Foclóir Mháirtín Uí Chadhain: dhi

→ abair

Deir tú leis an gcuain a cailleadh, adeir sí. Shílfeá nach ligfeadh an náire dhi é sin a rá, lá is gur lig sí chun báis le amhgar í

→ céadéaga

Chuaigh chuile dhuine den chine sin sna céadéaga le aois. An bhfeiceann tú an deirfiúr eile atá aici. Tá sí deich mbliana fichead ag tarraingt an phinsean agus is maith an mhaise dhi fós é

→ dalladh

Má théann sé ag troid, deirimse leat go bhfaighidh sé dalladh dhi ansiúd

→ damhsa

D'éireodh dhi. Thug sí an damhsa ó bhuaile léithe

→ dán

Má tá i ndán is go bhfuil briste dhi aríst (tiúb rothair), caith amach san aoileach í. Sin é eile a bhfuil de mhaith léithe. Shíl mé agus a ndeachaigh de chaoi aréir uirthi nach dtabharfadh sí uaithi go cheann píosa

→ danra

hIarradh air fanacht sa mbaile. Bhí siad ina suí go te, agus ar ndóigh is dó a shroichfeadh a raibh ann. Deile, agus é ina bhior in aon tsúil. Ach ní bheadh aon tsástaíocht air go dtugadh sé ruaig go Sasana. Is glas iad na cnoic i bhfad uainn ar ndóigh. Duine aerach a bhí ann agus bhí an dream a bhí i Sasana dhá shaighdeadh. D'imigh leis. Chaoin a mháthair uisce a cinn ag iarraidh a choinneáil ach ba bheag an mhaith dhi é. Dheamhan ar dhúirt an t-athair drúcht ná báisteach ach: 'A chomhairle féin do mhac dhanra,' adeir sé, 'agus ní bhfuair sé ariamh níos measa.' B'fhíor dhó. Fuair sé fód a bháis i Sasana. Dhá mhí a bhí sé ann nuair a thit ceann de na rudaí eile sin air — na bombs

→ daol

Bhainfeadh duine féin ceart go deo dhi, ach ná bac le aineolaí a dhul ina héadan ag an daol a theagas inti

→ daoradh

Ní chuirfidh siad ó dheis muid an trip seo. Tá boc dalba ag an gcaiptín s'againne. Beidh muid ar fad ar an daoradh teacht abhaile shula bheas aon duine acu fhoisceacht mbeannaí Dia dhi

→ deachmaíocht

Níl rud ar bith a bhfuil an oiread deachmaíocht ann leis an móin ina dhiaidh sin. An bhfeiceann tú a dtéann amú dhi dhá cruachadh? Cár fhága tú an líonadh ar an lorry ansin agus an folú aríst, agus athlíonadh agus b'fhéidir an tríú líonadh. Bíonn sí mionnaithe go maith ach a mbíonn sí i mBaile Átha Cliath ar chaoi ar bith

→ deaide

Is cam a bhreathnódh an bodach is deaide dhi uirthi dhá dtugadh sí isteach an cleiteachán sin aige

→ dealg

Chuaigh sí sin isteach san easpaicil ina bás ar sliobarna, ach nuair a tháinig sí amach bhainfeá fuil aisti le dealg spíonáin. Sin í nach ndeachaigh an áit istigh go dona dhi ar chuma ar bith

+

→ deara

Siúd é a chuirfeas faoi ndeara dhi aird a thabhairt ar a gnaithe. Má bhí saol na bhfuíoll aici san am a caitheadh, dar brí an leabhair, caithfidh sí obair a dhéanamh feasta. Tabharfaidh an seanchonablach siúd ruaigeadh na Muice Báine amach di chuile mhaidin

TUILLEADH (1) ▼

Má thugann sí faoi ndeara dhi féin tosaí ag baiceáil chor ar bith, do cheann fine ní chuirfidh faoi ndeara di tarraingt choíchin. An bhfuil a fhios agat an-phlean ag capall a bhíos ag baiceáil. Cuir ionga tobac in do bhéal agus cangail go maith é, agus scaoil isteach smugairle an tobac ina cluais. Cuirfidh mise mo rogha geall leat gur beag an bhaiceáil a bheas uirthi ansin. Féach léithe é go bhfeice tú

→ deismínteacht

Más leat fanacht léithe sin, is fada an fanacht a bheas ort. Caithfidh sí sin an lá ag deismínteacht lena cuid éadaigh, ag iarraidh spéir na gréine a dhéanamh dhi féin

→ diabhlóireacht

Lig de do chuid diabhlóireacht anois, nó ligfidh tú dhi ar ball agus aiféala ort.

