Foclóir Mháirtín Uí Chadhain: dhom

→ abair

Abraím mo rogha rud, ach 'sé an cás céanna dhom é. Ormsa a bheas an milleán aige

→ cródhearg

Cuir an píosa páipéar sin sa tine, agus bíodh sé dubhdhearg agus cródhearg shula dtuga tú dhom é … Le aghaidh mo phíopa! Deile!

→ dá

Tháinig dhá chroí dhom nuair a chuala mé ag caint thú — lúcháire

→ daigéad

Rug sé ar dhaigéad de chloich le mé a smíochadh. Chuaigh sé chomh gar dhom agus a chuaigh an ceol do hAnraí, ach thug mé na haobha uaidh ar éigean

+

→ daigh

Bhuail daigh mé isteach i m'imleacán agus shíl mé go raibh mé caillte. Céard a bheadh orm ach an tsnaidhm eile sin. Bhain sí trí lá asam. Chuirfeá amach thrí chró snáthaide mé nuair a lig sí dhom

TUILLEADH (3) ▼

Tá an dó ghoile sin orm le seachtain, agus má tá féin is olc an éadáil í. Níl aon lá ó tháinig an caifí bradach sin nach mbaineann sí cupla lá sa tseachtain asam. Is furasta a aithinte dhom an lá a dtiocfaidh sí: an lá a n-ólaim an caifí

Sin í ansin an cailín a bhfuil na daitheachaí inti. Tá poll inti agus fearsaid eile ag dul anonn thríd an bpoll, agus feictear dhom gur thríd an bhfearsaid sin a theagas an driog i gcónaí. Beidh a shliocht uirthi: ní bheidh sí ann ach feadh is mise a dhul 'na bhaile mhóir Dia Sathairn

Bhíodh daitheachaí ormsa nó gur chuir M. C. an ortha dhom, ach dheamhan daigh (/dɛ̄/) a d'airigh mé ó shin, míle moladh le Dia

+

→ dáil

Feictear dhom go mba cheart go mbeadh sé i ndáil le ag trá feasta

TUILLEADH (1) ▼

Tá nó i ndáil leis. Ní fiú dhom a rá nach bhfuil mé críochnaithe

+

→ dáimh

Sin í an dáimh ghaoil nach fearrde mise mórán í. Deirimse leat má théimse ag iarraidh cloch mhine ar trust air ar maidin amárach, nach mórán maitheasa dhom a rá go bhfuil dáimh ghaoil agam leis

TUILLEADH (1) ▼

Is fhearr dhuit an té nach bhfuil gaol ná dáimh agat leis ná a raibh de ghaolta ariamh agat. Níl aon duine sa tír nach bhfuil muintreach agamsa, ach ní thaobhóinn ceachtar acu lá an anó. Ba bheag an mhaith dhom é dhá dtaobhaínn féin

→ dairt

Ó thosaigh corrdhairt dhá chaitheamh leis thug sé cúl dúinn ar fad. Níor thaobhaigh sé an teach le tuilleadh agus ráithe. Is beag le beannú dhom a dhéanas sé anois. Ní ligfeadh sé isteach ina cheann chor ar bith nach mise a chuir suas le na scorachaí a dhul ag caitheamh dairteachaí leis

+

→ dall 3

Tobac! An oiread agus a dhallfadh do shúil níl agam. Tá orm féin troscadh go maidin mura dtuga an duine gnaíúil seo thíos aon phíopa dhom

TUILLEADH (1) ▼

Níor léir dhom cá gcuirfinn mo chois, bhí mé chomh dallta sin ag sneachta

→ dallán

Dalláin ag an diabhal ort. Cá'il na dalláin? An caoch atá tú? Tóraigh an méid atá gearrtha agat aríst agus togh na síolta caocha as. Is deas iad mo chuid síolta! Bhí sé chomh maith dhom imeacht ag gabháil Laddie O'Lee ar na cnocáin le dhul ag deargadh talúna lena n-aghaidh sin

+

→ dallarán 1

Bím in mo dhallarán d'uireasa mo chuid spéacláirí. An gcreidfeá mé nach léir dhom litir ar an bpáipéar sin anois

