Foclóir Mháirtín Uí Chadhain: domhan

Nualitriú Bunlitriú

domhan

—/dəu:n/

—ainmfhocal, fireann

—ginideach uatha agus uimhir iolra: domhain

an chruinne; saol. Is féidir leas a bhaint as saol i gcuid mhaith de na cainteannaí a dteagann domhan isteach iontu.

+–Shiúil sé an domhan
Is beag den domhan a chonaic mise ach an oiread leat féin

                                TUILLEADH (11) ▼
                            
Tá fúm an domhan a fheiceáil shula bhfaighidh mé bás
Shílfeá gur leis an domhan le a bhfuil de fhloscaí aige
Is iomaí domhan ann thar an domhan seo adeir siad
Ní bhfaigheadh an domhan an ceann is fhearr air sin, adeir siad
Tá barr ar an domhan aige ag bocsáil
Tá barr ar an domhan ag an Rúis anois
Cailleadh é in áit eicínt sa domhan
Bhí an domhan iomlán (an domhan fré chéile, uileag go léireach, ar fad, ó íochtar go huachtar, ó sháil go rinn, ó bhun go barr, srl.) siúlta aige
Bhí sé ar fud an domhain
Níl aon teanga ann ach an Béarla ina dhiaidh sin.  Thabharfadh sí ar fud an domhain thú
Tá a cháil ar fud an domhain i chuile áit anois

Níl sé ó uachtar an domhain go dtí íochtar an domhain an té is measa ná é. Bí siúráilte dhó sin — níl sé ann srl.

Níl sé ó uachtar an domhain go dtí íochtar an domhain an té is fiúntaí ná é, an té a mbeadh aon bheann aige air

+–

Dá dtugtá an domhan mór (an domhan) dó, d'iarrfadh sé tuilleadh

Dhá bhfaighteá an domhan, ní shásódh sé thú

TUILLEADH (3) ▼

Thabharfainn an domhan ar dheoch ach a fáil

Thabharfainn an domhan ar amharc a fháil air

Dhá bhfaighinn seacht ranna an domhain, ní fhéadfainn cromadh

Rinne sé torann mar a bhuailfí dhá chlár an domhain faoi chéile — fothramán gártha

Shílfeá gurb iad dhá chlár an domhain a bhuailfí faoi chéile nuair a phléasc sé

+–Bhí curachaí an domhain amuigh inniu — go leor acu
Bhí asail an domhain ag grágaíl aréir

                                TUILLEADH (12) ▼
                            
Tá cearca an domhain aici fós, théis ar thug an sionnach uaithi
Tá mná an domhain ar an mbaile sin anois
Feictear dhom go bhfuil Gaeilgeoirí an domhain anseo soir
Bíonn mná rialta an domhain sínte ó chluais go rioball thíos ar Bh. na T. chuile lá.  Dheamhan an féidir an cladach a thaobhachtáil acu
Tá féar an domhain amuigh i mbliana
Bhí móin an domhain agam anuraidh, ach chinn orm caoi a chur ar a leath
Tá iasc an domhain aige de bharr an lae inné
Tá airgead an domhain aige i ngeall ar an uachta sin a fuair sé
Tá talamh an domhain aige agus a leath ag dul i bhásta cheal a shaothraithe
Tá caoirigh an domhain amach ar na criathraigh anois
Tá sliabh an domhain ag an mbaile sin.  Sin é atá ag bualadh na ndaoine anseo, nach bhfuil sliabh ná barr baile ar bith acu a gcuirfidís beithígh sheasca air
Fir an domhain agus ní bhainfidís feanc as nuair a chuir sé cosa i dteannta air féin, ach é in aon ghróigín amháin ansiúd

+–

Tá olc an domhain air anois, ach is furasta sin a chur air, arsa tusa

Bhí cuthach an domhain air nach raibh sop ar bith ann roimhe fhéin

TUILLEADH (4) ▼

Tháinig faitíos an domhain uirthi, agus gan call ar bith dhi leis

Tá fuacht an domhain sna cosa orm ó d'fhliuch mé mé fhéin ar maidin

Bhí ríméad an domhain air tráthnóna

Bhuail meanmna an domhain é nuair a chuala sé go raibh na mná ar fáil

+–Seasfaidh sé an domhan óil inniu — go leor.  Ní abraítear an domhan oilc, an domhan feirge srl.
Bhí an domhan éadaigh tharam aréir, agus mar sin fhéin, bhí fuacht orm

