Foclóir Mháirtín Uí Chadhain

geal (43)

 
Cár éirigh an daigéad de bhallach sin leat. Dar príosta tá béilí maith éisc uirthi ar chuma ar bith. Is iontas go raibh freagairt ar bith sa bpoll inniu agus chomh geal agus atá an lá. Níorbh fhiú liomsa mo shlat a thabhairt síos beag ná mór
 
dáil
"A Pheigí Bhán suigh i ndáil liom: is tú cuisle geal mo chléibh" (As Mná Deasa Locha Riach)
 
Ná bac leis an dream atá anseo a dhul a chodladh in am. Ní theagann P. oíche ar bith go mbíonn sé an damhadh réag, S. nuair a ghlaos an coileach, agus M.! Ní theagann M. go mbíonn sé ina lá gheal go minic. Ach is féidir leis sin an mhaidin a chodladh, ní hé sin don chuid eile é
 
Is maith nach mór do dhuine a bheith ar a mhaidí le breac geal a thabhairt leis. Caitheann siad an-fhada ag dámhaireacht nó go mbeidh siad féachta
 
Aingeal geal sna flaithis a bhí sa Diabhal — diúltaí muide dhó — i dtosach. Ach damnaíodh é faoi rá is go raibh sé ag iarraidh an chomhairle ar fad a bhaint de Dhia agus í a bheith aige féin
 
Go deimhin muise níl sí dathúil ná tada mar é. Tá sí rórua. Gile na ruacha an ghile gan bhuíochas, adeir siad
 
deacair 1
Cuirim léan agus deacair orthu, ó liath go leanbh, amuigh agus sa mbaile. Ba gheal an croí a bheadh agamsa anocht meireach an bhratainn bhradach sin
 
Dhá bhfeictheá an collar a bhí air agus chomh geal agus a bhí sé. Agus bhí deannóid de rud eicínt dubh mar a bheadh dúch ann, nó rud eicínt mar sin, abhus ansin air. Thabharfá faoi deara é míle ó láthair
 
dearc
Ba bheag a bhéarfadh ormsa a chur ó dhearcadh orm murach go raibh leisce orm faoina raibh istigh. Ní raibh agat ach sin a dhéanamh leis: do mhéarachaí a ghlasáil mar sin, mar dhóigh dhe gur coinín a bheadh ann, agus bheadh sé i ngealta ar an bpointe. Ní thaitníonn leis an dream sin coiníní a shamhlú leo, beag ná mór
 
Bhí beirt cheannaí ag dul an bóthar fadó. Thosaigh siad ag sáraíocht. Dúirt ceann acu go mb'fhearr an bhréag ná an fhírinne. Sháraigh an ceann eile air nárbh fhearr. 'Fágfaidh muid ar bhreithiúnas an chéad rud a chasfas linn ar an mbóthar é,' adeir duine acu. 'Tá go maith,' adeir an ceann eile. Chuir siad geall as. D'imigh leo dhá siúl ionsaí. Ba ghearr go dtáinig siad ar dheargadaol ar an mbóthar. Chrom an ceannaí bréagach síos. 'Cé is fhearr an fhírinne ná an bhréag,' adeir sé leis an deargadaol. 'An bhréag, go deile,' adeir an deargadaol. 'Sín amach mo gheall agam,' adeir an Ceannaí bréagach. Shín. Scar siad lena chéile. Ba ghearr a chuaigh an ceannaí bréagach nuair a thosaigh sé ag cur scrúdaidh air féin. Dheamhan easna dhó nach bhfilleann ar a chois aríst, nó go dtáinig sé suas leis an deargadaol. Cromann sé síos agus baineann sé póg dó. Ghreamaigh an deargadaol dhá bhéal. Is gearr go raibh seacht mbrat deargadaoil air, agus bhí siad dhá ithe isteach go grinneall. Cuireadh fios ar an sagart dó. Tháinig an sagart. Nuair a chonaic sé an deis a bhí air, chuaigh sé amach as an seomra agus thosaigh sé ag léamh a leabhair. 'Gabh isteach,' adeir sé leis an gcailín faoi cheann tamaill, 'agus féacha cén chaoi a bhfuil sé.' Chuaigh an cailín isteach. 'Tá sé faoi dheargadaoil ar fad,' adeir sí. 'Níl scioltar fágtha air nach bhfuil ite dhó.' Léigh sé leis eadra eile. 'Gabh isteach anois,' adeir sé, 'agus féacha cén chaoi atá air.' 'Tá fiche brat deargadaoil anois air,' adeir sí. 'Níl ann ach na cnámha geala. Is gearr an bás uaidh.' 'Tá an cholainn ag an diabhal,' adeir an sagart, 'ach beidh an t-anam agamsa dhá bhuíochas.' Tháinig an oiread eile díocais air ag léamh … (Scéal a fuair mé ó m'athair faoi na deargadaoil)
 