TUILLEADH (1) ▼

Dhá dtugtá saibhreas Sheoirse dhom, ní dhéanfainn mo bhealach anois ón mbóthar go dtí an teach, mura mbeinn ag sméarthacht le claí. Níl cailleadh ar bith sa ló orm, ach is dallarán mé de shiúl oíche

+

→ dall dúda

Dá mbeifeá an fhad ar neamhchodladh agus atá mise, bheifeá féin in do dhall dúda freisin. Níl a fhios agam ó fhlaithis Dé céard atá orm. Chuaigh mé ag an dochtúr agus thug sé cupla buidéal dom, ach bhí mé chomh maith dhá bhfuireasa. Níor chaith mé an ceann deiridh a thug sé dhom chor ar bith. Sin é an chaoi a bhfuil mé. Buaileann codladh mé mar seo agus bím in mo dhall dúda leis, ach ar an dá luath is a dtéim ar an leaba, imíonn sé d'aon iarraidh … Bím ag titim in mo chodladh agus airím ualach eicínt i mbéal mo chléibh, agus mar a bheadh pléascadh eicínt in mo phíobán. Dúisím suas de gheit. Uaidh sin amach, tá mise réidh le codladh

TUILLEADH (1) ▼

Má tá sé ina dhall dúda féin is beag an dochar dhó. Tionúr níor tháinig ar a shúil i gcaitheamh na hoíche aréir ach ag abhlóireacht agus ag diúgaireacht. D'éirigh mé faoi dhó ag téamh bainne dhó, ach sin é a raibh de mhaith dhom ann. Ní dhéanfadh sé aon suaimhneas ina dhiaidh sin

→ damhadh réag

Chuaigh mé a chodladh luath go leor, ach níor thit aon néal orm go raibh sé an damhadh réag san oíche. Uair annamh a ólaim aon tae ag dul a chodladh dhom, ach d'ól mé aréir é agus bhí a shliocht orm: bhain sé an codladh dhíom

+

→ dán

Níl i ndán cladaigh dhom inniu. Caithfidh mé glaicín shíolta atá agam a fhódú

TUILLEADH (1) ▼

Níl aon dán feamainne dhom na laethantaí seo. Tá sí sciobtha orm chuile mhaidin, dhá mhoiche dhá dtéim síos

→ danra

Go gcuire Dia dílis an t-ádh ort! Tá iníon agamsa agus sháródh sí ceart críochnaithe thú. Tá gruaig mo chinn tite ag géaraíocht uirthi, ach b'fhearr dhom in mo chónaí, scáth a dtugann sí d'aird orm. 'Sí is danra dhá bhfaca mise ariamh le luach leithphínne mhaitheasa a dhéanamh. Ní cheal muis nár féachadh le fír na maitheasa a chur inti, ach is cosúil nár cuireadh ina dhiaidh sin

+

→ daoithiúil

Is daoithiúil an duine é. D'iarr mé ceap air an lá faoi dheireadh, le tosach a chur ar mo bhróig, agus dúirt sé nach raibh aon cheap aige, ainneoin go raibh mé ag breathnú air istigh faoin drisiúr le mo dhá shúil an pointe céanna. Faitíos go leasódh sé tada fúm: sin é an fáth nach dtabharfadh sé dhom é. Thairgfeadh sé do dhuine é nuair nach dteastódh sé chor ar bith uaidh

TUILLEADH (1) ▼

Nach diabhaltaí daoithiúil an mhaise dhó anois é, nach dtabharfadh sé ceirt na n-easpaí dhom agus fios aige gur theastaigh sí uaim. Nuair a d'iarr mé air í, bhuail sé a shrón sa talamh, mar a bheadh púca ann, agus thosaigh sé ag mungailt faoina fhiacla. Céard adéarfá lena leithide sin

→ daoithiúlacht

Is beag an lua a bheadh aige na geanntrachaí a thabhairt dhom théis gur iarr mé air iad. Cén bhrí ach ní leis féin iad. Sin geanntrachaí a bhí ag lucht an bhóthair agus choinnigh seisean iad nuair a bhí an oirnis thuas ann. Rinne sé a chuid féin dhíobh. Dhá mba leis féin féin iad, nár dhaoithiúil an chaoi dhó gan a dtabhairt do chomharsa — ní áirím nach mba leis. Mhúinfeadh cuid de na daoine críonnacht duit, ach dheamhan a fhios agam an den chríonnacht an cheird sin ach oiread

