Foclóir Mháirtín Uí Chadhain: teanga

→ abair

Diabhal a chois ná a chnáimh a ghabhfadh ann, dhá mbeinn leis nó go gcaithfinn mo theanga. Anois céard adeir tú le Gaillimh agus gan ann ach baile beag! Nach maith luath atá sé ag dul ó smacht

→ daigh

Bhí daigh ghoile le cupla lá uirthi agus chuir sé ó ithe a codach í, ach níor chuir sé aon chaimpirín ar a teanga. Mo léan géar, 'sé nár chuir!

→ dairt

Bhí sé thíos anseo thíos oíche aonaigh agus braon maith sa gcoirice aige. Má bhí féin bhealaigh sé an teanga aige. Bhí ruibh na cainte ceart air. D'ionsaigh sé an fear thíos faoi nach raibh sé ag pósadh. 'Tá gabháltas maith go leor agat,' adeir sé, 'ach is gearr go mbí sé ina stopóig ort cheal a shaothraithe. Breá nach bpósann tú agus gan a bheith in do phlíoma ansin, isteach is amach ag cothú an dá splainc sin. Gheofá bean dhá mbeadh sé de ghus ionat fhéin í a iarraidh.' Níor labhair sé ar a inín féin, ach is ag baint dairteachaí aige sin a bhí sé. Bheadh sí le fáil ag an bhfear thíos ach a hiarraidh. Is beag nár thiomain sé air í. Ach ar ndóigh mo léan ní chorródh canta gelignite an fear thíos as an gcúinne

→ dána

Labhair an mháthair go dána drochmhúinte leo, agus chuir sí aithne orthu fanacht as, ach mo léan géar, dheamhan lá aird acu sin ar a máthair. Dhá n-abraíodh an t-athair focal amháin, b'fhearr é ná dhá gcaitheadh an mháthair a teanga leo

→ daor 1

Ba daor an dá fhocal cainte air iad. Múinfidh sin é greim a choinneáil ar a theanga aríst. Is cóir adeir siad, gur ar adharca a bheirtear ar na ba agus ar theanga ar na daoine

→ dea-chainteach

Ní raibh aon ghangaide ann ach go raibh sé an-dea-chainteach mar sin. Sháródh sé críochnaithe thú scaití. Ní fhéadfá rud ar bith a rá nach mbéarfadh sé thall ar theanga ort

→ dealg

Dealg sceiche a thóg sé an chéad uair agus ní thabharfadh sé cead d'aon duine a dhul ina gaire nó go ndearna sí cois bhocht sa deireadh. Chuir mé ceirín léithe le cupla oíche ag ceapadh go dtarraingeodh sé an drochábhar, ach dheamhan cosúlacht air scaradh fós léithe. Níl ceirín ar bith, adeir siad, is fhearr ag dealg ná teanga an tsionnaigh dá mbeadh sí againn. Tharraingeodh sí sin de ghorta gharta é, ach cá'il sí? Sin é an buille

→ déan 1

Ar an dá luath is ar ól mé é, rinne mo theanga coirt. Chaithfeadh sé nach raibh sé ar fónamh dhá réir sin

→ déanach

An feaig deireanach déanach a bhí agam scar mé leis ar ball. Bhí an leota seo thuas ag imeacht scrúdta, agus banlámh dhá theanga amuigh. Chaith mé aige é!

→ deara

Nach gránna an faisean a thug sí faoi deara di féin, a bheith ag cur banlámh dhá teanga amach faoi chuile dhuine. Tá a muintir náirithe aici. Is mór an úis í

→ dea-theanga

Bíodh sé olc maith anois: sin rud nach bhfuil a fhios agam leisce na bréige. Ach níl aon dea-theanga aige — níl aon dea-bhéal air; bíonn sé ag gáirsiúlacht, nó ag déanamh bréag nó ag coiriú ar an gcomharsa

→ déidín

Bhí déidín tite againn leis an ocras nuair a fuair muid aon ghreim, agus an uair sin féin, ba gann gortach uathu é a thabhairt dúinn. Stiallóigín bheag aráin a bhfeicfeá dealg in do mhéir thríd, agus scodalach tae ar baineadh an t-anam as — má bhí sé ariamh ann — le neart bruithe. Méaracáinín beag fuisce ansin nach n-aireofá a bhlas ar do theanga. Tugaimse mo mhallacht ar chuma ar bith do bhainseachaí Bh.

