→
de
dhe (50+)
→
fág ar
D'fhága an misinéara i gcionn an phoitín sa gcúlteach é an lá sin. Thar éis an aifrinn thug siad amach é nó gur chur siad thrí lasadh é. Ach bhí mo dhuine ar meisce lá arna mhárach. Nuair a fiafraíodh dhe cá bhfuair sé é, séard adúirt sé: 'an té a chruthaigh neamh agus talamh níor fhága sé é fhéin ar deireadh.' Ba in é an fear agat le fágáil i gcionn poitín!
→
fánach
Buail isteach ann go fánach mar dhóigh dhe gur soir chuig an S. atá tú ag dul, agus má fhaigheann tú deis ar bith tarraing anuas é
→
cab
Mura dté (tú) dhó go deas anois, dóirtfidh tú cuid dhe, arae tá sé cab ar chab le béal an tsoithigh.
→
cadhail
Chonaic mé thiar ansin thiar é (an gasúr) ar ball agus é ag caidhleadh suas chloch ina gcarnán — ag déanamh tithe beaga dhó fhéin mar dhóigh dhe!
Tá sí sin chomh caidéiseach agus nach mbeadh rud istigh faoi chaolach do thí nár mhaith léithe caint a dhéanamh dhe. B'fhearr liom go mór go bhfanadh sí amach uileag uainn.
→
cailm
Tá a fhios ag an lá gur beag an chailm atá air agus an ruaig thinnis atá dhe aige. Ach reanglamán bradach righin é.
+
Ní fhaca mé ariamh an camán luatha sin sa tine nach drochuair a bheadh air. Tá dalladh dhe ann anocht muis.
TUILLEADH (1) ▼
'Íosfaidh an camán luatha orainn iad,' adeireadh muid fadó agus muid ag cur síos bruithneogaí. Chlúdaíodh muid le luatha iad, mar dhóigh dhe nach bhfeicfí iad.
→
caolóid
Níl caolóid ag gabháil leis an ngarraí nach bhfuil cis ar easair déanta ag na beithígh dhe.
Ceadh nach bhfuil tú in ann an bicycle a chinnireacht fós. Shílfeá go bhfuil sé in am agat a bheith in ann ceart a bhaint dhe feasta.
+
→
ciseach
Chuaigh mac Sh. P. Mh. ag carraíocht le C. L. inniu, agus dar príosta má chuaigh féin, rinne an ceann thiar ciseach dhe gan mórán stró ar bith.
TUILLEADH (2) ▼
Dheamhan duine a thiocfas ar bhicycle ar an mbóthar sin siar nach ndéanfaidh sé ciseach dhe. Puiteach ar fad é. Sách rite a thiocfadh sé le duine é a shiúl fhéin, ní áirím a dhul ar bhicycle air.
Ní raibh sé ina chiseach ariamh go dtí anois muis, má bhaintear an pinsean dhe. Ar ndóigh, dheamhan bonn bán air siúd. — tá sé i dteannta. Má bhaintear an pinsean de, beidh sé in anchaoi
→
coirpéis
Níor thug sé a dhóthain coirpéise chor ar bith don teach sin. Sách cúng a bheas an chisteanach, feicfidh tú féin, nuair a bheas seomra bainte as chaon cheann dhe.
→
colg
"Tharraingeoidís thríd an tlú gairmid é (an líon) lena ghairmid nó a scoitheadh, nó leis an mbarrach agus an colg a bhaint dhe. 'Sé a mbeadh fágtha ansin, an chois, gan colg ná barrach, agus í an-mhín. Deiridís go mbíodh leigheas pian bhoilg sa mbarrach. Ní bhaistfeadh an sagart fadó gan an bharrach, mar sa gcolg a rugadh Mac Dé" (Sliocht ó Sh. Ó Ch. ag cur síos ar an líon)
Bhí sé chomh maith dhó a dhul agus í a iarraidh i gcomhfhios le bheith ag imeacht i ngan fhios mar sin. Mar dhóigh dhe go bhfuil an oiread de chaomhúint ina muintir sise agus nach n-inseoidh siad don tír é! A mhaisce, sé a bhfuil uathu é!
→
cora
Ba mhór an t-ár é mac A. an R. seo thíos ag imeacht ar fud an aonaigh inniu, ag cur cara chainte ar chuile bhoicín, mar dhóigh dhe gur daoine muintreacha dhó iad! Ach théis a bhfuil de ghairéad agus de ghaisce aige, is dona í a léine ach an oiread liom fhéin!
→
corradh
Tá sé corradh ar leathchéad míle as seo don Ch. agus shiúil mo sheanmháthair chuile mhíle coisméig dhe ina cosa boinn! Siar go gceadaíodh sí cailleach luibheannaí a chuaigh sí. Is beag a dhéanfadh anois é. Dheamhan aon duine!"
Tá tú ar an gcéithireacht aríst. Dheamhan easna dhíot nó tá sé ort. Ach ní fhéadfá é (an slaghdán) a ligean thart, gan poc dhe a fháil.
→
baing
Chuile uair dhá mbriseann sé an scair (.i. an saor cloiche) cuireann sé baing isteach, mar dhóigh dhe, gurb in cuid den cheird.
