1.
an chruinne; saoghal (is féidir leas a bhaint as saoghal igcuid mhaith de na cainteannaí a dteagann domhan isteach ionnta).
+–
Shiubhail sé an domhan
Is beag de'n domhan a chonnaic mise ach an oiread leat féin
TUILLEADH (11) ▼
Tá fúm an domhan a fheiceál, shul a bhfuighidh mé bás
Shílfeá gur leis an domhan le' bhfuil de fhloscaí aige
Is iomdha domhan ann thar an domhan seo adeir siad
Ní bhfuigheadh an domhan an ceann is fhearr air sin, adeir siad
Tá bárr ar an domhan aige ag "bacsáil"
Tá barr ar an domhan ag an Rúis anois
Cailleadh é in áit eicínt 'san domhan
Bhí an domhan iomlán (an domhan fré chéile, uiliog go léireach, ar fad, ó íochtar go h-uachtar, ó sháil go rinn, ó bhun go barr, agus rl.) siubhalta aige
Bhí sé ar fud an domhain
Níl aon-teanga ann ach an Béarla in a dheidh sin. Thiubharfadh sí ar fud an domhain thú
Tá a cháil ar fud an domhain is 'chuile áit anois
·
Níl sé ó uachtar an domhain go dtí íochtar an domhain an té is measa ná é. Bí siúráilte dhó sin = níl sé ann agus rl.
Níl sé ó uachtar an domhain go dtí íochtar an domhain an té is fiuntaighe ná é, an té a mbeadh aon-bheann aige air
+–
Dá dtugthá an domhan mór (an domhan) dó, d'iarrfadh sé tuilleadh
Dhá bhfaighteá an domhan, ní shásóchadh sé thú
TUILLEADH (3) ▼
Thiubharfainn an domhan ar dheoch ach a fáil
Thiubharfainn an domhan ar amharc a fháil air
Dhá bhfaghainn seacht ranna an domhain ní fhéadfainn cromadh
·
Rinne sé torann mar a bhuailfí dhá chlár an domhain faoi chéile = fothramán gártha
Shílfeá gurb iad dhá chlár an domhain a bhuailfí faoi chéile nuair a phléasc sé
2.
a.
+–
Bhí currachaí an domhain amuigh indiu = go leor aca
Bhí asail an domhain ag grágghail aréir
TUILLEADH (12) ▼
Tá cearca an domhain aice fós, th'éis ar thug an sionnach uaithe
Tá mná an domhain ar an mbaile sin anois
Feicthear dhom go bhfuil "gaedhilgeoirí" an domhain annseo soir
Bíonn mná rialta an domhain sínte ó chluais go rioball thíos ar Bh. na T. 'chuile lá. Dheamhan an féidir an cladach a thaobhachtáil aca
Tá féar an domhain amuigh imbliana
Bhí móin an domhain agam anuiridh, ach chinn orm caoi a chur ar a leath
Tá iasc an domhain aige de bharr an lae indé
Tá airgead an domhain aige ingeall ar an udhachta sin a fuair sé
Tá talamh an domhain [aige] agus a leath ag dul i bhásta cheal a shaothruighthe
Tá caoirigh an domhain amach ar na criathraigh anois
Tá sliabh an domhain ag an mbaile sin. Sin é atá ag bualadh na ndaoine annseo, nach bhfuil sliabh ná barr baile ar bith aca a gcuirfidís beithidhigh sheasca air
Fir an domhain agus ní bhainfidís feanc as nuair a chuir sé cosa idteanta air féin, ach é in aon-ghróigín amháin annsiúd
+–
Tá olc an domhain air anois, ach is furasta sin a chur air, arsa tusa
Bhí cuthach an domhain air, nach raibh sop ar bith ann roimhe fhéin
TUILLEADH (4) ▼
Tháinic faitíos an domhain uirre, agus gan call ar bith dhi leis
Tá fuacht an domhain 'sna cosa orm ó d'fhliuch mé mé fhéin ar maidin
Bhí ríméad an domhain air trathnóna
Bhuail meanmna an domhain é, nuair a chuala sé go raibh na mná ar fáil
b.