→ deimheas

Tá deimheas uirthi sin i gcónaí. Is mór an t-ionadh nach dtiocfadh tuirse ar a teanga uair eicínt nuair a bhíos sí ina claibín muilinn i gcónaí — bean agus díle cainte aici i gcónaí

→ déirce

Fuair mé chúig cinn de fags Sweet Afton tráthnóna agus deirimse leatsa go mba bhuí déirce liom an teirgéis sin féin a fháil. Bhí mo theanga bheag amuigh ó mhaidin cheal ghail

→ deireadh 1

"Bean a chas le Mícheál Mhac Suibhne agus páiste suirí aici. Thosaigh Mícheál ag magadh fúithi: Mícheál: Cá bhfuair tú an páiste? Ise: Fuair mé ar sop é. Bhí an ithir agam féin, agus fuair mé an síol in aisce. Mícheál: Cé dhár díobh é? Ise: De chlann Donnchadha é idir bhonn agus uachtar. Mícheál: Cé dhár díobh na deiriúchaí? Ise: Dhá mbeifeá ann aimsir an lasctha, bheadh a fhios agat sin. Mícheál: Cáide uainn Margadh Bhaile an Dubhghaill (/dūl′/)? Ise: Má chuireann tú do theanga in mo thóin, beidh do shrón ar an margadh. (Scaoil sé cnaipe). Mícheál: Tóg é sin uaim. Ise: Níor tógadh aon lao ó aon bhó ariamh go líodh sí é. Ligh an chéad uair é. 'Óra a dheaide,' adeir an mac (.i. mac Mhichil), 'nach géar í gan gob'" (Giota faoi bhean ar chuir Mícheál Mhac Suibhne caidéis uirthi. Tá an iomad leagan air seo ar fud na Gaillimhe, ach tá siad uileag gáirsiúil. Tá mé dhá thabhairt anseo mar tá samhail mhaith ann agus magadh focail faoin ngréasaíocht deiriúchaí, lascadh)

+

→ deis

Bhí mé istigh tigh S. G. tráthnóna agus go deimhin má bhíos féin, bhí deis chainte (stiúir nó slis chainte) ar Mh. Bhí sé ag scilligeadh bréag mar a bheadh Dia dhá rá leis. Is iontas liom go seasann a theanga dhó chor ar bith ar an gceird siúd

TUILLEADH (6) ▼

Is gránna an deis atá ort dá mbeadh a fhios agat é: ag líochán do smaoise le do theanga. Cén áit ar thug tú an faisean sin faoi deara dhuit féin. Ní anseo é ar aon chor. Beidh duine ar bith ceart a thabharfas comhluadar don bhratainn sin thíos. Diabhal bréag nach mbeidh

Déarfaidh mé leis é ach a dteaga sé ar mo dheis. Ní bhfaighinn ionam féin a ionsaí faoi láthair. Tá mé faoi chomaoin aige. Ach a gcúití mé an chomaoin sin, beidh mé díreach leis, agus féadfaidh mé mo rogha rud a rá leis. Beidh a shliocht air: gheobhaidh sé an teanga uaimse, feicfidh tú fhéin air

Tá a theanga ar a dheis aige ar chuma ar bith — tá sé paiteanta ag caint; is cainteoir maith é

Ná hiarr ina dhiaidh siúd é, má théann sé ag cóiriú aon duine. Tá a theanga ar a dheis aige. Ba dual dó. Cainteoir maith a bhí ina athair féin

Tá a theanga ar a dheis aige ar chuma ar bith. Is geall le turnae (aturnae) é ag scoilteadh cainte

Chuirfeadh sí cosa beaga faoi na glasógaí ag caint. Mo léan géar nach aici atá an teanga ar a deis. Bheadh sé fánach ag mo leithidese a dhul ag coinneáil cabaireachta léithe

→ deoraí

An bhfaca tú deoraí ar bith ariamh is gráinne teanga ná é. Ní fhaca mise ar aon nós

→ diabhal 2

Coirce a bhaint! Go mbaine an diabhal an teanga as-san ar chuma ar bith, mura mór a bhaineas mo chuid coirce dhó le caidéis ar bith a fháil dó!

