Foclóir Mháirtín Uí Chadhain
íoc

ídiú (43)

 
Níl stripe ar an bhfeadhain acu is measa ná mo stripesa. Is gearr go mbeidh a bhfuil de phortaigh inti ídithe. Deich mbliana eile ar a mhéid agus deir tusa ina dhiaidh sin gur roinneadh an sliabh seo díreach! — ar an méid, nó an uimhir stripeannaí atá ann. Deirtear féinn freisin go háirid más daoine atá i gceist
 
Thabharfadh chúig feadhnaigh eile ídiú maith ar an dúchán. Ba mhaith a sheas sé. Shíl mé nach raibh a leathoiread sin ann
 
Dhá mbeadh fáideoig bharraí fhéin ag na daoine ní bheidís basctha. B'fhearr iad ar chaoi ar bith ná na coinnle atá ar an saol ó tháinig an cogadh. Bíonn siad ídithe ar an bpointe le smál. Sheasfadh fáideog achar fada. An bhfuil caint ar bith go bhfairsingeoidh ola go gairid
 
caidhl
Dar príochaí tá an chaidhl a bhí agamsa anseo ionann is ídithe aríst
 
Bhí mo chuid síl fhéin ídithe agus fuair mé an oiread ó T. Mh. agus a chroith na cupla caolóid a bhí thiar le claí dhom. Nach n-aithneofá an mhaith atá orthub thar an gcuid eile den gharraí!
 
Tá sé ídithe uileag, agus is beag an dochar dhó agus a bhfuil de chasacht agus de chrochaillí air.
 
beo 1
M'anam muise mura gcuire tú i bhfocal anois go beo tapa í, go mbeidh tú réidh léithe. Chuala mé go raibh sí ídithe aige go dtí mála amháin.
 
Ní bheadh baol ar bith go mbeadh aon bhrabach beag siúcra ort. Tá mo chuid fhéin ídithe, agus dheamhan gair agam corraí anonn ná anall ón teach go dteaga siad ón bportach.
 
Bheadh brachlainn agam murach go raibh na logaigh ídithe orm, agus ní fiú do sheacht mallacht na portáin ar a n-aghaidh fhéin.
 
bruach
Is gearr go mbí an bruach ídithe — an mhóin ar fad bainte air nó é caite
 
Tá an lucht fheamainne ar bhfeighil a bheith ídithe. Ní mórán leis an gcúilín thiar a thabharfas sí léithe. Is beag an drabhlás í feamainn Chonamara sin ina dhiaidh sin (lucht feamainne a ceannaíodh as Conamara, agus bhí sí ionann is ídithe)
 
aer
Tá sé in am ag a bholg a bheith ídithe (bolg an aeir) feasta — théis scaitheamh mór a thabhairt ag báisteach
+
airigh
Aireoidh na muca an bran a bheith ídithe. Ní chuirfidís smut sa tobán inniu nuair a shín mé beatha chucab.
TUILLEADH (1) ▼
Aireoidh na daoine an t-iasc glas a bheith ídithe, ach bhain muid solamar maith dhe an fhad is a sheas sé (iasc glas = ronnaigh, bolmáin, mangaigh srl. a bhuaileanns an cladach agus na glaschuanta ina gcluichí sa bhfómhar)
 
Is furasta le corp fíniú ar aimsir the, go mórmhór corp nach raibh ídithe ag tinneas. Ní fhíneodh corp théis luí fada go deo mar ní bhíonn bior eanga orthu. Bhí corp sheanN. chomh héadrom le cleite, go ndéana Dia grásta uirthi!
 
iontas
Ní dhéanfainn iontas ar bith dhá mbeadh beithígh lasta amárach, mar 'sé sin an fáth, tá cuid mhaith acu ídithe anois (fc. lasta agus ídithe)
+
ídigh
Tá na fataí ionann is ídithe againn — ionann is caite
TUILLEADH (5) ▼
Tá an mála mine ídithe go dtí sin — caite
B'fhurasta í a ídiú, scáth a raibh ann di (móin) — bhí sé éasca an mhóin a chaitheamh, nó a dhó, agus a laghad agus a bhí ann di
Tá sí an-ídithe — suaite, snoite, tanaí, as a ceannaghaidh, fearacht duine théis ruaige móire tinnis a chur di
Tá sé ídithe ar fad le gairid — duine dhá ghoid as leaba a chéile
Shílfeá gur mó an fonn a bhí air é a ídiú ar Sheán bocht
 
Tá sí ídithe go híochtar (cruach mhóna, mála mine srl.)
 