+–
Seasfaidh sé an domhan óil indiu = go leor (ní abruighthear "an domhan uilc", "an domhan feirge" agus rl.)
Bhí an domhan éadaigh tharm aréir, agus mar sin fhéin, bhí fuacht orm
TUILLEADH (9) ▼
Tá an domhan cairrgín bainte aige le seachtain
Tá an domhan airgid aige hébrí cé'n scéal é
Tá an domhan claidheachaí leagtha síos le cladach
Bhain mé an domhan sceach ann anuiridh ach níor mhór a mbaint aríst imbliana. Ní féidir cúl a choinneál orra
Bhíodh an domhan liagracha in mo mhuinéal fadó, ach níor airigh mé le fada anois iad buidheachas le Dia
Tá an domhan cainte aige
Bhí an domhan sáraidheachta ar siubhal ann
Chaith sé an domhan báistighe aréir
Rinne sé an domhan sneachta anois, le blianta beaga anuas
+–
Bhí an domhan bráthach aca ann = go leor daoine, beithidheach agus rl.
Tá an domhan bráthach gliomaigh tóigthe aige le ráithe, tá sin
TUILLEADH (6) ▼
Bhí an domhan bráthach maingíní aice ag teacht ó'n mbus
Tá an domhan bráthach uisce caithte aige le mí
Caitheann tú an domhan bráthach "feaigs"
Tá an domhan bráthach cainte aige
Beidh an domhan bráthach féir tirm agad i mbliana
Fuair sé an domhan bráthach airgid le goirid. B'ait a chruthuigh na cailleachaí dhó as a dheireadh, th'éis nach raibh siad an-gheal dó scathamh
·
Tá an domhan mór daoine ann
Tá an domhan mór ráidhte aige
+–
Tá an domhan agus a mháthair daoine ann = an domhnaidheacht daoine; tír agus talamh
Bhí an domhan agus a mháthair ólta aige
TUILLEADH (6) ▼
Cheannuigh muintir Luimnighe an domhan agus a mháthair muc ar an aonach indiu
D'íosfadh sé an domhan agus a mháthair agus 'ar ndú' d'ólfadh sé cába Chríost
Tá an domhan agus a mháthair de na fóthannáin fhireanna sin amuigh i mbliana. Níl goir ag duine cois a chur thar an gcois eile gan bualadh faoi cheann aca
Chaith sé an domhan agus a mháthair sneachta faoi Fhéil Bríde i mbliana
Tá an domhan agus a mháthair aige 'san leitir seo. M'anam gurb aige atá an t-ionbhadh go bhféadfaidh sé an oiread sin a scríobhadh
Tá an domhan agus a mháthair salachair 'sna fataí sin thuas
c.
+–
Tá sé an-mhór de'n domhan (ní bhíonn an leagan seo le aidiacht gan réimmír fearacht an-, dubh-, fíor- agus rl. a bheith leis an aidiacht)
Fear an-láidir de'n domhan a bhí ann = fear an-láidir go deo
TUILLEADH (11) ▼
Tá an-eolas de'n domhan aige ar na báid
Gasúr an-chruadh de'n domhan [é]
Tá sé an-olc de'n domhan
Bhí sé an-tsaidhbhir de'n domhan scathamh, ach thug an drabhlás a chuid féin uaidh déarfainn
Páistí an-ámhuilleach de'n domhan iad. Tá a láimh aca is 'chuile shórt
Tá sé an-deacair de'n domhan é a dhéanamh
Bean an-fholláin de'n domhan a bhí innte. Sin é a sheas di
Bhí muca an-daor de'n domhan indiu, ach maidir le beithidhigh, ní raibh fear a bhfiafruighthe ann
Tá deiseannaí "bicycles" an-ghann de'n domhan anois. Níl aon-ghoir a bhfáil chor ar bith
Tá an madadh sin aige an-oilbhéasach de'n domhan
Bean dubh-bhreagh de'n domhan í
3.
a.
