Foclóir Mháirtín Uí Chadhain: domhain 2

Nualitriú Bunlitriú

domhain

—/dəu:ɴ′/

—aidiacht ag freagairt do domhain, doimhneacht

—tá dhá shárchéim aige (is domhaine, is doimhne) cé nach bhfuil ann ach an bunchéim amháin: domhain. Tá roinnt den idirdhealú a sainíodh idir domhain, doimhneacht mar ainmfhocla, le brath i mbreis agus i sárchéimeanna an aidiachta, cé nach bhfuil sé chomh cruinn sin féin.

—an t-aidiacht iolra: domhaine

doimhneacht a bheith i rud (farraige, talamh, buicéad, bróga, oíche, intinn srl.)

+–Chaithfinn amach thú sa bpoll is doimhne sa bhfarraige
B'fhearr dhuit bró mhuilinn faoi do mhuineál agus thú caite amach sa bpoll is doimhne sa bhfarraige, mar adúirt an sagart, ná a bheith ar cheird den tsórt sin.  'Sí an cheird dheiridh í

                                TUILLEADH (15) ▼
                            
Talamh an-domhain é
Shílfeá go bhfuil an bhróig sin an-domhain
Tá a dhroim an-domhain — logán mhór inti
Tá leicne domhaine aige — logáin domhaine ina leicne
Tá an teach siúd an-domhain — déanta i ngleann
Cladach domhain atá ansin thíos
Caitheann siad a dhul amach anois ar na criathraigh domhaine leis an bpoitín a chur i bhfolach.  Poitín gan sásamh é
Téann siad sin ag iascach amach ar na farraigí domhaine sna báid mhóra sin
Caithfidh muid a thabhairt amach ar an bhfarraige domhain lá eicínt.  Beidh sé an-lionraithe ansin.  Ní raibh sé ach ag imeacht le cloich fós
Tá an capall sin an-domhain ina droim
Tá sé istigh ródhomhain agat
Nach diabhaltaí domhain a chuir tú ann é
Gearradh domhain é
Chuaigh an dealg an-domhain in mo chois
Chuir sé an buidéal an-domhain sa móta.  Nuair a chuaigh mise ar a thóraíocht, fhóbair nach bhfaighinn chor ar bith é

+–

Tá sé domhain sa talamh inniu — tá sé curtha san uaigh

Is domhain i dtalamh atá an duine bocht anocht, go ndéana Dia trócaire air

TUILLEADH (2) ▼

Nach bhfuil S. É. domhain sa talamh le fada an lá

Ná bac le S. Ph. Mh. Tá a chuid bainne sláinte ólta. Is gearr gur domhain i dtalamh a bheas sé

+–

Tá an eitinn go domhain ina chnámha — tá sí in ainseal air

Ní raibh aon ghair agam corraí a mhic ó agus an slaghdán bradach sin go domhain in mo chnámha

TUILLEADH (4) ▼

Is furasta le chuile ghalra a dhul domhain i gcnámha na ndaoine anois, más in ísle bhrí atá siad thar mar a bhí siad fadó. Chuile líne ag dul chun míne, adeir siad

Má théann an cailín sin domhain sa gcnáimh aige, gheobhaidh sé fuílleach le déanamh agus a cur as a chrioslaigh

Is fear é a bhfuil an bás go domhain sa gcnáimh aige, nó is fear mise a bhfuil mearbhall orm. D'imigh sé ar an uisce bruite uileag ó chonaic mé cheana é

Tá an t-éag go domhain ann cheapfainn

+–

Nach thú a chuaigh domhain sa gcaint?

Tá intinn an-domhain aige

TUILLEADH (5) ▼

Tá an chaint sin ródhomhain domsa

Deir siad go bhfuil an sceathracháinín beag sin an-domhain i bhfoghlaim

Má théann sibh anois ar chaint dhomhain, tá sé chomh maith dhomsa éirí as

Nach domhain atá tú ag dul sa scéal. Éirigh as anois

Is mian leis a dhul an-domhain i scéal ar bith a tharraingeos duine anuas. Bíonn sé ag iarraidh an iomarca údair ar fad

mall, deireanach.