→ diachta

Ní léir dhom go bhfuil maith ar bith a dhul ag cur chomhairle aríst air. Nach bhfuil an teanga caite ag na daoine ag cur chomhairle. Is diachta ghéar nár thug tú cead dó lascadh leis go Sasana nuair a bhí sé ag éileamh a dhul ann, thar is é a bheith ag tarraingt droch-chlú air féin agus ar chuile dhuine a bhaineas leis. Dá mba ag tobar dheireadh an domhain a bheadh sé ag dul, ní bhacfainnse é, ach moladh leis go n-imíodh sé as an mbealach

+

→ diaidh

Beidh tú ag teacht isteach uirthi i ndiaidh (i leaba) a chéile. Deir siad gur teanga chrua í an Ghaeilge le foghlaim

TUILLEADH (3) ▼

D'éirigh sé as an nathaíocht sin. D'fhága sé ina dhiaidh í. Níl a fhios agam nach bhfuair sé a sháith di. Bhí sé ag tarraingt an iomarca síomálachaí air féin lena chuid dea-chainte. Is maith an bannaí ar an teanga a mhic ó, corrchniogaide a fháil

Ní fhaca mé aon duine de na Loideáin chéanna ariamh nach mbeadh an creatán sin ina dhiaidh. Bhí sé ina leannán ag Micil, agus ní fhaca tú Peait aon lá sa mbliain — an lá a mbeadh an fiach dubh ag cur a theanga amach chomh maith le chuile lá eile — bheadh slócht air

Bhí sé i gciúinchomhrá liom thíos ag ceann an bhóthair, agus ní fhaca tú aon fhear go hiomaí ba spleodraí ná é. Maidir le scéalta, bhí siad aige: bás na caillí, pósadh na mná óige, cogadh, aontaí agus eile. Ach hé brí cén dearcadh a thug sé i ndiaidh a ghualann, nach bhfaca sé T. Sh. ag déanamh againn (chugainn) aníos. Níor fhan sé leis an bhfocal a bhí ar a theanga a chríochnú, ach baint as soir an bóthar. Níl trust ar bith aige as T. ón oíche fadó ar ionsaigh sé é ag teacht aniar ón R.

→ díbheirgeach

Ba in iad an dream a bhí díbheirgeach lena gcuid buachaillí. Mura mbeidís ina suí le giolcadh an éin agus amuigh ag obair, bheadh an súiste ag S. suas ina n-éadan ar an lota. Bhí buachaill ann aniar as G. M. uair. Níor éirigh sé ar chuma ar bith nuair a glaodh air. Suas le seanSh. agus fás aige, agus thug sé cnap eicínt dó sa leaba. Diabhal easna den bhuachaill nár éirigh ina chraiceann dearg agus nach mbeireann ar Sh. agus nach gcoiglíonn faoi sa leaba é, agus greim píobáin aige air nó go raibh a theanga bheag amuigh. Thachtfadh sé beo beithíoch é murach an chaoi ar iarr na mná ar son Dé air gan giorrú leis ar fad. Ón lá sin go ndeachaigh sé i dtalamh, níor thóg seanSh. maide ag aon bhuachaill. Fuair sé a chomhairleachan

→ díbliú

Deir siad go dtug an sagart díbliú an mhí-ádh air inniu. Rug sé air ag teacht amach as tigh Bh., agus más thuas a frítheadh é, is thíos a fágadh é shula bhí sé réidh leis. Tá teanga nimhe neanta ag an sagart sin nuair a áitíos sé duine. Sagart soineanta go leor é nó go mbaintear as é, ach má bhaintear, bí ar do shon féin ansin

→ díobháil

Níl aon lá le mo chuimhne nach bhfuil an fharraige ag déanamh díobhála ansin thíos, ach diabhal comhla a chuirfidís na dhiaidh sin ann, théis go bhfuil mo theanga caite agam dhá iarraidh orthu. An dea-ghealladh, agus an droch-chomhlíonadh, deile