Tá deireadh a bhfuil de leasú ann anois ídithe hé brí céard a dhéanfar
+
Sin é an béilí deireanach seanfhataí i mbliana. Tá siad ídithe anois
TUILLEADH (1) ▼
Ní raibh mé ar an bportach go deireanach le coicís ó inné. Agus níor thug mé liom ach bord na cruibeach. Déarfá nach bhfuil muid ag ídiú mórán móna
 
Is diomalaí sibh ar mhóin ná trí theach. Tháinig ualach móna inné agus tá sé i ndáil le ídithe anois aríst. 'Sé a (bhur) gclochneart an lá a bhaint as
 
dlúth 1
"Ina uige — ina throisleáin — a bhíos an snáth théis an crann deilbh a fhágáil. Ina cheirtlíní a bhíos an t-inneach. Chuirfeadh an fíodóir an uige sa seol agus thosódh sé ag caitheamh an innigh air, nó go mbeadh na ceirtlíní ídithe. Mura mbeadh a dhóthain innigh ag an bhfíodóir, bheadh easnamh (/æsɴə/) ort, agus chaithfeá tuilleadh a fháil, hé brí cá bhfaightheá é. É a thógáil ó bhean eicínt … Inneach bán a chaitheamh ar dhlúth dubh, sin é an ceann easna. Dhá mbeadh dlúth agus inneach bán ann, sin é an flainín bán — ábhar drárannaí agus báiníní agus pluideannaí. Bíonn an t-inneach agus an dlúth dubh le dhá ghlas chaorach. Nó d'fhéadfá olann daite a chur ar bhán, le aghaidh treabhsair agus bheist. Daitear an dlúth agus an t-inneach le aghaidh seaicéid nó chasógaí. Chuiridís láib ar an dath leis an mbréidín dhubh a bhíos sna seaicéid thíre a dhathú. Dhá ndaiteá inneach le scraith chloch, agus oiread na fríde glas chaorach a chaitheamh thríd an dlúth, dhéanfadh sé éadach breá. Rinne mo mháthair culaith dhó dhom anseo uair. Bhainfeadh sé an solas as do shúile. Ní raibh aon bhean óg sa tír nach in mo dhiaidh a bhí nó go raibh sí caite! Ach caitheadh in aer an obair sin. Níl triúr ban istigh in do thír inniu atá in ann olann a dhathú. Níl a fhios acu céard a bhaineas dó" (Sliocht as cuntas faoi éadach ó Mháirtín Ó Cadhain, Cnocán Glas, Spidéal)
 
dochar
Sin rud nach bhfuair aon dhuine ann féin ariamh a rá liomsa, go ndearna mé dochar ná díobháil do bheithíoch a bheadh aige. Ní dhearnas muis. Dhá mbeadh an chloch sa muinchille agam do dhuine, ní ar a bheithíoch a ghabhfainn dhá ídiú. D'ídeoinn air féin é
 
Fuair sé dradmhála maith anseo aréir. Ní féidir dó é a bheith ídithe aige in aice a chuid féin
 
Cáid a mhairfeas an dradualach sin duit? Seachtain! Dheamhan mórán atá sibh a ídiú muis. Ní bhainfeadh muide trí lá as
 
draoi
Bhí an draoi breacach de na Griallaiseacha ('gNiallghuis) sa tír seo roimhe seo, ach ní fhaca tú aon chine ariamh a ndeachaigh ídiú chomh mór orthu leo. Chuirfeá slat ar an bparóiste sílim inniu, agus ní bhfaightheá Griallais istigh ann
 
Sin é an áit a bhfuil tabhairt amach na mbroc sna clochair dhriseacha sin siar. Rinne muid an-sladadh orthu anuraidh ach tá an áit beo leo aríst. Ní féidir a gcoinneáil ídithe
 