+–

Tá sé an-domhain san oíche — deireanach, mall (is iondúla mar seo é ná mar ainmfhocal)

Ní fiú dhúinn a fhágáil ina ndiaidh (ár ndiaidh), ar scáth a bhfuil ann, ach tá sé an-domhain san oíche

TUILLEADH (3) ▼

Murach chomh domhain agus atá sé, d'imreodh muid cluiche eile, ach tá sé mór a dhul ag coinneáil teach ar bith ina ndúiseacht níos faide

Is fhearr duit fanacht mar atá agat go maidin. Tá sé ródhomhain san oíche anois le dhul sa tabhairt sin

Ní obair do dhuine ar bith a bheith amuigh domhain san oíche, agus gan a fhios aige, go sábhála Dia sinn, céard a chasfadh leis. Mura mbeadh cruóg ar bith eile air go díreach! Má bhíonn, ní baol dó a bheith amuigh

i bhfad amach.

+–

Bhí sé an-domhain i bhfarraige inniu — an-fhada amach

Ná téighidh domhain i bhfarraige anois Dia aithnítear!

TUILLEADH (1) ▼

Diabhal mo chos-sa a rachas ann. Tá sé amach ródhomhain sa sliabh

Féach freisin

→ doimhneacht

→ doimhnigh

→ domhan

domhain in iontrálacha eile (50+)

→ fearacht

Ní call duit a bheith ródhiomúch dhó chor ar bith. Níl sé fearacht mo phortachsa nach bhfuil tada ann ach an leic liath. B'fhearr liom ina bhogeimhin fhéin é ná é a bheith gan aon domhain ar nós na bportaigh atá againn anois

→ fothramán

Ba diabhlaí an fothramán a rinne an seanteach ag titim. Shílfeá gurb iad dhá chlár an domhain a bhuailfí faoi chéile

→ carcair

Chreidfinn go raibh coill le bruach na farraige fadó. Is minic a d'fheicfeá mioncharcaireacha agus maidí giúsaí i mbarr na trá, ach a dhul síos buille domhain.

→ cinceach

Tá na heanaigh atá anseo bog báite seachas eanaigh na háite sin agaibhse. Má théann tú domhain ar bith anseo, dheamhan pioc atá ann ach cinceach gan aon mhaith.

→ baile

Ní ceird ar bith í sin do dhuine i bhfad ó bhaile, agus gan fhios aige faoi thalamh an domhain, cá mbíonn sé ag caint nó cé a bheadh ag éisteacht leis

TUILLEADH (1) ▼

Ba í an oíche í, thar oícheantaí an domhain, ar fhága muid M. Ph. Mh. sa mbaile — ar cuireadh é.

→ coigéal

Níl an coigéal atá ann trí bhuille iomramha trasna, agus bháfaí man of war ann ina dhiaidh sin, tá sé chomh domhain sin.

→ beo 1

A bhfuil beo ar thalamh an domhain agus ní chuirfeadh chuig an scoil é.

TUILLEADH (2) ▼

Dhá dtéiteá sách domhain leis an bhfód beo, mise i mbannaí, nach mórán láin a d'iarrfaidís, ach níor chuir tú isteach an chlaise sách maith chor ar bith.

Ní théann Críostaí an bhéil bheo amach sna bólaí siúd mura dtéadh lucht caorach go díreach, agus tá mé ag ceapadh gur annamh a théanns siad sin fhéin chomh domhain sin faoi shliabh.

→ binse

Faigh an láí agus glan amach an scraith mharbh sin den bhinse. Ní dheachaigh tú sách domhain leis dhá scrathadh.

→ breathas

Tá breathas an domhain air; tá an-bhreathas air — tá sé contráilte mioscaiseach.

→ aibéiseach

Tá cráin aige agus 'sí an mhuic is aibéisí faoi cheithre ranna an domhain í — níl cinneadh ar bith lena cuid millteanais agus mínóis

→ ailp

'Furasta a aithinte a bhoic bháin gurb é grá na hailpe thug tú; Nuair a phós tú an bhean ghránna agus a d'fhag tú mise i do dhiaidh; Níor dhoimhne an sáile ar báitheadh ann an deichniúr agus céad; Ná mo ghrá fó do lár, agus scéal cráite ort, mura dtuigeann tú mé" (ceathrú den Bhoc Bán)

→ ainm

Ná trácht ina ainm air amháin — níl aon ní ar thalamh an domhain is luar liom ná é!

→ aire

'Sé is lú soilíos de dhaoine an domhain. Ní thabharfadh sé aire don chapall dom an fhad is bheinn ag ceannacht máilín plúir — ní duine garúil é mar ní fhanódh sé san airdeall ar an gcapall dom an fhad is bheinn ag ceannacht máilín plúir.

→ airigh

D'airigh mé fothramán diabhalta, mar bhuailfí dhá chlár an domhain faoi chéile.

→ airiúil

D'éireodh dó (do thalamh áirid a bhí i gceist) barr maith a bheith air: tá sé airiúil agus domhain, agus fuair sé bliain mhaith.