→ diaidh

Dhá mbeifeá ag siúl an bhóthair bonn ar aon léithe, diabhal easna di nach mbeadh ag sníomh ar chuma eicínt i ndiaidh a leataoibhe nó go gcuireadh sí isteach ar an móinín bán thú. Ní thugann sí féin faoi deara chor ar bith é. Ba deacair dhi agus an síor-rá a bhíos uirthi

+

→ díle 1

Dhá bhfeictheá an tuile ag éirí san abhainn siúd agus ag sceitheadh síos ar fud an bhaile mhóir agus tithe dhá mbánú, déarfá leat fhéin go raibh an Díle ag dul thar an Domhan aríst. Ní thabharfá samhail ar bith dhi ach é … Dar brí an leabhair, bhí chuile dhuine ag imeacht as na tithe agus ag crapadh leo an méid a d'fhéad siad den troscán

TUILLEADH (3) ▼

Go deo na Díle aríst ní thaobhóidh mise an áit sin. Ní beag dhom a bhfaca mé dhi. Fhóbair sí éalang a fhágáil orm

Cuirfidh sé díle dhi anois ó thosaigh sé chor ar bith. Má chuireann féin, dheamhan mórán údar casaoide ag na daoine. Thug sé píosa maith go breá uaidh

Tá an díle oibre air agus é ag cinnt air freastal dhi — tá a lán oibre sa mullach air; an oiread is nach bhfuil sé in ann cuid mhaith di a dhéanamh

→ ding

Ginn iad na Germans! Tuilleadh ghéar den diabhal anois ag Sasana. Is fada sin ag teastáil uaithi. Ní bheadh aon mhaith ann nuair nach mbainfí as a lúdrachaí ar fad í. Sin é a d'fheilfeadh dhi

→ diomdha

Diomdha Mhic Dé dhi, murab uirthi atá an t-uabhar. Is deacair a cuibhriú anois ó fuair sí blas an gharraí sin chor ar bith

→ diongbháilte

Nach diongbháilte an mhaise dhi anois é? Ba mhinic bean thréipléiseach amach as a baile, ba mhinic sin. Bhí seisear acu ag C. Mh. agus ba suarach an chaoi a chuir siad orthu fhéin ina dhiaidh sin. Dheamhan fir sa tír ba mheasa ná a fuair siad

→ dlaoithigh

Tá sí ag spíonadh agus ag dlaoithiú na holla. Má tá féin, ní beag dhi sin. Dheamhan mórán bean tí anois a gheobhadh an oiread sin dhá hanró. Sníomhfaidh sí féin ar ball í freisin. Tá an tuirne aici i gcónaí

→ do- 2

Tá an fhéasóig seo orm sách do-bhearrtha ach dhá mbeadh an barr marbh bainte dhi agam, bheadh liom

→ dochar

Rinne a mhéir braon. Lig sé í. Shílfeá go raibh cneasaithe di. Bhí ainfheoil ag teacht i mbéal an ghearrtha taobh amuigh. Ach rinne sí seile in athuair. Drochsheile. Lig sé aríst í. Má lig féin níl ag cneasú dhi. Is méir bhocht í. Tá ábhar i gcónaí inti, ach dar leat féin nach bracha é ina dhiaidh sin. Mura dté sé roimpi gan mórán achair, fiachfaidh (féachfaidh) sí é, mar tá an dochar istigh inti fós

