Foclóir Mháirtín Uí Chadhain: teanga

→ fearacht

Chas bean an Ch. léithi é a fhearacht siúd nach mór a bhain bean an Ch. di. An iomarca fad a bheith ar a teanga 'ar ndó'. 'Deile! Sílim muise nach ro-bhuíoch di fhéin atá sí as ucht bean an Ch. a tharraint uirri fhéin. Roinn sí an onóir léithi. Sí atá i riocht

→ fios

Dhá mbeadh fios mo labharha aghamsa i mBéarla — rud nach bhfuil — thiúrfainnse an teanga dhó, d'fheicfeadh sé féin air. Mara sonnda é!

+

→ focal

Dhá dteigheadh sé ag tabhairt cor na bhfocal domsa, is aige a bheadh an ceann salach den mhaide. Bíonn mo theanga ar mo chomhairle fhéin agamsa scaití freisin.

TUILLEADH (1) ▼

M'anam gur beag nach ndeachaidh an sciorradh focail daor air. Ní fuláir do dhuine greim maith a bheith ar a theanga i gcúirt aige. Bíonn siad ag iarraidh breith ar theanga ort

→ fág

Níor fhága an ghangaid a theanga aon-uair dhá dhonacht dhá mbeadh sé

→ fáir

Nach shin í an cuaille agad! Dhá gcaithinn mo theanga léithi dheamhan fáir ná freagra a thiúrfadh sí orm. Neart staiciúlacht agus droch-mhúineadh. Is gearr nach mbeidh seasamh ar bith léithi

→ físeachaí

Fuair sé na físeachaí faoin méid adúirt sé. Dheamhan leath cheart a bhí leis. Ní mise a bhí in a dhiaidh air, ar chaoi ar bith. Tá a dhá dhíol fad ar a theanga ag an gceann céanna

→ caidéis

Dheamhan duine dhá dtiocfa an bóthar nach bhfuighe an rúisc sin caidéis dhó. Ní thugann sí scíth a' bith dhá teanga.

+

→ claibín

Cé'n sórt claibín muilinn tú fhéin, nach dtiubhradh scíth do do theanga uair eicínt?

TUILLEADH (1) ▼

Éist do bhéal, a's ná bí in do chlaibín muilinn i gcomhnuidhe. Shílfeá nar gheall Dia teanga d'aon-duine ach dhuitse, a shacáin!

→ cloigis

Is beag a' mhaith a bheith 'cur chomhairle ar a' gcloigis sin. Dhá gcaithteá do theanga léithe, badh é an cás amháin duit é. Dheamhan mórán a dhéanfas sí choidhchin faoi shlacht, tá faitchíos orm.

→ coinicéar

Bhí coinicéar de chailligh mhóir as Conamara gróigthe thíos ar a' teallach ann, a's í 'cur púir thobac go dorus dúinte. Is mé a bhí in a dhiaidh uirre, arae bhí mo theanga bheag amuigh d'uireasbha gail an uair chéadna.

+

→ coirt

Tá cairt ar do theanga.

TUILLEADH (5) ▼

Cuir amach do theanga 'bhfeice mé 'bhfuil aon-chairt uirre.

Tá aoirde cairte ar do theanga.

Is furasta 'aithinte go bhfuil tú tinn, a's a bhfuil de chairt ar do theanga.

Tá mo mhuineál calcuighthe le réama, a's mo theanga faoi chairt fré chéile.

Níl tú ar biseach fós muis, a's a bhfuil de chairt ar do theanga.

→ colg

D'eirigh sé suas chomh stonnach i lár a' tighe agus colg air, a's mhaithfeá do Dhia gan a bheith in a ghoire a's an teanga a bhí aige. Mhasluigh sé faoi a's thairis a raibh ann.

→ cora

Tá carra spairtighthe ar bruach ann, nar tóigeadh as a' scaradh ariamh. Dheamhan a' fiú trompa gan teanga anois í, ná aon-mhóin eile a fhaghas an sioc in a scaradh. Ach gur mór sa mbealach í.

→ cíble

Is beag a' dochar de do theanga a bheith tuirseach, a's an scíble atá fúithe. Shílfeá go dtiubharfá scíth di uair eicínt, a's gan a bheith ar a' táirm chéadna i gcomhnuidhe.

→ cóipís

Tarraingeocha do chuid cóipíse, an míádh ort, ó fhada go dtí é. Breagh nach ndéanfá forus, a's scíth eicínt a thabhairt do do theanga, 'nós 'chuile dhuine eile.

→ baorsa

Siúd í ubhall na h-aithne, má theigheann sí le baorsa. Mhaithfeá do Dhia gan a bheith 'fhoisceacht míle dhá teanga, nuair a bhuailea(nn)s an ghadhruigheacht í.

→ bealach

Má chastar in mo bhealach-sa é, gheobha sé an teanga uaim.

→ bealadh

Marar chuir sé bealadh faoi'n ioscadaí a' teacht, chuir sé bealadh faoi'n teanga = siubhal roighin a bhí aige, ach bhí neart le rádh aige.