→ díobhálach

Is díobhálach an teanga atá aici sin ─ damáisteach, mioscaiseach

→ dioc

Ghróig sí í féin istigh sa gclúid, agus chuir sí gioc uirthi féin go mba gheall leis an gceann cait sin í a d'fheicfeá sna seanbhallaí. Ach mo léan géar ba bheag an ghioc a bhí ar a teanga

→ diogáil

Tá an coca sin sách diogáilte anois. Níl tú ach ag cur anró ort féin dhá dhiogáil sin, arae is gearr gur ina phlaicín gabhair a bheas sé mar a bhí sé anuraidh. Ní bheadh aon mhaith dhuit ag caitheamh do theanga leis an muintir atá anseo. D'éireoidís i mullach a bhfuil d'fhéar ag M. M. T. Uí R. agus bíodh sé acu. Sin é a gcuid sleamchúise

→ díogarnach

Chonaic mé díogarnach sholais isteach thríd shiúntaí na gcláir. Bhí a fhios agam ansin go raibh daoine sa siopa. Thosaigh mé ag bualadh agus ag cnagairt, ach dá mbeinn ag bualadh ó shin, ní bhfaighinn aon aird. Cén bhrí ach nach raibh mé thart d'uireasa deoch chomh mór ariamh agus a bhí mé. Ach dá dtiteadh an teanga amach asam, ba aon chás amháin dom ina gcleithiúnas siúd é

+

→ díol 2

Tá díol cabhnsailéara (counsellor B. L) de theanga aige. 'Sé a scoiltfeadh an chaint

TUILLEADH (1) ▼

Siúd é atá in ann an díol a thabhairt ar dhuine. Fainicíodh chuile dhuine a theanga, mar go deimhin, níl sí ar fónamh

→ diúltaigh

Hector ceart í sin. Maidir le goid a dheartháir mo chroí thú, ghoidfeadh sí an ubh ón gcorr agus an chorr ina diaidh. Ach thiocfá ón ngoid féin murach an teanga atá aici. Sciollfadh sí thú go dtí an cnáimh. Diúltaímid di agus do chuile dhuine dhá cineál

→ dlí

Is furasta breith ar theanga ar dhuine sa dlí

→ dligh

Níor dhligh mise a cuid cúlchainte di chor ar bith. Duine mise nach dtéann ag coiriúint ar aon duine ach mo ghnaithe féin a dhéanamh, ach nach maith nach bhféadfadh sí ligint dom ina dhiaidh sin gan mé a tharraingt thrína teanga

→ dlúth 2

An bhfuil siad chomh dlúth sin le chéile. Shíl mise nach raibh gaol ar bith ann, nó má bhí go mba gaol scaipthe é. Is fánach an chaoi a mbéarfaí ar theanga ar dhuine ina dhiaidh sin

→ dó 1

Níl dó tine leath chomh dona le dó uisce. Cneasaíonn an dó tine gan aon stró mar is dó glan é, ach is drochlot é an dó eile. Bíonn an oiread léarsachaí (léasrachaí) agus puchóideachaí ina dhiaidh agus gur mór an tseanmóir é. Níl a fhios agam féin an bhfuil aon rath le teanga an tsionnaigh ar dhó. Níl cinneadh léithe ar lot ar bith eile ar chaoi ar bith. 'Sí an cailín í le deilgne agus fleascannaí a thabhairt as cosa agus as lámha

→ dochar

Is danra an lot é sin anois nach féidir an dochar a thabhairt as. Má chinneann seo anois ort, caithfidh tú teanga an tsionnaigh a chur léithe. Sin í an cailín a thabharfas an dochar amach. Ní fhágfaidh sí a dhath ann ar feadh lá amháin

→ dodaireacht

Cén sórt stodaireachta í siúd a bhí air. An ar meisce a bhí sé nó an duine eicínt a chuir snaidhm ar a theanga le go raibh sé ar an gcaoi siúd … Fearg! Cén t-údar feirge a bhí aige!