+

→ dóigh 2

Ní dóichíde dhi a dhul ann, mura dté mise ann

TUILLEADH (1) ▼

Ar ndóigh mo chreach, bhí sciolladóireacht aici. D'éireodh dhi

→ dóigh 3

Tá sí sin luathlámhach deirimse leat! 'Sí a dhóigh ar bhain mé de mhóin i mbliana. D'éireodh dhi, agus dhá thine ar siúl i gcónaí aici

→ domhan

Tháinig faitíos an domhain uirthi, agus gan call ar bith dhi leis

→ domhnaíocht

Tá an domhnaíocht leabhar aige sin. Má tá a bhfuil iontu ina chloigeann, níl ríochan go deo leis le foghlaim, ach sílim gur mó atá sna leabhra dhi ná ina chloigeann. Ar ndóigh, arsa tusa, ní thoillfeadh tada ina mhullach scine siúd — tá sé chomh caol sin

→ domlas

"Tá domlas istigh ar aobha na bó. Cheal nach bhfaca tú ariamh é! Atann sé sin, agus déanann sé domlas mór. An bhó a dtiocfaidh sé uirthi, mura gcuire purgóideachaí aisti é, drochsheans atá aici a theacht uaidh. Bhuail sé bó liomsa ansin an bhliain cheana agus chaith mé an tsíoraíocht léithe, ag tabhairt chuile shórt di, ach dheamhan maith a bhí ann. Thug mé an vet go dtí í, agus théis lán laidhre a thabhairt dó, dheamhan maith a rinne sé dhi" (ó Bheairtle Ó Flaithearta, Camus, Casla).

→ donn réidh

Tá an donn réidh an-ghann ar ghualainn na giúsaí. Níl portach ar bith suas ansin nach bhfaightheá carcair ghiúsaí ann, ach do dhúshlán faigh maide donn réidh in áit ar bith thart anseo anois. Is fadó ariamh an lá nach bhfaca mé aon cheo dhi

→ drad

Cén chall atá dhi sin drad bréige (nó drad false) a chur isteach. Nach bhfuil drad an chnúdáin aici mar atá sí. Ach ní mór léithe a bheith sa bhfaisean chreidim

→ draíodóir

Rug an draíodóir ar a shlaitín dhraíochta agus tharraing sé iarraidh dhi ar an gcú agus rinne sé bean di

→ dreas 2

Fágadh amuigh an tsluasaid sin nó gur lobh sí. Fuair mé caite thoir i lagchlaise sa lorg sin thoir í, agus nuair a bhuail mé a bhéal faoi chloich, tháinig dreas meirge dhi.

→ drochshúil

Dhá gceapainnse go ndearna sí drochshúil di, chuirfinn faoi ndeara dhi a theacht agus bail ó Dhia fliuch a chur uirthi. Is measa dhuit do pháiste ná tada

→ droim

Sin é a chuir na Blueshirts de dhroim seoil anseo. Mharaigh siad é le ar bhuail siad air, ach ba chuma sin. Bheadh sé ina choileachín aríst lá ar na mhárach, agus é faoi dhó chomh líofa acu agus a bhí sé roimhe sin. Spreag sé na daoine ina n-aghaidh chomh mór sin agus nach raibh gair acu léine ghorm a fheiceáil ar thom féin nach ndéanfaidís míle píosa dhi. An gceapfá choíchin le breathnú air anois go mbeadh an oiread sin díocais ann. Is corrdhuine a cheapfadh

→ dúchán

Tá cuid dhi ina hathghróigeadh agus cuid dhi ina dúcháin againn ar an bportach. Dá dteagadh an uair freagarthach chuirfeadh muid na dúcháin amach ar an mbóthar as láimh

→ dúd

Is diabhlaí atá sí féin agus a cosúlacht in aghaidh a chéile. Ní cheapfadh duine go deo dhi go bhfuil focal foghlama ina pluic, ach is dúd í ina dhiaidh sin. Tá neart scoláireachta uirthi

→ dúid

B'éigean dóibh an chois a bhaint dó … tá. Bainte amach ón dúid dó. Níl a dhath dhi air

→ duine

Is beag é cuid an duine dhi nuair a bheas sí roinnte — is beag a shroichfeas do gach uile dhuine