+

→ bealaigh

Nach bealthuighthe atá an teanga aige?; nach ar a theanga atá an bealadh = tá ruibh na cainnte air; ní thagann iabh ná forus ar a theanga ach a' ropadh léithe; tá an díle cainnte air.

TUILLEADH (7) ▼

Sin é an buachaill a bhfuil an teanga bealthuighthe aige ar maidin = fear poiliteachta a' cainnt le sluagh.

M'anam gur maith bealthuighthe atá a theanga ar maidin. Dheamhan hAiristoitil a choinneochadh a dhíol cainnte anois leis.

Chuir sé bealadh faoi'n teanga trathnóna shul dhá(r) bhog sé amach ar a chuairt.

Ní thiocfa sé gearr sa gcainnt ar chuma'r bith. Nach beathluighthe atá an teanga aige.

Is beag a' stróbh air sin, coc a choinneál leis an oiread eile. Tá'n teanga beathluighthe go maith aige sin, deirimse leat.

Nach hí an teanga atá bealuighthe leis a' gclár mín a chuir ar a' mbréig.

D'fhéadfá teanga bealuighthe a thabhairt uirre. Ní dhéanfa sí staic air, mar dhéanfad sí ar dhuine eile, nuair a bheadh rud le rádh aige.

→ crinn

Ní mór do'n bhó féar a fhaghail a mbeidh sí indon a teanga a chasadh air, ach tá'n capall indon é a chrinneadh. An áit a gcaillfidhe an bhó mhairfeadh an capall ann, an chaora ar an gcapall a's an ghé ar a' gcaora.

→ cuach

Oibrighead sé leis anois, ar a rogha caoi. Tá mo theanga caithte agam, a' cur chomhairle air, a's ag iarraidh air fanacht as sin, a's 'sé'n chás amháin dom é. Ar a' dá luath a's a gcasfa duine aca(b) leis aríst, cuachfa sin suas é, a's meallfa siad isteach é.

→ bior

Tá bior ar a theanga = duine mbeadh an-díle cainnte aige, nó bheadh abartha, gangaideach sa rud adéarfadh sé.

→ bollaireacht

Dhá mbeitheá ar a' mbollaireacht sin anois, go dtuitfeadh a' teanga asad, 'sé'n mhaith amháin duit é. Dheamhan a dhath tortha a gheobhfas tú!

→ aer

Níorbh fhearr liom a teanga níos goire dhom ná'n t-aer = bean a mbeadh teanga ghéar aice.

→ buail suas

Má tá sé buailte suas as na cosa, dheamhan bualadh suas ar a theanga muis = tá neart le rádh aige.

+

→ buille

Tá sé chomh maith dhom a rádh nach raibh uirre ach aon-bhuille amháin, arae, níorbh fhiú trumpa gan teanga an t-iomróir eile. Is mó a bhí sé 'cuir as dhuinn.

TUILLEADH (1) ▼

Duine a' bith a' n-aireocha siad siúd aon-bhuille bog ann a' glaodhach óil, suidhfe siad in a bhun. Dheamhan sileadh a thiubhrainn dóib, dá dtuiteadh a' teanga amach asta(b) le dúil ann.

→ burla

Bhí sé cruptha suas ina bhúirlín sa gcúinne, ach ní raibh a theanga ina comhnuidhe, mise imbannaí.

→ áibhéil 1

Is beag an dochar dhá theanga a bheith caithte aige, a' déanamh áidhbhéil.

→ ailleog 2

Bhog an ailleog sin a' teanga aige.

+

→ ainm

Dhá gcainntigheadh sé oiread agus in 'ainm air, roínnfinn an onóir leis = thiubhrainn a' teanga dhó.

TUILLEADH (1) ▼

Ní chuirfeadh sé 'ainm ar aon-duine thar a chéile, ar fhaitchíos go mbéar(f)aidhe ar theanga(dh) air = níor thug sé ainm ar aon-duine thar a chéile, ar fhaitchíos go bhfaighthidhe brabach ar a' rud adéarfadh sé

→ aireachas

Ní fiú trumpa gan teanga thú ag aireachas ar thada. Dubhairt mé leat na fataí a thógáil chomh luath a's d'aireochthá a' cnagadh iad, ach in a leaba sin d'fhága tú 'bruith iad, go raibh siad in a mionnamhas."

→ aire

Tá mo theanga caithte agam, a' rádh leis aire a thabhairt dó fhéin agus 'sé'n mhaith amháin dom é — níl a dhath áird 'aige orm.

+

→ airigh

Ní aireochadh sé aon-teas, dhá mbeadh a' fiadhach dubh 'cur a theanga amach, pé'r bith cé'n sórt scruit é thar dhuine 'bith.

TUILLEADH (1) ▼

Ní aireocha tú agad ná uait, an píopa tobac sin, agus tá mo theanga-sa calcuighthe cheal gail = scurach a bhí ag iarraidh píopa tobac ar fhear adubhairt seo.

teanga (50+)