Foclóir Mháirtín Uí Chadhain: greann

→ focal

Níl annsin ach focal grinn

→ frumsó

"Frumsó, framsó: bean a d'eireódh; a dhéanfadh greann; a d'ólfadh leann, agus a bheadh annseo go moch ar maidin"

→ claonfhéachaint

Nar agruighe Dia orraibh é, 'bheith 'déanamh grinn faoi! Cé'n neart atá aige air, má tá claon-fheachaint fhéin ann? Nach shin é gnaithí Dé

→ brogús

Ná bac le greann, 'san áit a bhfuil na brogúis sin. Níl fhios aca(b) céard é.

→ bruach

Dhá mbeadh aon-acmhúinn grinn aige, shílfeá, nach gcuirfeadh an méid sin barramhlacht' bruach a' bith air. Ach is furasta le cuid de na daoine rud a thógáil suas.

→ amach

Níl greann ar bith againn ó d'fhan P. amach = ó thug sé cúl do'n teach.

→ aranta

Bhí múineadh ar fhear a's leanbh aca(b) nach bhfaca mé ar a lán; Gach uile nídh dhár thaithnigh liom gan gársamhlacht, gan grabaireacht; Gan focal ar bith arranta, ach a ndéanadh muid de ghreann (sliocht as "an bás" — Colm de Bhailís) (Taghd, fearg nó olc atá i gceist le "arrannta" thuas).

+

→ ardaigh

Níl acmhúinn grinn a' bith aige. Níl ort ach breathnú cam air a's tá sé árduighthe ar a' bpuínnte.

TUILLEADH (1) ▼

'Ar a' ngreann ar fad, ní thiubharfá ceo; Gur árduigh an t-ól i stuaic na mbacach' (Rafteri — "Bainis a' tSleadhtháin Mhóir — tá'n leagan seo le cloisteáil fós).

→ folláin

Níl aon-fhata folláin ag gabhail leis an gcúl thoir. Shílfeá go mbeadh nó go mbreanóchthá go grinn orra

→ imigh

Nár imthighe mé choidhchinn a's nár chaille mé an greann; Go mbidh mé, a's mo mhian seal sínte faoi bharra na gcrann (sliocht as sean-amhrán — i "mBean an Fhir Ruaidh" a bhíos an cheathramhadh in áiteachaí, agus sa'n "Abhainn Mhóir" in áiteachaí eile)

→ inrásta

Níl sé inrásta tada a rádh leis, mar níl acfuinn grinn ar bith aige = ní féidir tada a rádh leis, nach dtógfadh sé suas; is contabhairt tada a rádh leis.

→ frigh

Dhá mbeitheá sách grinn, d'fheicfeá na frídeachaí sin amanntaí i min

→ dailleacht

Sin fear agus is gearr uaidh dailleacht déarfainn th'éis cho grinn agus a bhí sé tamall

→ dairt

M'anam muise ó a chuaidh sé ar chaitheamh na ndairteachaí go bhfeicfidh tú mara bhfágtar an caitheamh faoi fhéin ar fad go (gur) gearr gur ar chaitheamh na gcloch a thiocfas sé. Ní fhaca tú ó rugadh tú an té is lugha acmhuinn grinn ná é sin.

→ dea-amharc

Chítear dhom nach bhfuil deá amharc ar bith agam le goirid. Cén bhrí ach bhí mise scathamh eile ar fhear cho grinn agus a gheobhfá ar chruinneál. Caitheann an aois a cuid féin a fháil

→ deannachtach

Lá de na laetheanta deannachtacha sin idtús an Aibreáin a bhí ann: laethantaí na sean-bhó. Bhí mé ag fódú súileog fhataí i ngarrdha Mh. G. Ar éigin saoghail a bhí mé indon seasamh ar an iomaire idir dhá ráig. Shanntuigh mé míle uair a dhul abhaile, ach déarfainn liom féin aríst an uair a d'fheicfinn fáfall beag triomaigh aige go mbaininn scathamh eile amach. Tháinig P. anuas an bóithrín agus chuir sé carra chainte orm. "Cá'il tú ag dul" adeirim féin. "Síos ar snámh" adeir sé. Shíl mé féin gur ag déanamh grinn a bhí sé, gur chuala mé aríst ag dream a bhí síos ag an gcladach narbh eadh. Ní raibh sé seachtain ó'n lá sin go raibh sé i mBéal Átha na Sluaighthe (ins an ngealtlann)