Flainín geal a bhí ann i dtosach, ach dhathaigh sí é, agus tá sé ina dheargán anois. Sin é a ghnídís uileag fadó leis an bhflainín thart anseo. Bhíodh cótaí dearga, agus cótaí gibíneacha agus cótaí cóirithe acu. Ní fheicfeá a malrait chor ar bith. Déanann na seanmhná fós é; (n)ach a n-imí an líne seo, is beag na cótaí dearga a fheicfeas tú. Is mór a d'athraigh an saol le scór blianta féin
 
Duine as an deascán a bhfuil sé mór leis, ach an té a bhfuil, dhéanfadh sé soilíos ar bith faoin ngréin ghil dhó. Ach ar an gcóir céanna an té nach dtaitníonn leis, is beag a chuntanós a bheas aige leis. D'ionsódh sé é ar iontú an tsoip
 
Baineann an máistir seo thoir deatach astu scaití muis, ach ar ndóigh, má bhaineann féin, ní milleán sin air. Chuirfidís aon duine faoin ngréin ghil le báiní
 
Beidh tús oíche geal, ach ná bac leis sin. Níl ann ach gealach dheirceach nó go dtige tuilleadh di
+
deis
Shíl mé go n-imeodh sé nuair a chorraigh J. T. ach mo léan deacrach, ní raibh sé ach ag cur deis chainte air fhéin an uair sin. Dheamhan imeacht ná go mbeadh sé ina lá gheal dhá bhfaigheadh sé ugach ar bith fanacht
TUILLEADH (2) ▼
Tá sé ag titim i ndeis mar a bheadh Dia dhá rá leis. Ba gheal an lá dhó an lá ar phós sé an bhean sin. Tá sruth is gaoth leis ó shin. Ach chonách maitheasa air. Is maith an oidhe sin air
Níl call duit caitheamh ina diaidh ar bith a bheith agat. Is maith an mhalrait aici é. Tá a hanam geal ar dheis na glóire anocht
 
Tá sí sin chomh leitheadach, chomh suimiúil, le cat a mbeadh póca air. Caitheann sí uair an chloig ag giogáil agus ag bruiseáil (brusheáil) na clainne chuile mhaidin roimh an scoil. Dhá bhfeictheá an suachmán siúd a mbíonn an coiléar air, thoir ar an mbóthar lá i mbliana, agus gasúr le M. Ph. Sh. dhá phlancadh. Is gearr nach geal a bhí an coiléar ach dearg — dearg lena chuid fola. Chuaigh sí féin ag an scoil, agus ag an mbeairic faoi, lá arna mhárach
 
Bhí sé thoir romhainn ag an D. Mh. Choinnigh sé ina (ár) seasamh muid. 'Cá'il do sholas,' adeir sé liomsa. 'Cén solas,' adeirimse. 'Nach bhfeiceann tú an lá ann.' Agus bhí díogarnach lae ann freisin, arae bhí sé ina lá gheal againn ag S. na bhF. 'Níl aon mhaith in do dhíogarnach lae dhomsa,' adeir sé. ''Sé an dlí é go gcaithfidh soilse a bheith ag daoine óna leithéid seo de chlog go dtí n-a leithéid seo de chlog.' Dheamhan a fhios agamsa cén t-am adúirt sé. Dá mbeadh ceachtar den dream eile ann, ligfidís bealach linn, ach thógfadh seisean an mháthair a d'oil é, tá sé chomh doghrainneach sin. Is beag a bheas dhá bharr sin aige muis. Dheamhan ceo!
 
