→
fuar 2
te (50+)
→
feáin
Níl fí ná feáin air ó mhaidin ach ag dul Gaillimh bog te más fíor dó fhéin. Sé an chloch is faide siar ar a pháidrín é muis! Ní chorródh fear agus píce as an gclúid siúd anois é. Tá a chuid Gaillimh ar iarraidh
In a bhfiolladóirí mar sin a chaith S. Ph. Sh. agus a mhuinntir ag imeacht ariamh. Rud ar bith a gheobhaidís ar sliobarna — agus mara mbeadh sé te nó trom — bhí sé árdaithe leó aca. Is leitheadaí a labhaireóidís ná duine ar fónamh in a dheidh sin
Ná cuir araoid ar bith air. Tá sé sin te friochanta. Cá dtriallfaidh sé anois? Dheamhan a fhios aige fhéin sin chreidim, ach é indiaidh a chinn roimhe mar sin
→
fán
Shíl mé go raibh sé sin in a shuí go te, nó céard a chuir fán agus seachrán an tsaoil mar sin air?
→
fóir
Tá sé as fóirín muis anois, mara nglaca an deirfiúr aon-truaighe dhó. Tá sise in a suí go te = tá sé réidh le fóirínt (a fáil) mara etc.
Ceadh nach bhfuil aon-chosamhlacht air ach mar sin? Shíl mé go raibh sé ag dul a' pósadh bog te an lá faoi dheire.
→
bealach
Tá'n gnaoidheamhlacht a's an chórtas ann ceart go leor, ach tá'n bealach eile leis freisin. Mara bhfuil sé trom nó te, tá sé árduighthe leis aige.
→
beart
Deirimse leat, aindeoin nach raibh foghluim a' bith air, ná focal Béarla in a phluic, gur b'shiúd é 'bhí indon a bheart a tharraingt i Meriocá. Tá 'shliocht air anois; 'sé atá ina shuidhe go te ann léar (de réir) mar chuala mé.
+
→
beo 1
Is beo te uaidh rud a dhéanamh = sciobtha, nó faoi fheirg
TUILLEADH (2) ▼
Is beo te adeirigh sé suas ag dul do mo bhualadh. = beo drochmhúinte.
Tá'n gaineamh beo te bruithte indiu.
→
bior
Tá S. L. in a shuidhe go te, a's é taobh le bior in aon tsúil — mac = tá a sháith 'mhaoin a' tsaoghail aige, a's é taobh leis a' t-aon-mhac.
→
bocht 1
Bhí sé in a shuidhe go te, tamall, ach tá sé beo, bocht anois, a's a' faghail a dhíol le déanamh, snáth a choinneál faoi'n bhfiacail.
→
bollaire
Chaith muid an oidhche, ag iarraidh foighid a chuir sa mbollaire mór sin thiar ag S. Sh. Ba mhór a' t-ár é, a' blaodhach a's a' blaidhreamhach. Ag iarraidh T. Ph. a bhualadh bog te a bhí sé, a's nuair nach leig(f)í chuige é, bhí gearradh fiacal air.
→
breá
Rud a' bith nach raibh te ná trom aige sin, ariamh, ghoid sé é, a's nach breagh nach rugthas ariamh air in a dheidh sin.
→
buail
Is beag dhá fhonn a bhí air bóthar a bhualadh muis, dhá bhfaghadh sé ugach a' bith fanacht, ach dheamhan gnai(the) 'bith a bhí againne dhó.
Bhí an lá chomh te agus go raibh an fiach dubh 'cur a theanga amach = lá an-mheirbh ar fad a gcuirfeadh an fiach dubh a theanga amach.
+
→
anam
Ní raibh le déanamh leis, ach a' t-anam a bhaint as, te, bruithte, má bhí aon láimh aige ann = é mharbhú.
TUILLEADH (2) ▼
Bainfe mé an t-anam asad, te, bruithte, má fheicim go gcuire tú aon-phíopa in do bhéal le do ló aríst.
Leig dhó sin, ar mhai(the) leat féin. Tá anam duine air!
→
ard 1
Shrian sé soir a' t-árd bog, te = chuaidh sé soir a' t-ard faoi shiubhal, agus é de rún aige, a dhul in áit, nó rud eicínt áithrid a dheanamh.
Gabhfaidh mé amach ar an bhfionnórtas. Tá an teach an-te = lá samhraidh nuair a bheadh an-bhruthaíl san áit istigh
→
flith 1
Ní fhaca tusa flith ag dul le cois chapaill ariamh? … Ní hé sin domsa é muis. Is minic a chonnaic mé dhá cur léithi í, dhá mbeadh sí ata. Í fhéin nó muingbheara. Tá an fhlith chuile orlach cho maith leis an muingbheara. Í a bhruith i bpota agus an súgh a chuimilt don at. Ní fuláir í a choinneál cuimlithe léithi nó go dtraoithe sí. Bhainfeadh sí at as duine freisin. Í a théamh as cionn na tine, agus a bualadh le do dhá bhois, agus a cur isteach leis te bruite. Chuir mise le mo láimh annseo í uair a raibh sí ata. Ba gearr a bhí sí ag baint an at aisti.