                                TUILLEADH (9) ▼
                            
Tá an domhan carraigín bainte aige le seachtain
Tá an domhan airgid aige hé brí cén scéal é
Tá an domhan claíochaí leagtha síos le cladach
Bhain mé an domhan sceach ann anuraidh ach níor mhór a mbaint aríst i mbliana.  Ní féidir cúl a choinneáil orthu
Bhíodh an domhan liagracha in mo mhuineál fadó, ach níor airigh mé le fada anois iad buíochas le Dia
Tá an domhan cainte aige
Bhí an domhan sáraíochta ar siúl ann
Chaith sé an domhan báistí aréir
Rinne sé an domhan sneachta anois le blianta beaga anuas

+–

Bhí an domhan brách acu ann — go leor daoine, beithíoch srl.

Tá an domhan brách gliomaigh tógtha aige le ráithe, tá sin

TUILLEADH (6) ▼

Bhí an domhan brách maingíní aici ag teacht ón mbus

Tá an domhan brách uisce caite aige le mí

Caitheann tú an domhan brách feaigs

Tá an domhan brách cainte aige

Beidh an domhan brách féir tirim agat i mbliana

Fuair sé an domhan brách airgid le gairid. B'ait a chruthaigh na cailleachaí dhó as a dheireadh, théis nach raibh siad an-gheal dó scaitheamh

Tá an domhan mór daoine ann

Tá an domhan mór ráite aige

+–

Tá an domhan agus a mháthair daoine ann — an domhnaíocht daoine; tír is talamh

Bhí an domhan agus a mháthair ólta aige

TUILLEADH (6) ▼

Cheannaigh muintir Luimní an domhan agus a mháthair muc ar an aonach inniu

D'íosfadh sé an domhan agus a mháthair, agus ar ndóigh d'ólfadh sé cába Chríost

Tá an domhan agus a mháthair de na fóthannáin fhireanna sin amuigh i mbliana. Níl gair ag duine cois a chur thar an gcois eile gan bualadh faoi cheann acu

Chaith sé an domhan agus a mháthair sneachta faoi Fhéil Bríde i mbliana

Tá an domhan agus a mháthair aige sa litir seo. M'anam gurb aige atá an t-ionú go bhféadfaidh sé an oiread sin a scríobh

Tá an domhan agus a mháthair salachair sna fataí sin thuas

+–Tá sé an-mhór den domhan (ní bhíonn an leagan seo le aidiacht gan réimír fearacht an-, dubh-, fíor- srl. a bheith leis an aidiacht)
Fear an-láidir den domhan a bhí ann — fear an-láidir go deo

                                TUILLEADH (11) ▼
                            
Tá an-eolas den domhan aige ar na báid
Gasúr an-chrua den domhan é
Tá sé an-olc den domhan
Bhí sé an-tsaibhir den domhan scaitheamh, ach thug an drabhlás a chuid féin uaidh déarfainn
Páistí an-ábhailleach den domhan iad.  Tá a láimh acu i chuile shórt
Tá sé an-deacair den domhan é a dhéanamh
Bean an-fholláin den domhan a bhí inti.  Sin é a sheas di
Bhí muca an-daor den domhan inniu, ach maidir le beithígh, ní raibh fear a bhfiafraithe ann
Tá deiseannaí bicycles an-ghann den domhan anois.  Níl aon ghair a bhfáil chor ar bith
Tá an madadh sin aige an-oilbhéasach den domhan
Bean dubh-bhreá den domhan í

+–

Níl sé faoin domhan ar fad an té is measa croí ná é

Má tá sé faoin domhan inniu an té is oilce ná é sin, is iontas é

TUILLEADH (3) ▼

Níl aon áit faoin domhan nach bhfuil siúlta aige

Dheamhan áit faoin domhan is deise ná an áit seo murach an aimsir

Níl sé sa domhan aon chneámhaire mar é

+–

Dheamhan bó faoi thalamh an domhain ba mhó bainne ná í, ach go raibh sí an-dothógtha

Níl aon chladach faoi thalamh an domhain is fhearr bráideannaí gliomach ná an cladach sin thíos. Tá a chomharthaíocht lena chois. Nach bhfeiceann tú é druidte le potaí?

