Foclóir Mháirtín Uí Chadhain
do 1

dhom (100+)

 
abair
Abruighim mo rogha rud, ach 'sé an cás céadna dhom é. Ormsa a bhéas an milleán aige
 
Cuir an píosa páipéar sin san teine, agus bíodh sé dubh-dhearg agus cró-dhearg shul a dtuga tú dhom é … L'aghaidh mo phíopa! 'Deile!
 
Tháinic dhá chroí dhom nuair a chuala mé ag caint thú = luthgháire
 
Rug sé ar dhaigéad de chloich le mé a smíochadh. Chuaidh sé cho gar dhom agus a chuaidh an ceol do hAnnraoi, ach thug mé na h-aobha uaidh ar éigin
+
daigh
Bhuail doigh mé isteach im'imliocán agus shíl mé go raibh mé caillte. Céard a bheadh orm ach an tsnaoim (snaidhm) eile sin. Bhain sí trí lá asam. Chuirfeá amach thrí chró snáthaide mé nuair a leig sí dhom
TUILLEADH (3) ▼
Tá an dógh ghoile sin orm le seachtain, agus má tá féin is olc an éadáil í. Níl aon-lá ó tháinic an caifí bradach sin nach mbaineann sí cupla lá sa tseachtain asam. Is furasta aithinte dhom an lá a dtiocfaidh sí: an lá a n-ólaim an caifí
Sin í annsin an cailín a bhfuil na doigheachaí innte. Tá poll innte agus fearsad eile ag dul anonn thríd an bpoll, agus feicthear dhom gur thríd an bhfearsaid sin a theagas an driog i gcomhnaí. Beidh a shliocht uirre: ní bheidh sí ann ach feadh's mise a dhul 'na bhaile mhóir Dia Sathairn
Bhíodh doigheachaí ormsa nó gur chuir M. C. an artha dhom, ach dheamhan doigh (/dɛ̄/) a d'airigh mé ó shoin, míle moladh le Dia
+
dáil
Feicthear dhom go mbadh cheart go mbeadh sé indáil le ag trághadh feasta
TUILLEADH (1) ▼
Tá nó indáil leis. Ní fiú dhom a rádh nach bhfuil mé críochnuighthe
+
dáimh
Sin í an dáimh ghaoil nach fearrde mise mórán í. Deirimse leat má theighimse ag iarraidh cloch mhine ar trust air ar maidin ambáireach, nach mórán maitheasa dhom a rádh go bhfuil dáimh ghaoil agam leis
TUILLEADH (1) ▼
Is fhearr dhuit an té nach bhfuil gaol ná dáimh agad leis, ná a raibh de ghaolta ariamh agad. Níl aon-duine sa tír nach bhfuil muintreach agamsa, ach ní thaobhóchainn ceachtar aca lá an anshógha. Ba bheag an mhaith dhom é dhá dtaobhuighinn féin
 
dairt
Ó a thosuigh corr-dhairt dhá chaitheamh leis thug sé cúl duinn ar fad. Níor thaobhuigh sé an teach le tuilleadh agus ráithe. Is beag le beannú dhom a dhéanas sé anois. Ní leigfeadh sé isteach in a cheann chor ar bith nach mise a chur suas le na scurachaí a dhul ag caitheamh dairteachaí leis
+
dall 3
Tobac! An oiread agus a dhallfadh do shúil níl agam. Tá orm féin troisceadh go maidin mara dtuga an duine gnaoidhiúil seo thíos aon-phíopa dhom
TUILLEADH (1) ▼
Níor léar dhom cá gcuirfinn mo chois, bhí mé cho dallta sin ag sneachta
 