+–
Níl sé faoi'n domhan ar fad an té is measa croidhe ná é
Má tá sé faoi'n domhan indiu an té is uilce ná é sin, is iongantas é
TUILLEADH (3) ▼
Níl aon-áit faoi'n domhan nach bhfuil siubhalta aige
Dheamhan áit faoi'n domhan is deise ná an áit seo, marach an aimsir
Níl sé is an domhan aon-chneamhaire mar é
+–
Dheamhan bó faoi thalamh an domhain ba mhó bainne ná í, ach go raibh sí an-do-thógtha
Níl aon-chladach faoi thalamh an domhain is fhearr bráideannaí gliomach ná an cladach sin thíos. Tá a chomharaidheacht len a chois. Nach bhfeiceann tú é druidthe le potaí?
TUILLEADH (4) ▼
Níl aon-mhadadh ar thalamh (faoi thalamh) an domhain is críonna ná é sin
Ní raibh aon-teach ar thalamh an domhain ba deise ná a bhí aca, nó go dtáinic an tsraoill seo isteach ann. Chuir sí sin a caoi féin air
Níl aon-tseafóid de dhuine ar thalamh an domhain is mó ná é, a bheith ag tabhairt áird' ar lucht cumadóireacht' mar sin
Níl aon-dícéille ar thalamh an domhain ach a dhul ag tóigeál bheithidheach anois, agus iad dhá ndíol ar árdú orm
b.
+–
Níl néal ar bith faoi'n domhan air sin, deirimse leat
Níl faitíos ar bith faoi'n domhan orm ach aon-fhaitíos amháin
TUILLEADH (2) ▼
Níl fuacht ar bith faoi'n (de'n) domhan ann indiu
Níl a fhios agam faoi sheacht ranna an domhain (seacht ranna na néal) cá'il sé
·
Dheamhan scéal ar an domhan agam = scéal ar bith
Dheamhan focal ar an domhan a chuala mé faoi
+–
Níl a fhios agam san domhan cé'n scéal é = ní thuigim cé'n chaoi a bhfuil an scéal nó na cúrsaí seo
Níl a fhios agam 'san domhan cé'n scéal é, má tá an pósadh sin caithte suas aríst
TUILLEADH (1) ▼
Níl a fhios agam 'san domhan céard is cor dó ar an aimsir seo
+–
Ní bheadh a fhios ag duine 'san domhan bráthach cé'n scéal é, má tá siad ag dul ar a roint aríst, th'éis a liachtaí uair agus a roínn siad cheana é
Ní thuigfeadh duine 'san domhan bráthach céard atá sé a dhéanamh ag mianadóireacht san ngarrdha siúd le bliain. Mara bhfuil ciste faighte aige!
TUILLEADH (3) ▼
An bhfuil a fhios ag aonduine san domhan bráthach cá bhfuil sí ag fáil an airgid uiliog go léireach?
Chinnfeadh sé ar aonduine 'san domhan bráthach aon-cheart a bhaint di
Níl aon-churachóir 'san domhan bráthach indon a dhul 'un farraige indiu
4.
+–
Chloisfeá san Domhan Thiar é ag béiceadhach
Tarraingeochaidh sé an Domhan Thoir agus an Domhan Thiar orainn, má chuireann muid mí-aighneas ar bith air
TUILLEADH (3) ▼
Nach 'san domhan thiar atá an áit sin?
Chuirfeá do'n Domhan Soir de shéideoig é. Duinín éidtreoireach atá ann
Tá sé ag troid 'san domhan thoir anois
5.