TUILLEADH (4) ▼

Níl aon mhadadh ar thalamh (faoi thalamh) an domhain is críonna ná é sin

Ní raibh aon teach ar thalamh an domhain ba deise ná a bhí acu, nó go dtáinig an tsraoill seo isteach ann. Chuir sí sin a caoi féin air

Níl aon tseafóid de dhuine ar thalamh an domhain is mó ná é, a bheith ag tabhairt airde ar lucht cumadóireachta mar sin

Níl aon díth céille ar thalamh an domhain ach a dhul ag tógáil bheithíoch anois, agus iad dhá ndíol ar ardú orm

+–

Níl néal ar bith faoin domhan air sin, deirimse leat

Níl faitíos ar bith faoin domhan orm ach aon fhaitíos amháin

TUILLEADH (2) ▼

Níl fuacht ar bith faoin (den) domhan ann inniu

Níl a fhios agam faoi sheacht ranna an domhain (seacht ranna na néal) cá'il sé

Dheamhan scéal ar an domhan agam — scéal ar bith

Dheamhan focal ar an domhan a chuala mé faoi

+–

Níl a fhios agam sa domhan cén scéal é — ní thuigim cén chaoi a bhfuil an scéal nó na cúrsaí seo

Níl a fhios agam sa domhan cén scéal é, má tá an pósadh sin caite suas aríst

TUILLEADH (1) ▼

Níl a fhios agam sa domhan céard is cor dó ar an aimsir seo

+–

Ní bheadh a fhios ag duine sa domhan brách cén scéal é, má tá siad ag dul ar a roinnt aríst, théis a liachtaí uair agus a roinn siad cheana é

Ní thuigfeadh duine sa domhan brách céard atá sé a dhéanamh ag mianadóireacht sa ngarraí siúd le bliain. Mura bhfuil ciste faighte aige!

TUILLEADH (3) ▼

An bhfuil a fhios ag aon duine sa domhan brách cá bhfuil sí ag fáil an airgid uileag go léireach?

Chinnfeadh sé ar aon duine sa domhan brách aon cheart a bhaint di

Níl aon churachóir sa domhan brách in ann a dhul chun farraige inniu

+–

Chloisfeá sa Domhan Thiar é ag béiceach

Tarraingeoidh sé an Domhan Thoir agus an Domhan Thiar orainn, má chuireann muid mí-aighneas ar bith air

TUILLEADH (3) ▼

Nach sa domhan thiar atá an áit sin?

Chuirfeá don Domhan Soir de shéideoig é. Duinín éidreorach atá ann

Tá sé ag troid sa Domhan Thoir anois

Chuaigh sé don domhan thíos (don domhan síos: an domhan faoin bhfarraige, faoin talamh, ifreann. Bíonn caint air go minic i seanscéalta)

Ó! Chuaigh Cromail don Domhan Thíos, agus ba mhaith an oidhe sin air

An raibh aon phriocadh ón domhan thíos — priocadh ó bhreac

Níl cor ar bith sa domhan thíos. Is olc an rud a bheith caite amach ar pholl gan freagairt, adeir siad

Féach freisin

→ dromchlár

domhan in iontrálacha eile (50+)

→ fearacht

Ní call duit a bheith ródhiomúch dhó chor ar bith. Níl sé fearacht mo phortachsa nach bhfuil tada ann ach an leic liath. B'fhearr liom ina bhogeimhin fhéin é ná é a bheith gan aon domhain ar nós na bportaigh atá againn anois

→ feasach

Ní feasach mé sa domhan brách cár cuireadh an seanchorrán a bhíodh agam ansin anuraidh

→ focal

Shíl mé go sceanfaí é. Dhá gcloistheá é ag caint le na hamhais sin thiar. Níl modh focail ar bith aige. Mharóidís an té a bheadh tláth leo, ach diabhal araoid ar bith a chuir siad airsean théis nach raibh sé ag tabhairt sásaimh ar bith faoin domhan dóibh

→ fothramán

Ba diabhlaí an fothramán a rinne an seanteach ag titim. Shílfeá gurb iad dhá chlár an domhain a bhuailfí faoi chéile

→ fánaí 1

Bhídís sin uileag ag imeacht ina bhfir fánaí, agus shaothraigh siad an domhan airgid. Bhí siad an-bharainneach.