Dalláin ag an diabhal ort. Cá'il na dalláin? An caoch atá tú? Tóruigh an méid atá gearrtha agad aríst agus togh na síolta caocha as. Is deas iad mo chuid síolta! Bhí sé cho maith dhom imeacht ag gabhail "Laddie O'Lee" ar na cnocáin le dhul ag deargadh talmhana len a n-aghaidh sin
+
Bím in mo dhallarán d'fhuireasbhaidh mo chuid spéacláirí. An gcreidfeá mé nach léar dhom leitir ar an bpáipéar sin anois
TUILLEADH (1) ▼
Dhá dtugthá saidhbhreas Sheoirse dhom, ní dhéanfainn mo bhealach anois ó'n mbóthar go dtí an teach, mara mbeinn ag sméaracht le claidhe. Níl cailleadh ar bith ins an ló orm, ach is dallarán mé de shiubhal oíche
+
Dá mbeitheá an fhad ar neamh-chodladh agus atá mise, bheitheá féin in do dhall-dúda freisin. Níl a fhios agam ó Fhlaithis Dé céard atá orm. Chuaidh mé ag an dochtúr agus thug sé cupla buidéal dom, ach bhí mé cho maith dhá bhfuireasbhaidh. Níor chaith mé an ceann deire a thug sé dhom chor ar bith. Sin é an chaoi a bhfuil mé. Buaileann codladh mé mar seo agus bím in mo dhall-dúda leis, ach ar an dá luath agus a dteighim ar an leabaidh, imigheann sé d'aon-iarraidh … Bím ag tuitim in mo chodladh agus airighim ualach eicínt i mbéal mo chléibh, agus mar a bheadh pléascadh eicínt in mo phíobán. Dúisighim suas de gheit. Uaidh sin amach, tá mise réidh le codladh
TUILLEADH (1) ▼
Má tá sé in a dhall dúda féin is beag an dochar dhó. Tionnabhar níor tháinig ar a shúil i gcaitheamh na h-oíche aréir ach ag amhlóireacht agus ag diúgaireacht. D'eirigh mé faoi dhó ag téitheamh bainne dhó, ach sin é a raibh de mhaith dhom ann. Ní dhéanfadh sé aon-suaimneas in a dheidh sin
 
Chuaidh mé a chodladh luath go leor, ach níor thuit aon-néal orm go raibh sé an damhadh réag ins an oíche. Uair annamh a ólaim aon-tae ag dul a chodladh dhom, ach d'ól mé aréir é, agus bhí a shliocht orm: bhain sé an codladh dhíom
+
dán
Níl indán cladaigh dhom indiu. Caithfidh mé glaicín shíolta atá agam a fhódú
TUILLEADH (1) ▼
Níl aon-dán feamainne dhom na laethantaí seo. Tá sí sciobtha orm chuile mhaidin, dhá mhoiche dhá dteighim síos
 
danra
Go gcuiridh Dia dílis an t-ádh ort! Tá inghean agamsa agus sháróchadh sí ceart críochnuighthe thú. Tá gruaig mo chinn tuithte ag géaruidheacht uirre, ach b'fhearr dhom in mo chomhnuí, scáth a dtugann sí d'áird orm. 'Sí is danra dhá bhfaca mise ariamh le luach leithphighne mhaitheasa a dhéanamh. Ní cheal muis nar féachadh le fír na maitheasa a chur innte ach is cosamhail nachar cuireadh in a dheidh sin
+
Is daoitheamhail an duine é. D'iarr mé ceap air an lá faoi dheireadh, le tosach a chur ar mo bhróig, agus dubhairt sé nach raibh aon-cheap aige, aindeoin go raibh mé ag breathnú air istigh faoi'n drisiúr le mo dhá shúil, an puínte céadna. Faitíos go leasóchadh sé tada fúm: sin é an fáth nach dtiubharfadh sé dhom é. Thairgfeadh sé do dhuine é an uair nach dteastóchadh sé chor ar bith uaidh
TUILLEADH (1) ▼
Nach diabhaltaí daoitheamhail an mhaise dhó anois é, nach dtiubharfadh sé ceirt na n-easbaí dhom agus fios aige gur theastuigh sí uaim. 'Nuair a d'iarr mé air í, bhuail sé a shrón ins an talamh, mar a bheadh púca ann, agus thosuigh sé ag mungailt faoin a fhiacla. Céard a déarfá len a leithide sin
 