→ daol

Theangmhaigh daol eicínt le M. anocht agus chomh pusach agus atá sí. Níl ann ach gur bheannaigh sí dhom sa mbóthar. Ach oibríodh sí léithe agus fuaraíodh sí sa gcraiceann céanna ar théigh sí cheana ann

→ dáta

Sin é ar thug sé de dháta dhom lena íoc — cairde, airleacan

→ de

Tabhair dhom deoch den uisce — deoch uisce

→ dea-amharc

Chítear dhom nach bhfuil dea-amharc ar bith agam le gairid. Cén bhrí ach bhí mise scaitheamh eile ar fhear chomh grinn agus a gheofá ar chruinneáil. Caitheann an aois a cuid féin a fháil

→ dea-bhás

Nár fhaighe mé dea-bhás — go maithe Dia dhom é a rá! — má leag mé méirín fhliuch ariamh air

→ deacair 1

Mo bhrón agus mo dheacair go raibh teach ná áras os mo chionn ariamh! B'fhearr dhom ag iarraidh mo chodach ná mar atá mé anois!

+

→ deachma

Ní raibh cuimhne ag duine ar bith dhá raibh suas le mo linnse ar na deachmaí, nó má bhí, is beag a chuala mise fúthu ach an focal a chloisteáil mar sin go díreach. Chuala mé an focal chuile lá ariamh, agus bhí a fhios agam go mba tuarastal é a d'fhaigheadh na ministéaraí, ach níor chuala mé thairis sin d'fhairnéis air. Dheamhan cuimhne agam ar rudaí mar sin chor ar bith. An rud a d'inseofá dhom inné, ní bheadh a fhios agam é aríst amárach

TUILLEADH (3) ▼

Tá chuile thiomsachán anois i dtoll a chéile, ach an méid féir ascaille a d'fhan i ngarraí Sh. Uí E. Ní bhacfaidh muid leis an scaipiúch sin sílim. Teastaíonn sé ón deachma. Bíodh sé aige. Ní éadáil ar bith dhúinn a dhul ag cur dhá aistir eile orainn fhéin, thríd na haistreáin sin siar, i ngeall ar an méid sin. Ach dá mbeadh sé istigh ar chlár na hiothlann, ní léir dhom go mbeidh aon áit lena chur. Cuirfidh a bhfuil againn mullach ar na cocaí. Cuirfidh agus beidh rud eicínt d'fhuílleach freisin

Fuair mé garbh é i mbliana ó na scoilteachaí. Níor fhága siad smeámh ionam in imeacht cupla mí. Murach sin dheamhan clóic a bheadh orm, ná cuid de chlóic. Ní beag dhom a dhonacht arsa tusa. Ní beag cheana, ach chreidim go gcaithfidh gach duine deachma na sláinte a íoc. Is amhlaidh a bhíos sé

Anois atá sé ag íoc deachma na sláinte. Thug sé sin drochthónáiste dhó fhéin as a óige, agus ní fhéadfadh sé rith leis. Chaithfeadh sé a dhul roimhe uair eicínt. Dheamhan fear dhá bhfaighidh an tónáiste nach bhfágfaidh sí a shéala air luath nó mall. Is olc an rud í an chois fhliuch, agus an ghail bhruite as do chuid éadaigh thuas ar do chraiceann. Ba in é a fhaisean sin muis. Ní bheadh géilliúint ar bith aige d'athrú éadaigh ná stocaí. 'Sé an chaoi a dtosódh sé ag flithmhagadh fút faoi. 'Níl siad ag cur tada asam dhom,' adéarfadh sé. Ar ndóigh bhí an scéal sin ceart go leor, go dtí leis an aimsir. Sin é an buille

→ dealg

Ní dealg chor ar bith é ach fleasc a chuaigh faoi m'ionga an t-am a raibh mé ag plé leis an bhfeamainn dearg. Cé beag dhom a dhonacht arsa tusa. Mar a chéile an ball séire agus a ghiolla. Tá gor faoi ionga anois déanta aici ar chaoi ar bith

+

→ deamhan 1

Dheamhan fiú is na cianóige a thug sí dhom

TUILLEADH (2) ▼

Dheamhan liom a thabharfainn choíchin é murach gur casadh P. N. a chúnamh dhom

Ní ghabhfainn ar páí chor ar bith aige. Dheamhan é, ná dhá dtugadh sé punt sa ló dhom. Dar a shon go deimhin!