+

→ dóigh 1

Is olc an rud dóigh a dhéanamh de do bharúil. Nach maith atá a fhios agat gurb é a ghoid í. An bhfaca tú é? … Cén chaint sin ort mar sin. Nach feasach duit, dhá gcloiseadh sé an chaint sin in do dhiaidh, go mb'fhéidir gur dlí a d'fháiscfeadh sé ort. Ar adharca a bheirtear ar na ba, agus ar theanga ar na daoine

TUILLEADH (1) ▼

Ní abródh sé féin tada mar dhóigh dhe. Ise a bhí dhá rá uileag, má b'fhíor dósan. Ach dheamhan cailleadh a bhí ar a theanga féin — ná cailleadh ar bith

→ dóigh 3

Tá mo theanga dóite aige (poitín)

→ dóighiúlacht

Ní thabharfainn trumpa gan teanga ar dhóighiúlacht an domhain fré chéile d'uireasa rud eicínt ina theannta. Ní breáichte a ghníos brachán ach min adeir siad. Is beag an mhaith an dóighiúlacht mura mbeidh rud agat

→ dóirt

Dhóirt an laisc bhradach a raibh de mheaingeals sa mála amuigh ar an tsráid, ainneoin go bhfuil mo theanga caite agam ag rá léithe a ndóirteadh thoir sa scioból. Aon mhaith amháin a bheith le cuid de na daoine!

→ domhan

Níl aon teanga ann ach an Béarla ina dhiaidh sin. Thabharfadh sí ar fud an domhain thú

→ domlas

Dheamhan maith dhuit ag caint mar sin. Tá an oiread aithne agamsa uirthi agus atá agatsa, agus níor chuala mé aon fhocal domlais ar a teanga ariamh. Chítear dhomsa go bhfuil sí chomh feiliúnach le aon bhean dhár casadh orm ariamh

→ don

Don h'fhiafraí agus mo chuid tubaiste oraibh murab í an chaint atá ina díle oraibh. Breá nach dtabharfadh sibh scíth dhá dteanga (dho bhur) uair eicínt. Shílfeá gurb í an taoille atá ag teacht oraibh leis an anbhá cainte atá oraibh!

→ drandal

Bhí beithíoch istigh ann ar dhéanamh cait. B'áibhéalta an beithíoch é i gcosúlacht. Bhí sé cuibhrithe istigh ansiúd i mbosca. Murach go raibh; dhéanfadh sé mísc. Chuaigh mé féin suas go dtí an bosca agus chuir mé banlámh de mo theanga amach faoi. Dhá bhfeictheá an drantán a tháinig air, agus nocht sé a dhrandal agus thosaigh sé ag stealladh smugairlí mar a bheadh easóg ann. Dar príosta is beag a thaitneodh liom a bheith in aon pháirc leis dá mbeadh cead a choise aige … Bíodh a fhios agat gurb é an beithíoch is mó é dá dtug mé suntas ansiúd dó, ainneoin a raibh acu ann

→ dreas 2

Ní fiú trumpa gan teanga iad sin anois, na seaniarainn sin. Tá siad ite le meirg. Dhá mbeidís taobh le dreas bheadh an scéal ceart. Ach dhá dtéiteá ar a mbualadh sin anois, bheadh dreasannaí ag éirí dhóibh (dhíobh) go faoithin, agus bhrisfidís ort sa deireadh

→ dreolán

Ní choinneodh an teanga a bhí aige muis coinneal don teanga a bhí ag dreolán de mháistrín scoile a bhí ansin thoir. Bhí sí thrí lasadh ar fad aige. Chuala mé oíche é thoir tigh Th. — oíche a raibh mé ag ól ann — agus shíl mé go gcuireadh duine eicínt a dhrad ina bholg leis an loscadh mionnán mór a bhí air. Ach 'sé an chaoi a raibh siad ag scairtíl gháire faoi

→ drochóirí

Chaith sé an chaint sin ar na drochóirí dhó féin. Bhí an ceann eile (duine eile) ag faire air leis an bhfocal a fhostú, agus, mo léan géar, 'sé a d'fhostaigh. Deir siad é: "ar adharca a bheirtear ar na ba, ach ar theanga ar na daoine." Is daor a chuaigh na cupla focal cainte sin air

→ drúcht

Níl ag duine drúcht ná báisteach a rá leis an bpóilí. Is maith ann é, ach ligeadh duine thairis é chomh réidh agus a fhéadfas sé. Ar adharca a bheirtear ar na ba, adeir siad, ach ar theanga ar na daoine