Is beag an luadh a bheadh aige na geanntrachaí a thabhairt dhom th'éis gur iarr mé air iad. Cé'n bhrigh ach ní leis féin iad. Sin geanntrachaí a bhí ag lucht an bhóthair agus choinnigh seisean iad an uair a bhí an oirnis thuas ann. Rinne sé a chuid féin dhíob. Dhá mbadh leis féin féin iad, nar dhaoitheamhail an chaoi dhó gan a dtabhairt do chomhursa — ní áirighim nach mba leis. Mhúinfeadh cuid de na daoine críonnacht duit, ach dheamhan a fhios agam an de'n chríonnacht an cheird sin ach oiread
 
daol
Theangmhuigh daol eicínt le M. anocht agus cho pusach agus atá sí. Níl ann ach gur bheannuigh sí dhom ins an mbóthar. Ach oibrigheadh sí léithe agus fuaruigheadh sí ins an gcraiceann céadna ar théith sí cheana ann
 
dáta
Sin é ar thug sé de dháta dhom len a íoc. = cáirde, áirleacan
 
de
Tabhair dhom deoch den uisce = deoch uisce
 
Chítear dhom nach bhfuil deá amharc ar bith agam le goirid. Cén bhrí ach bhí mise scathamh eile ar fhear cho grinn agus a gheobhfá ar chruinneál. Caitheann an aois a cuid féin a fháil
 
Nar fhagha mé deábhás — go maithe Dia dhom é a rá! — má leag mé méirín fhliuch ariamh air
 
deacair 1
Mo bhrún agus mo dheacair go raibh teach ná árus as mo chionn ariamh! B'fhearr dhom ag iarraidh mo chodach ná mar tá mé anois!
+
Ní raibh cuimne ag duine ar bith dhá raibh suas le mo línn-se ar na deachmaí nó má bhí, is beag a chuala mise fútha, ach an focal a chloisteáil mar sin go díreach. Chuala mé an focal 'chuile lá ariamh, agus bhí a fhios agam go mbadh tuarastal é a d'fhaghadh na ministéaraí, ach níor chuala mé thairis sin d'fháirnéis air. Dheamhan cuímne agam ar rudaí mar sin chor ar bith. An rud a d'innseochthá dhom indé, ní bheadh a fhios agam é aríst ambáireach
TUILLEADH (3) ▼
Tá 'chuile thomsachán anois idtoll a chéile, ach an méid féir ascalla a d'fhan ingarrdha Sh. Uí E. Ní bhacfamuid leis an scaipiúch sin sílim. Teastuigheann sé ó'n deachma. Bíodh sé aige. Ní éadáil ar bith dhuinn a dhul ag cur dhá aistir eile orainn fhéin, thríd na h-aistreáin sin siar, ingeall ar an méid sin. Ach dá mbeadh sé istigh ar chlár na h-iothlann, ní léar dhom go mbeidh aon-áit len a chur. Cuirfidh a bhfuil againn mullach ar na cocaí. Cuirfidh agus beidh rud eicínt d'fhuighleach freisin
Fuair mé garbh é i mbliana ó na scoilteachaí. Níor fhága siad smeámh ionnam in imeacht cupla mí. Marach sin dheamhan clóic a bheadh orm, ná cuid de chlóic. Ní beag dhom a dhonacht arsa tusa. Ní beag cheana, ach chreidim go gcaithfidh gach duine deachma na sláinte a íoc. Is amhlaidh a bhíos sé.
Anois atá sé ag íoc deachma na sláinte. Thug sé sin droch-thúnnáiste dhó fhéin as a óige, agus ní fhéadfadh sé rith leis. Chaithfeadh sé a dhul roimhe uair eicínt. Dheamhan fear dhá bhfuighidh an túnnáiste nach bhfágfaidh sí a shéala air luath nó mall. Is olc an rud í an chois fhliuch, agus an ghail bhruithte as do chuid éadaigh thuas ar do chraiceann. Ba shin é a fhaisean sin muis. Ní bheadh géilleamhaint ar bith aige d'athrú éadaigh ná stocaí. 'Sé an chaoi a dtosóchadh sé ag flith-mhagadh fút faoi. "Níl siad ag cur tada asam dhom" adéarfadh sé. 'Ar ndú' bhí an scéal sin ceart go leor, go dtí leis an aimsir. Sin é an buille
 
