Foclóir Mháirtín Uí Chadhain: deireannach

→ fearadh

Is fearadh do ghasúir an cócó seo. Bheidís thart dhá uireasa, agus cho deireannach agus a choinníthear ag an scoil anois iad. Leigtí amach ar bhuille an trí fadó iad = is maith nó is áirge do ghasúir é; it will have a good effect an children; it will benefit them; it is a great asset to them

→ fearann

D'ith mé fearann de cháca caiscín, agus d'ól mé muigín bláthaí. Bheinn deireannach dhá bhfanainn leis an tae

→ feiste

Ní annsin a theighim ag an Aifreann duth ná dath. Rug sé orm maidin Domhnaigh amháin ag teacht deireannach agus thug sé aghaidh mar a thiúrfá ar mhadadh orm. Tabhair glafairt air a dhuine chóir! "Dheamhan mé" arsa mise liom péin, "má scagaim mé fhéin uait an babhtaí seo, nach go luath a fheicfeas tú aríst mé!" Agus ní fhaca. Ní raibh mé in a fheiste ná in a fhínne ó shoin. Teighim suas go dtí an fear nach mbíonn doifeall aige roimh aonduine

→ féar

Dhá dhonacht dhá bhfuil an bháisteach seo ag féar atá ar sraith is measa go fada é ag an bhféar atá ar a chois. An féar atá "in a luighe" lobhfaidh amlú anois é. Tá sé buille deireannach san mbliain

→ carraeireacht

An té atá 'plé le carraeracht 'sna bólaí seo, beidh sé amuigh moch a's deireannach.

→ corcán

Nach hé a rinne an corcán fir ó chonnaic mé go deireannach é. Diabhal bréag nach ndeárna!

→ cíos

Chuaidh an t-éadach leapthan sa gcíos, an uair a bhí an báille amuigh go deireannach aice.

→ leathchíos

Dheamhan ar íoc sé an leath-chíos deireannach fós, aindeoin go raibh sé gligthe (dlighte) aige é 'íoc lá Bealtaine. (Leath-chíos; "sos"; cess; moiety).

→ baile

'Nois céard deir tú le Gaillimh a's gan ann ach baile beag? A Thighearna Dé, sé'n duine deireannach é, a ndéanfainn a leitheide de rud a shamhailt leis!

→ bannaí 1

Ní ghlacfa an beainnc aon-bhannuidhe uaidh anois, mar a' geábh deireannach a bhfuair sé airgead, níor íoc sé é go raibh an lá cáirde caithte go fada.

+

→ bealach

'Chuaidh mo ghrádh-sa an bealach seo, go deireannach aréir; Níor tháinic sé do m'éiliú, a's mise tinn liom fhéin' (as amhrán)

TUILLEADH (2) ▼

B'olc an giodán é Gleann Bh. tamall le fear bóthair ná bealaigh a chastáil ann, deireannach 'san oidhche.

'San am a raibh na rógairí reatha ann fadó, ní raibh aon-ghoir ag fear bóthair ná bealaigh bheith amuigh deireannach. Bhainfidís a mbeadh aige dhi, a's b'fhéidir tuighe srathar a bhualadh air, in aice sin.

→ crinn

Má fhaghann sé siúd aon-leigean ar do choileaichín, an bord ní fhágfa sé go gcrinne sé an cnáimh deireannach, arae tá sé dúlaidhe ag a' bhfeoil.

→ cráisiléad

Is áidhbhéil a' cráisiléad fir a rinne P. Ch. ó chonnaic mé go deireannach é. Tá sé 'na bhruithlín chríochnuighthe anois, maran le ól é.

+

→ beo 1

Dheamhan a bhfuil beo dhó mar sin, nó 'sé a d'airigh mé a' rúpáil ar fud na sráide deireannach aréir.

TUILLEADH (1) ▼

Ní raibh an oiread uaignis ariamh orm, arae dheamhan geinealach a' bhéil bheo a bhí ar a mbóthar, a's shílfeá nar cheart dó a bheith an-deireannach.

→ beo 2

Ní beo liom mo bheo, ó tháinic bárr orm, go deireannach.

+

→ beoigh

Ní mór dhuit beodhú amach fhairis sin, nó beidh tú deireannach; ní mór dhuit beodhchan amach etc.

TUILLEADH (1) ▼

Beo(dhuigh) leat, nó beidh tú deireannach.

→ bodhránach

Ní bhfuair muid sásamh 'bith ar an aistear deireannach sin a thug tú de'n phortach. Bodhránach bradach í, gan chuma gan chaoi.