→ amach

Tá sí amach go maith ar an domhain (an bád)

TUILLEADH (1) ▼

Ghlaoigh an coileach amach domhain san oíche.

→ amuigh

Bhí mé amuigh domhain san oíche aréir.

TUILLEADH (1) ▼

Bhí an bád amuigh ar an domhain.

→ lig amach

Dhá mbeadh imní an domhain air, ní ligfeadh sé sin amach le aon duine.

TUILLEADH (1) ▼

Ní ligfeadh sé amach (ní scaoilfeadh sé amach; ní scarfadh sé le) a ghreim ar bhás an domhain.

→ anam

Tá sé chomh maith do na daoine a dhul ag déanamh a n-anama, mar 'sé a chosúlacht gurb é deireadh an domhain é.

→ fiodmhagadh

Drochrath ar a streille! Tá sé ag imeacht i gcónaí agus cáir fhiodmhagaidh mar sin air. Shílfeá air gurb é fhéin togha an domhain. Ní hé muis, ach an díogha

→ fonn

Tá fonn an domhain (fonn an tsaoil, an-fhonn go héag, fonn millteach, fonn diabhalta, an-fhonn go brách, srl.) air a bheith ag báireoireacht

→ fuagair

D'fhuagair mé corp agus anam ar an bhfear a bhí ag dul thart. Dheamhan a raibh a fhios agam ó thalamh an domhain cé hé féin. Murach sin, mharódh na tincéaraí mé — d'iarr mé ar an bhfear a bhí ag dul thart mé a chosaint ar na tincéaraí; gan ligint dóibh mé a mharú

→ imní

Shílfeá mura mbeadh aithne agat uirthi gur uirthi a bhí imní an domhain — bhí sí ag ligean imní uirthi, mar dhóigh dhe

→ intreacht

Dhá bhfaightheá scoil an domhain, is beag an mhaith dhuit í gan an intreacht chinn — dhá bhfaightheá scolaíocht an domhain, ní fhearfadh sí ort d'uireasa intleachta

→ iomaire

Nuair a bheas an chlaise comhairde leis an iomaire trí huaire, beidh deireadh an domhain ann ansin — talamh a mbainfí barr di agus é ina iomaire agus ina chlaise. D'fhágfaí mar sin é gan na bruachannaí a leagan go mbeadh grua na talún fásta cothrom aríst. Cuirfí ar an gcóir chéanna é an dara huair; nuair a bheadh an chlaise cothrom leis an iomaire tar éis an tríú cuir, bheadh deireadh an domhain ann. Bealach eile "trí aois chlaise fórlaigh (fuarlaigh) deireadh an domhain"

→ ionadh

Ar chuala tú caint ariamh faoi sheacht n-iontaí an domhain?

TUILLEADH (2) ▼

Dhá bhfeictheá iontaí an domhain faoi chéad, ní fhaca tú a leithide siúd d'iontas

An simléar atá tigh Mhicilín, tá sé ar iontaí an domhain, arae níl poll deataí ar bith ann

→ ionsaigh

Ní ionsódh an sliabh chomh domhain sin san oíche ach fear eolais — ní rachadh duine ar bith eile faoi shliabh chomh deireanach sin, mura mbeadh eolas aige ar an sliabh agus fios an bhealaigh aige

→ failligh

Nach maith a bhí a fhios acu go mba é an chéad lá d'Aibreán é. Ní fhailleoidh siad sin a ngnaithe. I nDomhnach ní raibh a fhios agamsa cén lá de laethanta an domhain a bhí ann

→ feadh

Tá an áit siúd fiche feadh ar domhain — tá domhain fiche feadh ann

TUILLEADH (2) ▼

Ní tada ar dhomhain mar atá ansiúd chúig feadh déag de dhorú

D'fhan sé istigh ar feadh na faide. Ní chorródh sé amach ar bhás an domhain gur imigh D. — during all that time

→ feothan

Oíche an Fheothain Mhóir ceathair nó cúig de bhlianta ó shin, ba in í an oíche thar oícheantaí an domhain a raibh sé anseo. Bhí sé líonraithe, mar tá an-fhuagairt ar ghála ag na teach seo

→ fiagaí

Níl aon fhiagaí faoin domhain a chinnfeadh air i ndiaidh luchain bheaga, ach do dhúshlán cuir faoi ndeara dhó mórán a dhéanamh timpeall ar an gcoirce — nuair a bhíos na cruacha dhá leagan le bualadh, tá sé go maith ag marú na luchan a bhíos iontu, ach ní chuirfidh sé aon anró air fhéin leis an gcoirce