dealg
Ní dealg chor ar bith é ach fleasc a chuaidh faoi m'ionga an t-am a raibh mé ag pléidh leis an bhfeamuinn dearg. Cé beag dhom a dhonacht arsa tusa. Mar a chéile an ballséire agus a ghiolla. Tá cur-faoi-ionga anois deanta aice ar chaoi ar bith
+
deamhan 1
Dheamhan fiú agus na cianóige a thug sí dhom
TUILLEADH (2) ▼
Dheamhan liom a thiúrfainn choíchin é marach gur casadh P. N. a chúnamh dhom
Ní ghabhfainn ar páighe chor ar bith aige. Dheamhan é, ná dhá dtugadh sé punt san ló dhom. Dar a shon go deimhin!
+
déan 1
Shíl mé go bhfuigheadh muid fuighleach le déanamh agus cois a leagan ar thalamh tirm go bráth. Bhí sé mór a mhic ó. Ní fhaca mise a mhacsamhail de lá ar fairrge ariamh. D'iarr mé míle uair ar Mh. rith cladaigh a thabhairt di, ach sé a dtugadh sé de shásamh dhom i gcomhnaí: "Coinnigh ort"
TUILLEADH (4) ▼
Gheobhaidh an lá rud le déanamh agus seasamh (tirm). Tá an-smúit ann. Sin dubhachan báistighe amach ar an bhfairrge. Dhá dtugadh sé traoiáil dhom a bheith ó'n bportach, dheamhan a n-abróchainn go bráth leis: "Rinne tú go dona é," ná cuid de rádh!
Déanfaidh mé an Nodlaig i mBaile Átha Cliath i mbliana sílim. Ní fiú dhom a theacht abhaile ar scáth cupla lá
Déan deifir leis an bpláta sin agus tabhair dhom é
Ní dhéanfá an oiread sin de ghrádh-diadha agus go dtiubharfá dhom é
+
Is fada a chaith sé ag déanamh maitheasa dhom
TUILLEADH (1) ▼
Rinne sé truaighe dhom
 
Sin é a raibh de shiocair aige, scáth na cupla focal sin adubhairt na gasúir! Níor bheannuigh sé dhom i gcaitheamh ráithe. Dheamhan ar bhfearr liomsa caoi dhó, ná gan beannú. Ní dhearna mé beag ná mór leis ó shoin
 
An gcloiseann tú an sinneán sin. Is gearr uaidh ráig anois, dar príosta is oíche dheannachtach í. Tá an t-ádh in mo chaipín nach amuigh fúithe atá mé. Fhobair dhom a bheith scuabtha siar. Dá mbeinn badh leis an áit thiar anocht mé
 
Tabh'r 'om (tabhair dhom) dionnóid bheag de'n tsnaoisín sin le cur faoi mo shrón. B'fhéidir go gcoinneochadh sé tirm í
 
Ní dhéanfaidh mé suas leis aríst go n-imighidh an ball dubh de'n fheadóig. Marach cho túatach agus a rinne sé féin é, b'fhéidir dhom, ach fanfaidh mé glan air feasta
+
deara
Is fada mé ag dul thar an áit sin, agus dheamhan ar thug mé an oiread sin faoi deara ariamh ann, agus a d'innis tusa dhom anois. Is mór is feicthear do'n diomhaointeas 'ar ndú'
TUILLEADH (2) ▼
Chuir sé faoi ndeara dhom eirghe leis an scairt-mhaidin agus a dhul amach ag bleaghan. Níor chuir sé faoi ndeara dhom an dárna h-uair é mar níor fhan mise féin aige a chur 'un caitheachtála dhom
Chuir sí faoi ndeara dhom mo bhróga a ghlanadh ag an dorus. Diabhal mé go sílfeá gur teach mór atá aice, tá sí cho h-áirdeallach sin faoi
 