+

→ déan 1

Shíl mé go bhfaigheadh muid fuílleach le déanamh agus cois a leagan ar thalamh tirim go brách. Bhí sé mór a mhic ó. Ní fhaca mise a mhacasamhail de lá ar farraige ariamh. D'iarr mé míle uair ar Mh. rith cladaigh a thabhairt di, ach sé a dtugadh sé de shásamh dhom i gcónaí: 'Coinnigh ort'

TUILLEADH (4) ▼

Gheobhaidh an lá rud le déanamh agus seasamh (tirim). Tá an-smúit ann. Sin dúchan báistí amach ar an bhfarraige. Dhá dtugadh sé traíáil dhom a bheith ón bportach, dheamhan a n-abróinn go brách leis: 'Rinne tú go dona é,' ná cuid de rá!

Déanfaidh mé an Nollaig i mBaile Átha Cliath i mbliana sílim. Ní fiú dhom a theacht abhaile ar scáth cupla lá

Déan deifir leis an bpláta sin agus tabhair dhom é

Ní dhéanfá an oiread sin de ghrá dia agus go dtabharfá dhom é

+

→ déan do

Is fada a chaith sé ag déanamh maitheasa dhom

TUILLEADH (1) ▼

Rinne sé trua dhom

→ déan le

Sin é a raibh de shiocair aige, scáth na cupla focal sin adúirt na gasúir! Níor bheannaigh sé dhom i gcaitheamh ráithe. Dheamhan arbh fhearr liomsa caoi dhó ná gan beannú. Ní dhearna mé beag ná mór leis ó shin

→ deannachtach

An gcloiseann tú an soinneán sin. Is gearr uaidh ráig anois, dar príosta is oíche dheannachtach í. Tá an t-ádh in mo chaipín nach amuigh fúithi atá mé. Fhóbair dhom a bheith scuabtha siar. Dá mbeinn, ba leis an áit thiar anocht mé

→ deannóid

Tabhair dhom deannóid bheag den tsnaoisín sin le cur faoi mo shrón. B'fhéidir go gcoinneodh sé tirim í

→ déan suas

Ní dhéanfaidh mé suas leis aríst go n-imí an ball dubh den fheadóig. Murach chomh tútach agus a rinne sé féin é, b'fhéidir dhom, ach fanfaidh mé glan air feasta

+

→ deara

Is fada mé ag dul thar an áit sin, agus dheamhan ar thug mé an oiread sin faoi deara ariamh ann agus a d'inis tusa dhom anois. Is mór is feictear don díomhaointeas ar ndóigh

TUILLEADH (2) ▼

Chuir sé faoi ndeara dhom éirí leis an scairtmhaidin agus a dhul amach ag bleán. Níor chuir sé faoi ndeara dhom an darna huair é mar níor fhan mise féin aige a chur chun cathachtála dhom

Chuir sí faoi ndeara dhom mo bhróga a ghlanadh ag an doras. Diabhal mé go sílfeá gur teach mór atá aici, tá sí chomh hairdeallach sin faoi

→ dearfa

Sílim nach bhfuil fear ar bith is dearfa dhom a dhul dhá líonadh aige (páipéar) ná an sagart. Maidir le na máistrí scoile sin, bíonn pus orthu leath na gcuarta má iarrtar tada orthu

+

→ dearg 2

Tabhair dhom deargadh — give me a light

TUILLEADH (2) ▼

Ní raibh ann ach go mba léir dhom é ar éigean le dearg mhaidne, ach bhraith mé ar an toirt nach é a mhalrait a bhí ann. Tugann sé an mhaidin leis i gcónaí ag teacht dó

Deargfaidh mé thú (deargóidh mé an smut, an t-éadan, an ghrua srl. agat) mura lige tú dhom fhéineacht — Dathóidh mé thú (le fuil) is mó adeirtear