→ deargán

B'fhurasta aithinte Tom. Bhí deargán de gheansaí air a d'fheicfeá míle ó láthair. Bhrath mé a ionnsuidhe indiu faoi, ach leig mé tharm é in a dheidh sin. Ní fhágann sin nar thug mé len innseacht dó gur aithin mé é … Is dalba an rud a dhul ag caitheamh cith cloch le duine ar an gcaoi sin. Ní greann ar bith fear a dhonú.

+

→ de

Níl de ghreann ann ach cuid an bheagáin

TUILLEADH (1) ▼

Níl d'acmhuinn grinn aige ach an oiread agus a bheadh ag asal a bheadh faoi mhairceannaí

→ drúcht

Dheamhan drúcht ná báisteach adeir B. leis ach an oiread agus atá mise a rá leatsa anois, ná an oiread sin féin, mar is minic liomsa rud eicínt a rá as greann le duine. Dhá gcuireadh sé caidéis ar bith air, déarfainn go dtug sé tsiocair eicínt dhó, ach bhuail sé cuaifeach air gan fá gan ábhar

→ dubh 2

Dhá mbreathnuightheá grinn air, déarfá go bhfuil dubh na h-iongan de chlaon fhéachaint ann. Sé a bhfuil ann é, ach thiúrfá faoi deara in a dheidh sin é. Is mór a chuireas claonfhéachaint duine as a shlacht.

→ dáiríre

Thosaigh sé in a ghreann ach buaileadh mise as dáiríre = ní as greann a fuair mise an buille

→ díle 1

An uair a bhuaileas ruibh na cainte é, cheapfadh duine gurb í an díle a bheadh ag teacht air, bíonn sé cho luath-chainteach sin. Níl ort ach muintir Mh. a tharraingt aige. Teagann coinneal ann agus áitigheann air ag cur caoi orra, agus ag díbliú orra. Déanann sé leitheachaí de na focla in a bhéal, bíonn an oiread sin an-bháthadha air. Níl greann go h-éag ach éisteacht leis

→ díogarnach

Dá mbreathn(uigh)theá grinn, cheapfá go mbeadh díogarnach bheag lae ann, ach sin é an méid. Ba díogarnach fhánach é. Chuir sé iongantas an domhain orm fear a fheiceál thuas annsin an tráth sin. Dar mo choinsias bhí roint bheag scátha do mo bhualadh, níl aon-mhaith dhom a dhéanamh ach an ceart. Ach d'aithin mé é ar an toirt agus ar labhair sé

+

→ dóigh 1

Is dóigh grinn thú dá mbeadh a fhios agad é. Nach bhfeiceann tú céard a rinne tú?

TUILLEADH (2) ▼

Is maith an dóigh grinn duit a dhul ag éisteacht leis oíche eicínt. Níor chuala tú a leithide ó a rugadh thú

Ba mhaith an dóigh grinn do dhuine a bheith ag breathnú air ag cur na tuighe. Dheamhan blas ariamh ach a bualadh síos in a straoilleogaí mar a bhí sí agus scoilb a fháisceadh innte. Is breagh slachtar an teach a bhéas aige ach a mbeidh sé réidh

→ dúradán

Is diabhaltaí grinn é. Bhain sé dubhradán a bhí istigh faoi shúil an mhadaidh amach aréir aindeoin nachar léar do dhuine ar bith é ach dó féin.

→ téigh thar

Má ghníonn muid sin beidh muid ag dul thar ghreann. Deir siad an uair is fhearr an sugradh gurb eadh is fearr leigean dó

greann (30)