→ fód

Deich bhfód atá an portach s'againne: deich bhfód ar domhain

TUILLEADH (2) ▼

Más leat an taobh dearg den fhód a chur os a chionn mar sin, ná téirigh an-domhain leis. B'fhearr dhuit gan a thabhairt leat ach screamhóigín bheag. Chuirfeá drochrath ar an talamh

Ní raibh fód ar bith sa reilig sin thoir shul má dúnadh í. Nach mbíodh na cónrachaí nochtaithe? Ní raibh aon dhomhain chréafóige inti

→ fáiméad

Bhuail sé fáiméad ar an doras. Shílfeá gurb é dhá chlár an domhain a buaileadh faoina chéile leis an bhfuaim a bhain sé as — dorna, cic, iarraidh mhaide srl.

→ dairt

Ara beannacht Dé dhuit, ní raibh sa rud a bhí ann an uair sin ach caitheamh dairteacha le hais na gcogaí a bhíos ann anois. Daoine a dhul amach ar aghaidh a chéile le claimhí, le sleáchaí agus le tuaití. Ar ndóigh, dheamhan deichniúr a bheadh maraithe seachtain. Is mó an t-ár a dhéanfadh bomb amháin anois ná a dhéanfaidís i gcaitheamh a saoil. Seo é deireadh an domhain ach grásta Dé. 'Sé Cogadh an Domhain é: Cogadh na gCríoch a bhí tugtha síos sa targaireacht. Dheamhan ceo dhá raibh sa targaireacht nach bhfuil istigh. Fainic thusa nach bhfuil

→ dall dúda

Chaitheadh muid a dhul amach leis an réalt ar maidin ag baint fhataí san am a raibh muid ar aimsir tigh Sh. Diabhal smid bhréige sa méid sin. Is minic a bhí muid amuigh agus nach (nár) léir dúinn an láí. Agus dhá mbeifeá ag déanamh airneán domhain an oíche roimhe, nó amuigh ag ceol, chaithfeá an mhaidin ag cuimilt sramaí de do shúile, arae bheifeá in do dhall dúda le codladh. D'imigh an saol sin — míle buíochas le Dia

→ danra

Sin é an fear is danra a chonaic mise i gcaitheamh an tsaoil ariamh. Bhíomar thíos ansin oíche — mé féin agus S. — agus muid ag ól. Tháinig seisean ann. Gluigheadh (glaodh) deoch agus deoch agus deoch eile, nó go raibh an triúr againn sách tomhaiste. Bhí sé domhain go leor san oíche an tráth sin, agus barr ar an diabhal mura raibh na F. bheaga bhreaca sin ag cur achrainn orainn. Brat acu ann agus gan againne ach an triúr againn féin. D'iarr muid míle uair air a theacht abhaile. Bhí muid ag tuineadh agus ag achainí air a theacht linn, ach dheamhan filleadh ná feacadh a d'fhéadfadh muid a bhaint as, ach ina sheasamh ansin chois an chuntair ag buachailleacht a phionta. Ba é an diabhal ba danra é a chonaic mé ó rugadh mé

→ daol

Bhí an bheirt againn ag teacht as Gaillimh oíche agus 'sé an áit ar bhuail an donacht é ag Airdín an D. Ba é an rud ba tobainne é a chonaic mé ariamh: daol ceart. Bhí sé domhain go maith san oíche agus an áit sin sách uaigneach freisin. Ní raibh mé in mo bhambairne ariamh go dtí an oíche sin: gan fios agam an dtiocfainn ag iarraidh an tsagairt dó nó an bhfanfainn ina chionn. Ach d'imigh sí aríst chomh tobann agus a tháinig sí, chomh luath agus a bhí an daol sin dó (dhe) aige

→ daor 3

Tá bullán anseo thíos agam agus níl aon gharraí gabhann in Éirinn in ann é a chuibhriú. Tá a bhfuil de chlaíochaí ag gabháil liom leagtha go talamh aige. Níl a fhios agam faoi sheacht ranna an domhain cén súnás atá air. Dhá mbeadh sé ag fáil ocrais is mór adéarfainn, ach tá sé go bolg i bhféar chuile lá dá n-éiríonn ar a shúil. Ach déanfaidh mise cleas leis: cuirfidh mé ceangal na naoi ndaora air, go mbuaile mé a smut ar a chrúib agus a chrúib ar an talamh, agus sin ní fhágfaidh sé nó go n-athraí sé béasa