→ dúchas

Ní fhaca tú madadh le dúchas ariamh. Well ní fearr duit a fheiceáilt. D'fheicfeá go minic fadó iad. Bhí madadh againn anseo uair: madadh mór gliobach rua. Chonaic mé féin thuas ar an teallach lá é agus é ag líochán a chuid uisce féin. Bhuail mé cnap air. Ba mhínádúrtha an rud é. Ba ghearr go raibh a chuid súile chomh glórach lena bhfaca tú ariamh, agus claonfhéachaint i gceann acu. Faoi cheann cupla lá, bhí sé ag creathadh ar fad, agus banlámh dhá theanga amuigh agus gan mothú ná arann ina ghiall déarfá. Dheamhan easna dhó nach n-éiríodh ar a chosa deiridh agus thugadh sé farra san aer. Bhí tart céatach air, agus sian chráite aige, agus é ag cur chúir amach. Dhá bhfeictheá na creaití a bhí air. Agus bhíodh sé caite anuas ina phleibistín chuile phointe. Cailleadh é théis cúig nó sé de laethantaí. Dúchas a bhí air. Is fada go mbeifí dhá bhuachailleacht anois. Chaithfí é

→ dúdán

Rug mé ar dhúdán air, agus bhí mé dhá thachtadh nó gur chuir sé banlámh dhá theanga amach. Ní ligfinn uaim é nó go mbeadh sí aniar ón dúid aige, murach gur cosnaíodh orm é

→ dúil

Dúil gan fáil muis dúil sna cigarettes anseo. Dhá mbeadh cruóg ola ort dhá bhfuireasa, dheamhan tiomanta ceann a gheofá, na cuid de cheann. Is minic a bhí mo theanga amuigh ag imeacht ag forcamhás ansin thiar sa mbaile caillte sin, agus gan tada agam ar a shon

→ dúnáras

Is beag an dúnáras a bheas air deirimse leat ag leagan a bhurla nótaí isteach thíos sa mbainc. 'Sé an cainteoir é ansin. Agus mura bhfuil teanga bhlasta Bhéarla aige castar leis é. Bhí mé ag éisteacht leis lá a raibh mé ag íoc cíosa ann. Is fada go raibh a fhios agam gurb é a bhí ann chor ar bith. Uair annamh a chloisfeá a ghlór anseo

+

→ dúradán

Más dúradán atá faoi do shúil, bheadh fear a chuimleodh a theanga trí huaire in aghaidh stuif d'ath luachra go maith aige. Is minic ariamh a chuala mé é. Tá daoine ann a ghníos é théis chomh gránna agus atá an ath luachra

TUILLEADH (1) ▼

Is mór an úis iad agus an teanga atá acu. Tá an tír tarraingthe thrína bhfiacla acu agus gan dream ar bith a chinnfeadh orthu féin le brocamas agus le tútaíl. Ach feiceann siad an dúradán i súil an duine eile agus ní fheiceann siad an tsail mhór ina súil féin. Is amhlaidh é

→ seandúda

Dearg suas an seandúda. Tá mo theanga bheag amuigh cheal gail

→ téigh ar

Chuaigh an litir sin daor go leor air. Dar príosta ní fiú litir ar bith dhá chéad punt. Múinfidh sin é céard adéarfas sé aríst. Beirtear ar adharca ar na ba adeir siad, ach ar theanga ar na daoine

→ téigh chun

Dhá mhéad dhá bhfuil sí ag dul chun laige, níl aon cheo ar a teanga fós, ná dheamhan é

+

→ téigh thar

Bhí a theanga ag dul amach thar a bhéal le dúil iontu

TUILLEADH (2) ▼

Tá a theanga ag dul amach thar a bhéal le tóir ar an bpórtar

Ar an dá luath is a bhfaca sé an fuisce, thosaigh a theanga ag dul amach thar a bhéal

→ téigh trí

Tá sé ag dul thríom fód móna a shá siar in do bhéal, dhá gceapainn go mba rud é a chuirfeadh ó chlabaireacht thú. Nach breá nach dtabharfá scíth do do theanga uair eicínt agus gan a bheith ar an táirm chéanna i gcónaí

teanga (71)