→ carcair

Chreidfinn go raibh coill le bruach na farraige fadó. Is minic a d'fheicfeá mioncharcaireacha agus maidí giúsaí i mbarr na trá, ach a dhul síos buille domhain.

→ cinceach

Tá na heanaigh atá anseo bog báite seachas eanaigh na háite sin agaibhse. Má théann tú domhain ar bith anseo, dheamhan pioc atá ann ach cinceach gan aon mhaith.

→ baile

Ní ceird ar bith í sin do dhuine i bhfad ó bhaile, agus gan fhios aige faoi thalamh an domhain, cá mbíonn sé ag caint nó cé a bheadh ag éisteacht leis

TUILLEADH (1) ▼

Ba í an oíche í, thar oícheantaí an domhain, ar fhága muid M. Ph. Mh. sa mbaile — ar cuireadh é.

→ coigéal

Níl an coigéal atá ann trí bhuille iomramha trasna, agus bháfaí man of war ann ina dhiaidh sin, tá sé chomh domhain sin.

→ beo 1

A bhfuil beo ar thalamh an domhain agus ní chuirfeadh chuig an scoil é.

TUILLEADH (2) ▼

Dhá dtéiteá sách domhain leis an bhfód beo, mise i mbannaí, nach mórán láin a d'iarrfaidís, ach níor chuir tú isteach an chlaise sách maith chor ar bith.

Ní théann Críostaí an bhéil bheo amach sna bólaí siúd mura dtéadh lucht caorach go díreach, agus tá mé ag ceapadh gur annamh a théanns siad sin fhéin chomh domhain sin faoi shliabh.

→ binse

Faigh an láí agus glan amach an scraith mharbh sin den bhinse. Ní dheachaigh tú sách domhain leis dhá scrathadh.

→ breathas

Tá breathas an domhain air; tá an-bhreathas air — tá sé contráilte mioscaiseach.

→ aibéiseach

Tá cráin aige agus 'sí an mhuic is aibéisí faoi cheithre ranna an domhain í — níl cinneadh ar bith lena cuid millteanais agus mínóis

→ aiféalach

Is meata an galra é an slaghdán céanna. Tá sé an-aiféalach den domhan.

→ buail roimh

"Bhuail sé roimhe nó go raibh neoin bheag agus deireadh lae ann, an capall ag gabháil ar scáth na copóige, agus an chopóg ag gabháil don Domhan Soir. Chonaic sé i bhfad uaidh agus ní i ngar dó; botháinín beag nach raibh bunchleite isteach ná barrchleite amach air, ach aon chleite amháin ag déanamh foscaidh agus dídin dó" (as seanscéal — An Fear Gearr Glas)

→ buail

Níor chónaíodar gur bhuaileadar cuan is caladh sa domhan thoir.

→ ainm

Ná trácht ina ainm air amháin — níl aon ní ar thalamh an domhain is luar liom ná é!

→ aire

'Sé is lú soilíos de dhaoine an domhain. Ní thabharfadh sé aire don chapall dom an fhad is bheinn ag ceannacht máilín plúir — ní duine garúil é mar ní fhanódh sé san airdeall ar an gcapall dom an fhad is bheinn ag ceannacht máilín plúir.

→ airigh

D'airigh mé fothramán diabhalta, mar bhuailfí dhá chlár an domhain faoi chéile.

TUILLEADH (1) ▼

D'aireodh sé an biorán beag a thitfeadh sa domhan thoir, bíonn na cluasa chomh bioraithe sin aige.

→ airiúil

D'éireodh dó (do thalamh áirid a bhí i gceist) barr maith a bheith air: tá sé airiúil agus domhain, agus fuair sé bliain mhaith.

→ amach

Tá sí amach go maith ar an domhain (an bád)

TUILLEADH (1) ▼

Ghlaoigh an coileach amach domhain san oíche.

→ amuigh

Bhí mé amuigh domhain san oíche aréir.

TUILLEADH (1) ▼

Bhí an bád amuigh ar an domhain.

→ lig amach

Dhá mbeadh imní an domhain air, ní ligfeadh sé sin amach le aon duine.

TUILLEADH (1) ▼

Ní ligfeadh sé amach (ní scaoilfeadh sé amach; ní scarfadh sé le) a ghreim ar bhás an domhain.