Bhí muid ag teacht as Árainn théis beithígh a thabhairt isteach ann. Oíche dhíotúil a bhí inti ar an bhfarraige — oíche dhíotúil as gaoth aduaidh, agus chaith muid an bealach ar fad a tornáil. Bhí sé ina lá gheal shul má rinne muid caladh
 
Ba mhaith an dóigh breac í an L. Ph. dhá mbeadh sé ina dhíthrá. Is minic ariamh a mharaigh mé bromóig uirthi. Ach tá an lá inniu an-gheal le aghaidh iascach carraige
 
dóigh 1
Rinne sé é, agus 'sé a fuair an dóigh. Dar príosta, dhá ligeadh sé uaidh é, ní bheinn geal dó aríst go brách. Is fada a theastaigh an iarraidh sin anois ón dream eile
 
dóigh 3
Nach iad na háibhirseoirí gan choinsias anois iad! An bhfuil a fhios agat céard a rinne siad; asal le P. Mh. a raibh deargadh tiaraí air a thabhairt leo, agus seantiarach a chur air agus neantógaí a chur faoina dhrioball inti. Nuair a dhóigh na neantóga an t-asal bocht, chuaigh sé i ngealta. Ar éigean is ar árach a ceansaíodh chor ar bith é. Is minic ariamh a thóg muid neantóg le asal righin a dhó faoi bhun an driobaill, ach más ea ní asal deargadh tiaraí é
 
domhan
Fuair sé an domhan brách airgid le gairid. B'ait a chruthaigh na cailleachaí dhó as a dheireadh, théis nach raibh siad an-gheal dó scaitheamh
 
Ní milleán ar bith air a bheith doriartha agus an bhail a cuireadh soir ansin le cupla lá air. Is iontas nach ndeachaigh sé i ngealta ar fad. Fhóbair do na buachaillí báire sin soir a dhul ag diúl air, théis é a bhánú
 
Níl roinnt punann ná dornán idir é féin ná an cliamhain anois. Measaim nach bhfuil siad an-gheal dhá chéile chor ar bith, ach go mbeannaíonn siad dhá chéile ar aontaí agus ag teach an phobail. Ach ní dhéanann siad níos airde ná sin de theanntás ar a chéile, sílim
 
drann
Ní bhfaighidh tú cead drannadh leis an airgead beag, dhá gcuirtheá do shúile ar chipíní dá iarraidh. Is beag an baol. Fuair tú coróin gheal Dé Domhnaigh seo (gha)bh thart, agus is diachta dhuit a deireadh a bheith caite fós agat
 
dreach
Sílim gur curachóirí chois teallaigh iad na curachóirí s'againne. Má bhíonn puth as aer ná cuileoig gheal ar an uisce, loicfidh siad (ní rachaidh siad chun farraige). Shílfeá go raibh dreach ar an bhfarraige inniu ach ní ghabhfaidís ar meath ina dhiaidh sin. Nach acu a bheadh an ghnaithe in aon bhád le M. Mh. Á. Ní shásódh lá ar bith é ach an lá a chuirfeadh go bend í (an bád). Is iomaí pearsalacha aithrí a bheadh déanta ag na bádóirí s'againne in éindí leis
 