→ dúradán

Cén fáth a bhfuil an púicín siúd ar an tsúil ag C. Mh. Mh. … Bhí sé ag briseadh cloch. Bhuail sceamh de chloich sa tsúil é agus chuaigh dúradán beag isteach inti. Bhí sí tinn aige agus lig sé do chuile dhuine a dhul dhá láimhseáil. Dheamhan easna dhi nár at, agus dúirt an dochtúr leis dá bhfágadh sé mórán achair eile í, go mbeadh sé gan súil. Caithfidh sé an clúdach sin a choinneáil uirthi go ceann fada

→ dúrúch

Tá dúrúch ar an mbó sin ag imeacht. Chaith sí an claí amach as an ngarraí inniu. As go brách léithe síos an bóthar agus fhóbair gur mharaigh mótar í ag ceann an bhóithrín. Leag sí an bhearna isteach i gclaí T. Sh. agus chuir sí na beithígh thrína chéile. Dheamhan cónú a rinne sí ansin go ndeachaigh sí sna cosa in airde bóithrín an chladaigh agus chloisfeá thiar aduaidh í ag géimneach. Chas D. Sh. Mh. aníos aríst í agus bhí sí ag iontú soir an bóthar murach go ndeachaigh mé roimpi agus a cur aníos go teach. Shíl mé i dtosach gur dúrúch dárach a bhí uirthi, ach dheamhan glae ná a dhath a bhí léithe. Thug mé chuig an tarbh í, ach ní dáir ar bith a bhí uirthi. Fuílleach a thug sé le déanamh dhom coinneáil léithe ar an mbealach anuas, agus murach scorachín le S. Mh. A., bheadh sí bailithe soir an bóthar aríst orm thar éis mo dhíchill. Sin í an diabhlánach agat. Bhí an dúrúch céanna anoir aríst uirthi — ag rith, ag géimneach agus ag gabháil dhá tóin in airde. Ach dar brí an leabhair ach a bhfuair mise istigh ar an tsráid í, thug mé cró dhi, agus fanóidh sí ansin go n-athraí sí béasa. Dheamhan greim le n-ithe a thug mé di ó shin, ná cuid de ghreim. B'fhéidir go mbainfeadh an t-ocras an dúrúch di. Mura mbaine, bainfidh neart maide di é. Tá an clampar ar bhó ar bith aniar as Conamara céanna

→ dúshlán

Diabhal easna dhi nár thug dúshlán an ghiúistís istigh sa gcúirt. Tháinig dath na n-uibheachaí lofa ar an ngiúistís. 'Punt eile uirthi sin,' adeir sé, nuair a tháinig a chuid cainte dhó. Ní raibh sé ach ag borradh léithe, a dheartháir mo chroí. Thug sí a dhúshlán in athuair. 'Dúblóidh mé anois é,' adeir an giúistís. 'Dhá phunt eile ar an mbean sin.' Nárbh in í an raicleach agat

→ téigh chun

Is mór a chuaigh an mhóin seo chun troimeacht ó cuireadh i gcruaich í. Ach d'éireodh dhi. Fuair sí neart na báistí

→ téigh do

Bean nach mbíonn mórán ainnise inti, is mór is fiú dhi a cuid éadaigh a dhul go deas di. Is leath slaicht ar bhean a cuid éadaigh bíodh a fhios agat. Tá sí ansin thoir ag M. Mh. Ú. Feic Dé Domhnaigh í agus 'sí an bhean is breácha ar an bpobal í nuair atá sí gafa gléasta. Ach feic lá den tseachtain í sna ceamachaí, agus dheamhan ceannaí an mhála, ní hé amháin a mhalrait, a dhéanfadh roghain uirthi

→ téigh i

Cuirfidh sí an mac sna fir mhóra nó is cinniúint críochnaithe uirthi é. Ar chuala tú ag caint an oíche cheana í: go raibh iníon Ph. ag dul as a craiceann ina dhiaidh. Dar príosta muise, is fiú dhi. Beidh féirín aici ach é siúd a bheith ina chéile leabthan aici

dhi (48)