Chuaigh mé ar cuairt ann aréir ar na drochóirí dom féin. Is gearr gur bhrúigh an teach isteach le lucht cuarta — muintir Sh. Mh. Thosaigh na cleis. Chuir L. Sh. splaincín dhearg faoi bhonnachaí N. ar an teallach. Ar an dá luath is ar theangmhaigh an teas leis an gcois ag N. d'éirigh sé ina bhruithshléacht agus rug sé ar an tlú, agus orm féin ab áil leis é a ídiú a bhí chomh saor air leis an bhfear nár rugadh. D'éirigh mé féin — ní raibh a mhalrait le déanamh agam — go dtugainn mo bheanna liom. Aniar ar an slinneán a fuair mé é. Diabhal brí é, ach tá sé sách tinn. Bhí an dream eile dhá shaighdeadh — set(muintir) S. Mh. Bhí N. i bhfiántas ceart. 'Déanfaidh mé do lá,' adeir sé. Cheap mé féin nach raibh rud ar bith ab fhearr dom a dhéanamh — ó tháinig mé chomh saor sin — ná a theacht abhaile. Sin é an bhail a chuir mo chuid cuartaíochta orm fhéin
+
droim
Ba mhó go fada a bheadh de bharr an choca agatsa dhá ndíoltá ina charrannaí ar an margadh é seachas a dhíol faoina dhroim istigh in t'iothlainn féin. Tá féar ina ór anois, arae tá an farae uileag ídithe. Bhí an bhliain an-dona
TUILLEADH (1) ▼
Bhíodh muid ag bualadh báire ansin fadó. Sin é an fáth Droim an Bháire. Bhí droim uileag siar ann go sruthán. Is beag a cheapfá sin anois mar roisteadh uileag é ó shin ag daoine ag baint mhóna ann. Tá an mhóin féin ídithe anois ann
 
Amach leo san iothlainn agus chonaic siad coca féir ann a bhí ídithe roinnt as a bhun. Thosaigh set acu ag teacht de rite reathach faoi ar chaon taobh agus ag baint a ndíocais mar sin as an gcoca. B'fhearr ag baint a ndíocais as an gcoca iad ná as rud eicínt eile arsa tusa. Chuir siad droim ar ais é sa deireadh. Tá mé ag ceapadh go raibh T. le buile agus le báine
 
Má tá tú ag iarraidh díogha na talúna a fheiceáil, ná fág amach an áit a bhfuil tú. Téirigh suas sna breaclachaí agus sna diomalachaí atá thuas ansin i mB. an Ghl., agus gan garraí as chuile dheich gcinn intsaothraithe. Tá caitheamh agus cáineadh ar na sléibhte, ach mise i mbannaí dhuit, má chaitheann tú an oiread anró agus easonóra leis an sliabh agus a caitear le na clochair atá thart anseo, go mbeadh rud eicínt de bharr do shaothair agat. An-talamh é an sliabh sin suas má fhaigheann sé giollaíocht cheart. Ach an talamh atá thart anseo, tá sé ídithe — spíonta ag feamainn chladaigh. Nach bhfuil an leac leis in chuile áit ann
 
dóirt
Dóirt amach cupán caifí do Sh. An té nach bhfaigheann an fheoil, is mór is fiú an anraith adeir siad. Tá an tae ídithe
 
Dar fia muise, tá muid ag ídiú plúir dólámh. Agus tá caint go n-ardófar é, agus go bhfuil sé ag dul chun gainne. M'anam má théann, go mbainfear cuid de na daoine as a gcleachta, go mbainfear sin
 
dúch
Dar príosta tá sé ag ídiú dúigh hé brí céard atá sé a scríobh
 
Níl ginnín féar tirim aici anois nach bhfuil ídithe, agus cóisir bheathach ansiúd aici agus a gcnámha thrína gcraiceann, agus dubhluachair na bliana amach rompu. Nach uirthi a bhí an smál an lá ar cheannaigh sí iad
 
Nach bhfuil airgead ag dul fút is tharat san áit a bhfuil tú má tá sé de rath ort a shaothrú. Tá an oiread criathraigh ansin thuas agat agus nach bhfeicfidh tú ídithe go brách é. Breá nach mbaineann tú móin? Tá daoine thart ansin ar na bailteachaí ag stróiceadh ag iarraidh fir fánaí agus ní ghabhfá leo