Bhí sé ina shuí ar an teallach an oíche cheana, agus an treabhsar geal siúd a thug sé as Sasana air. D'fheicfeá chuile phointe é ag cuimilt, faitíos go lonnódh donóid (deannóid) ar bith shalachair air. An chéad rud eile a mhic ó mo chroí, thit dhá ghriúillín súí anuas in éindí: ceann ar chaon ghlúin den treabhsar. B'fhada a chaith sé ag breathnú orthu gan ceo ar bith a dhéanamh. Ag tabhairt ionú dóibh go dtriomaídís a bhí sé b'fhéidir. Ach dheamhan a fhios agam. 'Céard iad sin,' adeir N. faoi dheireadh. 'Griúillíní súí,' arsa seisean go míchéatach. Thosaigh N. ag déanamh bean mhaith di féin dhá chuimilt lena naprún. 'Sé an chaoi ar leathnaigh sí amach uilig ina phráisc ar fud a threabhsair é!
+
droim
Tá droim an chárta seo ar fad geal
TUILLEADH (1) ▼
Bhí T. Ch. agus R. B. oíche ar meath ar na ronnaigh. Tháinig siad isteach ar maidin nó i ndeireadh oíche, agus an bhfuil a fhios agat cá raibh siad: sa gcrompán sin atá síos faoin A. Fh. Bhí an oíche chomh geal leis an lá. Níl a fhios acu anois ná an lá sin céard a chuir de dhroim seoil iad. Ba mhaith meabhrach an fear i gcurach é R. B.
+
dubh 1
Más geal nó dubh anois í caithfidh tú a tabhairt leat ó rinne tú an margadh
TUILLEADH (1) ▼
Is geal leis an bhfiach dubh a éinín fhéin
 
An tráth seo bhliain ní thiteann oíche chor ar bith. Fanann sé ina dhubhchrónach nó go dtéann an fáinne bán sin ó thuaidh soir, agus gealfaidh lá aríst ar an bpointe — na hoícheantaí faoi mhí Meáin
+
Ní hin dubhliathán adeir tú ach breac geal! Dar príosta muise is groí an scéal é! Agus céard é dubhliathán ach breac geal fiafraím díot! Nach dteagann na bric gheala ón bhfarraige freisin ar nós na mbradáin. Cuirfidh mise geall leatsa nach bhfaighidh tú aon dubhliathán ar aon loch nach mbíonn bric gheala uirthi … Níl sa lochín sin thiar ach bric rua
TUILLEADH (1) ▼
Níl liathán ná dubhliathán ná breac geal fágtha ar abhainn Ch. nach bhfuil maraithe aige, ach is beag a éiríos bradán ar bith leis
 
dúil
Dhá bhfeicinnse feoil a bheadh an-gheal, chuirfeadh sí col orm. Ba é mo dhóthain é le mo dhúil a bhaint as feoil go bhfeicinn suim aimsire aríst. Chaith mé dhá bhliain cheana gan oiread is a dhath feola a chur ar mo bhéal an áit a bhfaca mé muiceoil ag an teach uair …
+
dún
Nuair a tháinig an plúr geal sin dhún mo cholainn ar fad (níor oibrigh mé; tháinig triomach orm)
TUILLEADH (2) ▼
Tá mo ghoile dúnta i gceann mar atá mé. Chreidim gurb í an phian chráite a d'fhulaing mé a rinne orm é. Shíl mé go raibh mé in aer. Bhí mé ag dul i ngealta críochnaithe aici (ag an bpian)
Má fheiceann tú ag dúnadh chor ar bith é, crap isteach an féar ar an bpointe. Tá tuairt bháistí air más inniu nó anocht nó amárach a chaithfeas sé í. Bí thusa ar do shon féin uirthi ar chuma ar bith. Níl na clabhtaí geala sin le trust ach oiread
 
téigh
Ní fhéadfaidh tú an dubh a chur ina gheal ormsa. Is beag an baol go bhfuil móin dhá dhul sin, nó má tá, is ó arú inné é
 
Cén fanacht atá oraibh: ag ceapadh go ngealfaidh an oíche. Nach ag dul chun duibheachta atá sé
 
Chuaigh sé i ngealta