→
fruisín
Gheobhaidh tú froisín ó'n máistir amáireach mara mbeidh do chuid teagasc Críostaí agad. Beidh "te te" ann tá faitíos orm
→
fínigh
Is furasta le corp fíniú ar aimsir the, go mór-mhór corp nach raibh ídithe ag tinneas. Ní fhíneódh corp th'éis luighe fada go deó, mar ní bhíonn bioreanga orra. Bhí corp shean-N. cho héadtrom le cleite, go ndéana Dia grásta uirre!
→
imigh
Tá sé ag imtheacht in a chneámhaire, agus mara bhfuil an rud te nó trom, tá sé árduighthe leis aige = tá sé ag imtheacht in a bhollaire; ag dul thart agus go leor cainnte agus gaisge aige.
Níor chuir sí ar an "te-pot" ach ioscaidín té = níor chuir sí air ach gráinnín an-bheag.
→
ith
Tá ceart ag a chluasa a bheith te, agus an ithe atá sé a fhaghail annseo = badh cheart go mbeadh cluasa te aige agus an biadán atá dhá dhéanamh air.
→
fill
Bhí sé bog te ag dul abhaile, ach d'fhill mé ar a chois isteach aríst é = thug mé air a theacht isteach aríst
→
fulaing
Dheamhan mórán le go bhfuilinneochthá leis an gceirín bheadh sé cho te sin = ní mórán le go mbeitheá indon seasamh leis
+
→
fuacht
Bhí mé préachta ag dul a chodladh dhom aréir, ach nuair a dhúisigh mé ar maidin, bhí mé te bruite. Teigheann teas cho fada le fuacht agus fuacht cho fada le teas, adéarfaidís
TUILLEADH (1) ▼
É fhéin ba chionntach má rug an fuacht ar an teas air. D'fhága a athair in a shuí go te é, ach d'fhága a chuid frasaíl fhéin ar a thóin é. Ní sheasfadh saibhreas Sheóirse leis sin. M'anam má dhíol sé talamh Bh. an tS. anois go bhfuil a raibh de mhuinín an tsaoil aige imithe. An chéad-áit eile a bhfeicfidh tú é, istigh ar shlata an Bhaile Mhóir agus é ag ucastóireacht, mar níos siad uiliog
+
→
fuaraigh
Ní mór an bainne seo a fhuarú roinnt. Tá sé te bruite. Sílimse gur bhain tú an darna feochadh as th'éis an fhainic a chuir mé ort. Tabh'r'om braon bainne fuar len a fhuarú anois
TUILLEADH (3) ▼
Ith suas te bruite iad agus ná fuaraídís ort. Deir siad nach fataí tura fataí teó. Nach diabhlaí nach mbeadh annlann ar bith le fáil san mbaile sin thoir. Níor facthas aon-ghreim éisc ann leis an fhad seo
Má tá sé ro-the agad, fág ar fuarú annsin go fóill é = le go bfuaróidh sé; le go n-imí an teas as
Bhí sé bog te ag dul ag pósadh anuiridh ach d'fhuaraigh sé as aríst shílfeá = chaith sé as a cheann é
+
→
fuar 2
Chuir sí de dhruim tí é th'éis cho te agus a bhí sé sin in a shuí shul má phós sé í. Ach sí an bhean tí shuarach a níos na ballaí fuara
TUILLEADH (7) ▼
M'anam gur maith an mhaise dhó é. Dheamhan lá mairge air, ach an oiread agus a bhí in aois a dheich mbliana fichead. Caitheann sé fuar agus te ar nós chuile dhuine againn = itheann sé agus ólann sé an rud fuar agus an rud te, nó gnáth-bheatha; ní theastaíonn giollaíocht nó ceannsacht ar leith uaidh de bharr a aoise
Dhá gcloistheá ag uallfairt istigh ar an teallach é! Bhí mise ar an tsráid ó dheas agus mé ag éisteacht leis. "Níl mé indon te ná fuar a chaitheamh" adeireadh sé. Dóite ag ól a bhí sé 'ar ndó'
Dheamhan a mbeidh de chailleadh ort a fhad's atá tú ag caitheamh fuar agus te
Níl an duine bocht indon fuar ná te a chaitheamh. Tá an ceann aníos air chuile phuínte.
Bhí mo chuid putógaí loische in imeacht seachtaine de bharr an phoitín. Ní raibh goir agam te ná fuar a chaitheamh. Ba bheag nar fhága sé ar lár mé
Más leat (más mian leat) a bheith buan, caith fuar agus te = más leat a bheith folláin nó fad saoil a fháil, caith gach cineál beatha: beatha fhuar agus beatha the cho maith le chéile
Shílfeá go dtéann tusa chuile shórt. Chuala mé ariamh é: más le duine a bheith buan, caitheadh sé fuar agus te