+
→
bannaí 1
Fuair sé fear an tí seo, mar a bhí sé ina phleota, ar sheol na braiche le dhul i mbannaí air faoi dheich bpunt sa mbainc, trí bliana sa taca seo. Meas tú ar íoc sé leithphínn rua ariamh dhe gur thosaigh an bainc ag cur litreachaí chuig an gceann seo, agus ag strócántacht leis faoin íoc? Ní mórán dá fhonn a bhí air a íoc an uair sin fhéin.
TUILLEADH (1) ▼
Cuirfear i dteannta na bannaíochaí (.i. na daoine a chuaigh i mbannaí), mura n-íoca sé gála eicínt dhe go gairid.
+
→
bealach
Is teach é nár ligeadh fear bóthair ná bealaigh amach as ariamh gan an t-ocras agus an tart a bhaint dhe.
TUILLEADH (3) ▼
Nuair a bhí an chuid eile anseo, bhíodh sé ag clamhsán nach raibh sé ag fáil cead pósta, agus anois nuair nach bhfuil duine ar bith sa mbealach air, dheamhan a bhfuil ag corraí dhe.
Ón lá sin go dtí an lá atá inniu ann, ní fhaca mé i mbealach ná i ndearmad dhe.
Ní aireofá ag giorrú an bhealaigh é lena bhfuil dhe nathaíocht agus de dhea-chaint aige.
+
→
beart
'Sé an beart is fhearr dhuit é a ghlacadh go réidh. Dheamhan maith ar bith dhuit a dhul chun drochmhúineadh leis. Má théann, ní bhainfidh tú ceart ar bith dhe.
TUILLEADH (1) ▼
Is barrúil an beart a d'fhiach (d'fhéach) sé a chur ina shuí, leis an uncail a dhíbirt as an teach. Ní bhíodh iamh air chuile oíche, ach an toirnéis, agus ag déanamh troimpléisc ar fud an tí, nuair a bíodh an t-uncail ina chodladh — ar dhóigh dhe, go raibh an teach síúil! Ach ar ndóigh, bhí a fhios ag an gceann eile go maith céard a bhí dhá dhéanamh.
→
crinn
Ná bac le bearradh! Tá sé crinnte. Thóg sé an forchraiceann dhe fhéin i dteannta na féasóige.
+
→
cromnasc
Má imíonn sé aríst as, déanfaidh mise cleas leis — maistín de chromnasc a fháscadh air. Feicfidh tú fhéin air go mbaine sin an t-uabhar dhe.
TUILLEADH (1) ▼
Is mór an carghas gan an chromnasc a bhaint den asal sin thuas, arae tá a chois ite isteach go cnáimh aici. Ach dar ndóigh, má bhaintear dhe í, beidh sí imithe faoi scoir aríst.
→
críoch
Is maith a chruthós sí nó tiocfaidh sí ó chrích. Ní hé a mhalrait dhe chosúlacht atá uirthi anois. Tá an ghrian ag dul siar agus gan aon fhear dhá hiarraidh.
→
cúl
Ní choinníonn aon teach ósta anois é (an poitín) mura gcoinnídís ar chúla téarmaí é go díreach. Ar ndóigh, dá bhfaightí amach go ndíolfaidís aon deoir dhe, bhainfí cead díolacháin uileag dhíobh, agus ba mhaith an ceart é freisin.
+
→
beo 1
Níorbh bheo thú ariamh fhéin mura mbeadh duine eicínt agat le dóigh mhagaidh a dhéanamh dhe.
TUILLEADH (2) ▼
Níl caoi beo is fhearr duit ná é a ghlacadh go réidh: má théann tú chun drochmhúineadh leis, ní bhainfidh tú ceart ar bith dhe.
Éasc beo! Chaithfeadh sé gur ionatsa atá an t-éasc beo ar fad agus nach bhfuil tada dhe in aon duine eile.
→
beo 2
Dheamhan a raibh de shiocair ariamh aige ach bun eicínt a dhul i mbeo na hiongan — sa laidhricín — agus shéid sí suas go raibh sí an airde sin, slán an tsamhail. B'éigean do na dochtúirí í a bhaint dhe, arae dúirt siad go dtiocfadh an drochábhar suas thríd an láimh fré chéile.
→
biathú
Ní thaitníonn an biathú sneachta seo liom — hob ann agus hob as aige. Dhá gcaitheadh sé tuairt bhreá in éindí dhe, bhainfeadh sé an fhuaraíocht as an aimsir.
→
bioraím
Mhill diabhalánach de ghasúr ábhailleach leathchéad scolb orm, mar dhóigh dhe go raibh sé dhá mbiorú
+
→
bior
Chuir an gabha bior iarainn sa tine gur thug sé goradh dhó, agus ansin, lúb sé é go ndearna sé tlú dhe
TUILLEADH (1) ▼
Dhá gcuirtheá do shúile ar bhior anois is aon mhaith amháin duit é, ní bhfaighidh tú greim dhe.
+
→
blogam
Má fhaigheann tú blogam dhe sin i dteas na pluide beidh tú i do bhrín óg ar maidin.
TUILLEADH (2) ▼
Is fearr blogam easpach ná blogam iomarcach dhe sin (d'ól)
Dúirt sé blogam Béarla eicínt, agus ní raibh a fhios agam ó Dhia anuas céard é fhéin, ach tháinig mé leis, mar dhóigh dhe gur thuig mé é.