dearfa
Sílim nach bhfuil fear ar bith is dearbhtha dhom a dhul dhá líonadh aige (páipéar) ná an sagart. Maidir le na máistirí scoile sin bíonn pus orra leath na gcuarta má iarrtar tada orra.
+
dearg 2
Ní raibh ann ach go mba léar dhom é ar éigin le dearg mhaidne, ach bhrath mé ar an toirt nach hé a mhalrait a bhí ann. Tugann sé an mhaidin leis i gcomhnaí ag teacht dó
TUILLEADH (1) ▼
Deargfaidh mé thú (deargóidh mé an smut, an t-éadan, an ghruadh agus rl. agad) mara leigidh tú dhom fhéineacht = "Dathóidh mé thú (le fuil) is mó adeirtear
+
dearmad 1
Bhí a fhios agam go maith go raibh dearmad eicínt orm ag fágáil an tighe dhom ach chinn orm cuimniú air in a dheidh sin. Sin é anois. Na bróga a bhí agam a thabhairt liom len a ndeasú
TUILLEADH (8) ▼
Ní hé a dhearmad mo léan gan meabhrú dhom gur fhan unsa tobac orm an lá faoi dheireadh
Mo chuimhne agus mo dhearmad! Ní chasfaí aon-tsean-mhiodach de láighe agad a bhainfeadh béilí fataí nua dhom
Tiubharfaidh mé artha an dearmaid in aisce duit mara leigidh tú dhom (fc. artha)
Thug sé sinseáil dhearmaid dhom ó'n lá deireannach = sinseáil a bhí aige a thabhairt dom an lá deireannach
'Sé mo dhearmad fhéin é. Níl aon-mhaith dhom a mhilleán a chur ar aonduine eile
As deich scilleacha a thug sé sinseáil dhom té (cé) gur páipéar puint a leag mé aige. Ach mheabhruigh mé dhó é. Má tá dearmad ar an mbuachaill sin, ní dearmad uaidh é mo léan
Fuinneoig Ch. and G. a mheabhruigh dhom é. Meastú ar chuimnigh mé ariamh ar chloigeann an lampa a thabhairt liom go bhfaghainn feire dhó. D'fhága mé san mbaile indearmad é
Sinseáil as punt i leabaidh as seicín deich scilleacha a thug sé dhom indearmad
 
Nach dearmadach an mhaise dhom anois é a theacht ó'n siopa dhá uireasbhaidh, agus gurb é is mó a thug ann mé
 
deas 1
Is deas a dhaimhseóinn puirt anois dhá gcastaí dhom é
 
deas 2
Tugaigidh deas dhom
 
deas 3
Torm (tabhair dhom) do láimh dheas = torm do dheasóg
 
Deasuigh thart! Deasuigh thart adeirim. Is deacair dhom thú a bhleaghan mar seo = bean le bó
 
Sílimse gur ar thaobh na deasóige atá sé, ach ní móide gurb eadh. Tá sé cho fada anois ó a bhí mé ann agus gur diachta dhom cuimniú cé'n taobh a bhfuil sé
+
Bhain sé deilín as a mhéir ag siúl ar an teallach aréir, agus tá sé dhá ceasacht ó shoin. Is tinn an rud é freisin. D'eirigh sé dhom fhéin annseo i mbliana, agus dheamhan néal a chodail mé go ceann coicíse aríst aice
TUILLEADH (1) ▼
Bhí deilín cainnte ar bharr mo ghuib agam, ach níor thug sé traoiáil dhom a dhéanamh. D'áitigh air é féin.
 
Chaith mé an lá ag coinneál "cigarettes" leis. Dheamhan an ceann féin a thug sé dhom. Bhí go maith nó go raibh mé féin feidheartha trathnóna. Sin é an uair a tharraing sé amach nuitín beag bídeach nach dtóigfeá as an lathach, agus shín sé anall chugam é. Ba shin é an déirce dhá chuid féin do'n bhacach, ar chuma ar bith
+
Mara leigidh tú dhom, buailfidh mé thú as a dheireadh.
TUILLEADH (3) ▼
Thug sé dhom é faoi dheireadh thiar, agus mé 'mo shiún sincín aige dhá iarraidh air leis an fhad seo
Is fada atá sé ag gealladh dhom, ach fuair mé í faoi dheireadh thiar thall
An cléireach a raibh mise ag caint leis faoi dheireadh, ní thiubharfadh sé saoradh ná séanadh dhom faoi. Thosuigh mé fhéin ag bagairt phóilíos air, ach ba shin é a raibh de mhaith ann …
 