+

→ dearmad 1

Bhí a fhios agam go maith go raibh dearmad eicínt orm ag fágáil an tí dhom, ach chinn orm cuimhniú air ina dhiaidh sin. Sin é anois. Na bróga a bhí agam a thabhairt liom lena ndeasú

TUILLEADH (8) ▼

Ní hé a dhearmad, mo léan, gan meabhrú dhom gur fhan unsa tobac orm an lá faoi dheireadh

Mo chuimhne agus mo dhearmad! Ní chasfaí aon tseanmhiodach de láí agat a bhainfeadh béilí fataí nua dhom

Tabharfaidh mé ortha an dearmaid in aisce duit mura lige tú dhom (fc. ortha)

Thug sé sinseáil dhearmaid dhom ón lá deireanach — sinseáil a bhí aige a thabhairt dom an lá deireanach

'Sé mo dhearmad fhéin é. Níl aon mhaith dhom a mhilleán a chur ar aon duine eile

As deich scilleacha a thug sé sinseáil dhom, té (cé) gur páipéar puint a leag mé aige. Ach mheabhraigh mé dhó é. Má tá dearmad ar an mbuachaill sin, ní dearmad uaidh é mo léan

Fuinneoig Ch. and G. a mheabhraigh dhom é. Meas tú ar chuimhnigh mé ariamh ar chloigeann an lampa a thabhairt liom go bhfaighinn feire dhó. D'fhága mé sa mbaile i ndearmad é

Sinseáil as punt i leaba as seicín deich scilleacha a thug sé dhom i ndearmad

→ dearmadach 2

Nach dearmadach an mhaise dhom anois é a theacht ón siopa dhá uireasa, agus gurb é is mó a thug ann mé

→ deas 1

Is deas a dhamhsóinn poirt anois dhá gcastaí dhom é

→ deas 2

Tugaigí deas dhom

→ deas 3

Tabhair dhom do láimh dheas — tabhair dhom do dheasóg

→ deasaigh

Deasaigh thart! Deasaigh thart adeirim. Is deacair dhom thú a bhleán mar seo — bean le bó

→ deaslámh

Tabhair dhom do dheasláimh

→ deasóg

Sílimse gur ar thaobh na deasóige atá sé, ach ní móide gurb ea. Tá sé chomh fada anois ó bhí mé ann agus gur diachta dhom cuimhniú cén taobh a bhfuil sé

+

→ deilín

Bhain sé deilín as a mhéir ag siúl ar an teallach aréir, agus tá sé dhá ceasacht ó shin. Is tinn an rud é freisin. D'éirigh sé dhom fhéin anseo i mbliana, agus dheamhan néal a chodail mé go ceann coicíse aríst aici

TUILLEADH (1) ▼

Bhí deilín cainte ar bharr mo ghoib agam, ach níor thug sé traíáil dhom a dhéanamh. D'áitigh air é féin.

→ déirce

Chaith mé an lá ag coinneáil cigarettes leis. Dheamhan an ceann féin a thug sé dhom. Bhí go maith nó go raibh mé féin feidheartha tráthnóna. Sin é an uair a tharraing sé amach nuitín beag bídeach nach dtógfá as an lathach, agus shín sé anall chugam é. Ba in é an déirce dhá chuid féin don bhacach ar chuma ar bith

+

→ deireadh 1

Mura lige tú dhom, buailfidh mé thú as a dheireadh

TUILLEADH (3) ▼

Thug sé dhom é faoi dheireadh thiar, agus mé i mo shiún sincín aige dhá iarraidh air leis an fhad seo

Is fada atá sé ag gealladh dhom, ach fuair mé í faoi dheireadh thiar thall

An cléireach a raibh mise ag caint leis faoi dheireadh, ní thabharfadh sé saoradh ná séanadh dhom faoi. Thosaigh mé fhéin ag bagairt phóilíos air, ach ba in é a raibh de mhaith ann …

→ deireanas

Bhí deireanas lae ann, agus gan iad ag teacht. Thóraigh muid go híseal agus go hard ina ndiaidh, ach chinn orainn aon amharc a fháil orthu. 'Ní áit buaile ná seanbhaile dhúinn an áit seo níos faide a Ph.,' adeirim fhéin. 'Cá bhfios nach romhainn sa mbaile a bheidís sin.' Agus b'fhíor dhom. Bhí an bheirt gróigthe istigh ar an teallach romhainn

+

→ deis

Níor thug sé aon deis dhom labhairt leis. Bhí sé imithe de ghorta gharta

TUILLEADH (5) ▼

Sin é an deis bhuailte. Breathnaigh air. Duine ar bith a gheobhadh iarraidh dhó sin i mullach a chinn bhí a chnaipe déanta. Seas iarraidh dhom mura gcreideann tú mé!