→ breacán

Fágaighidh mo bhriocáin dhom go beo, nó beidh mé deireannach ar a' tsochraide.

→ bruach

Tiocfa an Cháisc amach ar bhruach na Bealtaine imbliadhna. Tá sí an-deireannach.

→ buail faoi

Deir daoine gurb' iad an sluagh sidhe — diúltuigheamuide dóibh! — a bhuail faoi, oidhche a raibh sé 'teacht abhaile deireannach, a's gur shearg a láimh anuas ó'n dúid dhá mbarr. Má's siad nó nach h-iad, tá a dhóthain ar an duine bocht, ní dhá roinnt leis é.

→ buail suas

Tá sé buailte suas ar fad, ó 'bhí an ruaig thinnis sin air, go deireannach.

→ buail

Is furast cur chuige anois, go h-áithrid ó bhuail a' donacht é, go deireannach.

→ buille

Tá sé buille deireannach anois, le aghaidh a thabhairt in aon-áit.

→ buinne 1

B'fhurast aithinte gur sa tóin a chlisfeadh sé. An oidhche a raibh sé dhá dhéanamh, bhí sé deireannach air, a's dheamhan mórán duthracht' a chaith sé leis a' mbuinne tónach, ach rith air chomh maoilscríobach a's d'fhéad sé.

→ airigh

Bhí mé amuigh moch a's deireannach, agus níor airigh mé a dhuth ná a dhath ariamh; go gcoinnighe Dia mar sin mé!

→ amach

Bog amach anois, nó beidh muid deireannach.

+

→ amuigh

Nach deireannach a bhí tú amuigh.

TUILLEADH (1) ▼

Ní leigfeadh a' faitchíos dhomsa, 'bheith amuigh chomh deireannach sin.

→ airde 2

Ta aoirde mhór air (tháinic aoirde mhór air; rinne sé aoirde mhór) ó chonnaic mé go deireannach é.

→ an-mhéid

Chuaidh sé san an-mhéid ó chonnaic mé go deireannach é.

→ anam

'Sé t'anam fhéin a íocfas ann ar an lá deireannach.

→ antlachán

Bheadh ciall an-tlachán (n)ach is dona a bhí(onn)s an greím deireannach sluigthe aige, nuair seo amach aríst ag obair é.

→ antlás

Is gearr (is beag) an (de) lón dhó, an an-tlás ar an lá deireannach = ní dhéanfa a chuid ampla mórán maitheasa dhó lá a bháis.

+

→ anuas

Tá muca anuas punt a' céad ó'n aonach deireannach.

TUILLEADH (1) ▼

Ní raibh aon-deor bháisteach anuas ann, ó chuir mé é go deireannach = ó chuir mé tuighe air.

→ anáil

Chuir Antoine anáil ghabhair faoi an babhta deireannach a raibh sé ibhfus agus thug sé cúl do'n áit seo ó shoin.

→ ardú

Tá cliar ann anois, ó bhuail a' t-árdú go deireannach é.

→ ascar

Ó chuaidh sí in ascar go deireannach, níor fhan tapa 'r bith innte.

→ tabhair anuas

Is mór a thug S. Ó. B. anuas ó chonnaic mé go deireannach é

→ ársaigh

Marach é bheith bun-deireannach sa maidin, ní bheadh a' ghrian chomh h-ársuighthe agus 'tá sí.

→ feac 1

Gheobhaidh sí feac anocht agus í a bheith amuigh cho deireannach seo = gheobhaidh sí gleáradh buailte

+

→ feoil

Is mór a d'imigh an fheóil dhe ó a chonnaic mise go deireannach é

TUILLEADH (1) ▼

Sé do bheatha! Sé do bheatha! Sé an síol nua thú a fheiceál. Ní raibh tú againn cheana lena cianta. Foighid ort! Seo cathaoir duit agus tá tú féin indon feóil a chur uirre bail ó Dhia ort. Níor tháinig aois ná aimsir ort ó a chonnaic muid go deireannach thú. Diabhal é muis

→ fuadar

Ní bheadh leath oiread fudair fút ag dul chuig an Aifreann. Mise i mbannaí nar mhiste leat dhá mbeitheá deireannach ag dul annsin. Ach ní fhailleóidh tú do ghnatha má bhíonn aon-phínn agad le dhul chuig an teach ósta. Is olc í do cheird muis. Diabhal bréag nach holc

→ fás 1

Tá fás ar mo roinnse i mbliana. Athrú anuiridh a baineadh go deireannach í. Ní bheadh bord go deó agad le fáisín

→ fás 2

Tá sé ag fás deireannach = ag eirí deireannach, nó ag dul chun deireannais.

deireannach (50+)