Bhí deireannas lae ann, agus gan iad ag teacht. Thóruigh muid go h-íseal agus go h-árd in a ndiaidh, ach chinn orainn aon-amharc a fháil orra. "Ní áit buaile ná sean-bhaile dhuinn an áit seo níos fuide a Ph." adeirim fhéin. "Cá bhfios nach romhainn 'san mbaile a bheidís sin." Agus b'fhíor dhom. Bhí an bheirt gróigthe istigh ar an teallach romhainn
+
deis
Níor thug sé aon-deis dhom labhairt leis. Bhí sé imighthe de ghort an gharta.
TUILLEADH (5) ▼
Sin é an deis bhuailte. Breathnuigh air. Duine ar bith a gheobhfadh iarraidh dhó sin i mullach a chinn bhí a chnaipe déanta. Seas iarraidh dhom mara gcreideann tú mé!
Diabhal asna dhíot nach tú a chuir an deis siúd ar mo chuid féir aréir! B'fhurasta 'aithinte dhom é dhá gcuimhnighinn air. Tá an colbh thiar uiliog in a chiseach de bharr na h-oíche. Beirt eicínt a bhí ag cúirtéaracht ann. Ní hé do mhalrait féin a bhí ann ariamh
Is beag an deis a theastóchadh ó'n teach sin chor ar bith 'nuair a bheadh sé in a theach bhreagh. Feicthear dhom gur mór an dícéille atá air bualadh faoi theach nuadh a dhéanamh agus teach cho breagh sin aige cheana
B'fhurasta dhuitse earra mhóna a bheith ar bruach agad agus an scarthóir a shárú, ach feacha mise a bhí ag baint in aghaidh deise i gcaitheamh an lae. Is beag an dochar dhom arsa tusa a bheith gan seadh gan seoladh anois
Cé'n ghoir atá agamsa fanacht nó go dteagaidh sé in do dheis-sa é a dhéanamh. Nach fearr go fada dhom leigean dó ar fad
 
Ghlac mé déistean air ó chuala mé an méid sin faoi. Níl aon-uair dhá gcasann sé dhom anois nach mhó dhá fhonn a bhíos orm gan seasamh ag caint leis chor ar bith. Tá mé bréan críochnuighthe dhe
 
deoch 1
Ní deoch duine a bhí sa ngloine a thug sé dhom, ach deoch chapaill
 
deoir
Anall leis go dtí mé as comhair a raibh ann. "Tá tú agam" arsa seisean. "Thusa a dhíol an bhudóig liom a bhí tolgtha". Fhobair dhom tuitim i mbun mo chos. Ní thiubharfainn deoir fhola le náire.
+
'Bhfuil sé ag caitheamh aon-deoladh … Dar fiadh muise is olc an chosamhlacht é sin d'fhear a bhí cho mór-thráthach leis, bail ó Dhia air. Facthas dhom an uair deireadh a raibh mé ag breathnú air, go raibh sé an-tsnuighte. Ní raibh ann ach go raibh sé indiaidh a chéile.
TUILLEADH (1) ▼
"Bíodh an catmara ag an dochtúr" adeir sé. "Is fhearr a fhios agamsa céard a bhaineas dom féin, ná ag dochtúr ar bith. Ar son Dé torm (tabhair dhom) deoladh — dá mbadh é lún (lón) mo bháis é."
+
Ní fheicfeá deoruidhe ar an mbóthar sin de shiubhal oíche. Is beag an bualadh atá chor ar bith air. Tháinig mé cheana ó Gh. go S. Fh. taca an naoi a chlog ins an oíche, agus níor casadh an deoruidhe dhom ar an bhfad sin. Is caillte an bóthar é
TUILLEADH (1) ▼
Creid mé anois nó na creid, bhuailfinn síos anois agus shuidhfinn thíos ar Bh. na T. ó oíche go maidin agus gan deoruidhe an bhéil bheo níos goire dhom ná seo, agus ní bheadh aon-scáth orm. Ní bheadh — a dhuth ná a dhath. Cé mar gheall air. Nach bhfuil Dia thíos annsin cho maith agus atá sé annseo. Nó an síleann tusa nach bhfuil.
+
dia 1
Torm (tabhair dhom) déirce in onóir Dé agus Mhuire
TUILLEADH (3) ▼
'Gcuiridh Dia an rath ort, agus tabhair cúnamh dhom leis seo!
Torm (tabhair dhom) luach pionta agus ní fheicfidh Dia falamh choíchin thú!
Thug Dia dhom go raibh mé imithe roimh an mbáistigh = d'eirigh Dia liom go raibh mé imithe roimpe
+
diabhal 2
Thug sé an diabhal dom, faoi nach raibh mé ann in am; fuair mé an diabhal uaidh gan a bheith ann in am; thug sé an diabhal le n-ithe dhom gan agus rl.
TUILLEADH (1) ▼
Chítear dhom go bhfuil diabhal eicínt air le goirid