→ anam

Tá sé chomh maith do na daoine a dhul ag déanamh a n-anama, mar 'sé a chosúlacht gurb é deireadh an domhain é.

→ fiodmhagadh

Drochrath ar a streille! Tá sé ag imeacht i gcónaí agus cáir fhiodmhagaidh mar sin air. Shílfeá air gurb é fhéin togha an domhain. Ní hé muis, ach an díogha

→ fleasc

Dhá mbeifeá ag snoíchan adhmaid le tál nó le tua agus fleasc a dhul faoi t'ionga, níl rud ar bith faoin domhan is tinne ná é

→ fonn

Tá fonn an domhain (fonn an tsaoil, an-fhonn go héag, fonn millteach, fonn diabhalta, an-fhonn go brách, srl.) air a bheith ag báireoireacht

→ fuagair

D'fhuagair mé corp agus anam ar an bhfear a bhí ag dul thart. Dheamhan a raibh a fhios agam ó thalamh an domhain cé hé féin. Murach sin, mharódh na tincéaraí mé — d'iarr mé ar an bhfear a bhí ag dul thart mé a chosaint ar na tincéaraí; gan ligint dóibh mé a mharú

→ imní

Shílfeá mura mbeadh aithne agat uirthi gur uirthi a bhí imní an domhain — bhí sí ag ligean imní uirthi, mar dhóigh dhe

→ intreacht

Dhá bhfaightheá scoil an domhain, is beag an mhaith dhuit í gan an intreacht chinn — dhá bhfaightheá scolaíocht an domhain, ní fhearfadh sí ort d'uireasa intleachta

→ iomaire

Nuair a bheas an chlaise comhairde leis an iomaire trí huaire, beidh deireadh an domhain ann ansin — talamh a mbainfí barr di agus é ina iomaire agus ina chlaise. D'fhágfaí mar sin é gan na bruachannaí a leagan go mbeadh grua na talún fásta cothrom aríst. Cuirfí ar an gcóir chéanna é an dara huair; nuair a bheadh an chlaise cothrom leis an iomaire tar éis an tríú cuir, bheadh deireadh an domhain ann. Bealach eile "trí aois chlaise fórlaigh (fuarlaigh) deireadh an domhain"

→ ionadh

Ar chuala tú caint ariamh faoi sheacht n-iontaí an domhain?

TUILLEADH (2) ▼

Dhá bhfeictheá iontaí an domhain faoi chéad, ní fhaca tú a leithide siúd d'iontas

An simléar atá tigh Mhicilín, tá sé ar iontaí an domhain, arae níl poll deataí ar bith ann

→ ionsaigh

Ní ionsódh an sliabh chomh domhain sin san oíche ach fear eolais — ní rachadh duine ar bith eile faoi shliabh chomh deireanach sin, mura mbeadh eolas aige ar an sliabh agus fios an bhealaigh aige

→ iontas

Is iomaí iontas faoin domhan — údair ionaidh

→ íochtar

An domhan íochtair (i scéal amháin) — an domhan thíos; sórt áit a samhlaíodh do scéalaithe a bheith faoi thalamh

→ fabht

Is leat ar fad í. Tá sí chomh spleách chomh pléascánta agus go sílfeá nach bhfuil aon duine faoin domhan chomh lách léithe. Ach tá an fabht inti ina dhiaidh sin. Ghabhfadh sí amach uait agus d'íosfadh sí agus liobródh sí thú leis an gcomharsa

→ failligh

Nach maith a bhí a fhios acu go mba é an chéad lá d'Aibreán é. Ní fhailleoidh siad sin a ngnaithe. I nDomhnach ní raibh a fhios agamsa cén lá de laethanta an domhain a bhí ann

→ feadh

Tá an áit siúd fiche feadh ar domhain — tá domhain fiche feadh ann

TUILLEADH (2) ▼

Ní tada ar dhomhain mar atá ansiúd chúig feadh déag de dhorú

D'fhan sé istigh ar feadh na faide. Ní chorródh sé amach ar bhás an domhain gur imigh D. — during all that time

→ feall 1

Níl feall faoin domhan ach nach aige atá posta Mh. Mh. Sin é an uair a d'fheicfeá an saochan ag dul ar an tír. Ó a mhac go deo! Ní bheadh aon chinneadh leis