Diabhal easna dhíot nach tú a chuir an deis siúd ar mo chuid féir aréir! B'fhurasta a aithinte dhom é dhá gcuimhnínn air. Tá an colbha thiar uileag ina chiseach de bharr na hoíche. Beirt eicínt a bhí ag cúirtéireacht ann. Ní hé do mhalrait féin a bhí ann ariamh

Is beag an deis a theastódh ón teach sin chor ar bith nuair a bheadh sé ina theach bhreá. Feictear dhom gur mór an díth céille atá air bualadh faoi theach nua a dhéanamh agus teach chomh breá sin aige cheana

B'fhurasta dhuitse earra mhóna a bheith ar bruach agat agus an scarthóir a shárú, ach féacha mise a bhí ag baint in aghaidh deise i gcaitheamh an lae. Is beag an dochar dhom, arsa tusa, a bheith gan sea gan seoladh anois

Cén ghair atá agamsa fanacht nó go dteaga sé in do dheis-se é a dhéanamh. Nach fearr go fada dhom ligean dó ar fad

→ déistean

Ghlac mé déistean air ó chuala mé an méid sin faoi. Níl aon uair dhá gcasann sé dhom anois nach mhó dhá fhonn a bhíos orm gan seasamh ag caint leis chor ar bith. Tá mé bréan críochnaithe dhe

+

→ deoch 1

Tabhair dhom deoch!

TUILLEADH (1) ▼

Ní deoch duine a bhí sa ngloine a thug sé dhom, ach deoch chapaill

→ deoir

Anall leis go dtí mé os comhair a raibh ann. 'Tá tú agam,' arsa seisean. 'Thusa a dhíol an bhodóig liom a bhí tolgtha.' Fhóbair dhom titim i mbun mo chos. Ní thabharfainn deoir fhola le náire.

+

→ deoladh

An bhfuil sé ag caitheamh aon deoladh … Dar fia muise is olc an chosúlacht é sin d'fhear a bhí chomh mórthráthach leis, bail ó Dhia air. Facthas dhom an uair deiridh a raibh mé ag breathnú air, go raibh sé an-tsnoite. Ní raibh ann ach go raibh sé i ndiaidh a chéile

TUILLEADH (1) ▼

'Bíodh an cat mara ag an dochtúr,' adeir sé. 'Is fhearr a fhios agamsa céard a bhaineas dom féin, ná ag dochtúr ar bith. Ar son Dé tabhair dhom deoladh — dá mba é lón mo bháis é'

+

→ deoraí

Ní fheicfeá deoraí ar an mbóthar sin de shiúl oíche. Is beag an bualadh atá chor ar bith air. Tháinig mé cheana ó Gh. go S. Fh. taca an naoi a chlog san oíche, agus níor casadh an deoraí dhom ar an bhfad sin. Is caillte an bóthar é

TUILLEADH (1) ▼

Creid mé anois nó na creid, bhuailfinn síos anois agus shuífinn thíos ar Bh. na T. ó oíche go maidin agus gan deoraí an bhéil bheo níos gaire dhom ná seo, agus ní bheadh aon scáth orm. Ní bheadh — a dhubh ná a dhath. Cé mar gheall air. Nach bhfuil Dia thíos ansin chomh maith agus atá sé anseo. Nó an síleann tusa nach bhfuil

+

→ dia 1

Tabhair dhom déirce in onóir Dé agus Mhuire

TUILLEADH (2) ▼

Go gcuire Dia an rath ort, agus tabhair cúnamh dhom leis seo!

Tabhair dhom luach pionta agus ní fheicfidh Dia folamh choíchin thú!

dhom (100+)