·
Chuaidh sé do'n domhan thíos (do'n domhan síos: an domhan faoi'n bhfairrge, faoi'n talamh, Ifreann. Bíonn caint air go minic i sean-scéalta)
Ó! Chuaidh Cromail do'n Domhan Thíos, agus ba mhaith an aghaidh sin air
6.
·
An raibh aon-phriocadh ó'n domhan thíos = priocadh ó bhreac
Níl cor ar bith 'san domhan thíos. Is olc an rud a bheith caithte amach ar pholl gan freagairt, adeir siad
Féach freisin
Domhan in iontrálacha eile (50+)
→
focal
Shíl mé go sceannfaí é. Dhá gcloistheá é ag caint le na hamhais sin thiar. Níl modh focail ar bith aige. Mharóidís an té a bheadh tláth leó, ach diabhal araoid ar bith a chuir siad airsean th'éis nach raibh sé ag tabhairt sásamh ar bith faoin domhan dóibh
Ba diabhlaí an fothramán a rinne an sean-teach ag tuitim. Shílfeá gurb iad dhá chlár an domhain a bhuailfí faoi chéile
→
fánaí 1
Bhídís sin uiliog ag imeacht in a bhfir fánaí, agus shaothruigh siad an domhan airgid. Bhí siad an-bharainneach.
→
carcair
Chreidfinn go raibh coill le bruach na fairrge fadó. Is minic a d'fheicfeá mion-charcaireacha, a's maidí giúmhasaighe i mbarr na trághadh, ach a dhul síos buille domhain.
→
cinceach
Tá na h-eanaigh atá annseo bog, báithte, seachas eanaigh na h-áite sin agaibhse. Má theidheann tú domhain a' bith annseo, dheamhan pioc atá ann, ach cinnceach gan aon-mhaith.
+
→
baile
Ní ceird a' bith í sin de dhuine i bhfad ó bhaile, a's gan fhios aige, faoi thalamh an domhain, cá mbíonn sé 'cainnt, nó cé 'bheadh ag éisteacht leis.
TUILLEADH (1) ▼
Badh í an oidhche í, thar oidhcheanntaí an domhain, ar fhága muid M. Ph. Mh. sa mbaile = ar cuireadh é.
→
coigéal
Níl a' coigéal atá ann trí bhuille iomramha treasna, a's bháithfídhe 'man of war' ann 'na dheidh sin, tá sé chomh domhain sin.
+
→
beo 1
A bhfuil beo ar thalamh an domhain, a's ní chuirfeadh chuig a' scoil é.
TUILLEADH (2) ▼
Dhá dteightheá sáthach domhain leis a' bhfód beo, mise imbannaí, nach mórán láin a d'iarrfaidís, ach níor chuir tú isteach a' chlaise sáthach maith chor ar bith.
Ní theigheann críostuidhe an bhéil bheo amach 'sna bólaí siúd, mara dteigheadh lucht caorach go díreach, a's tá mé 'ceapadh gur annamh a theighea(nn)s siad sin fhéin, chomh domhain sin faoi shliabh.
→
binse
Fagh an láighe a's glan amach an scrath mharbh sin de'n bhinnse. Ní dheacha tú sáthach domhain leis dhá scrathadh.
Tá cráin aige agus sí'n mhuic is aibéisighe faoi cheithre ranna an domhain í = níl cinneadh ar bith le na cuid míllteanais agus míonóis.
Bhuail sé roimhe, nó go raibh neoin bheag, a's deire lae ann, an capall ag gabhail ar scáth na cupóige, a's an chupóg a' gabhail do'n Domhan Soir. Chonnaic sé i bhfad uaidh a's ní ingar dó; botháinín beag, nach raibh bun-chleite isteach ná barr-chleite amach air, ach aon-chleite amháin a' déanamh fasca a's dídin dó (as sean-scéal — "An fear gearr glas")
→
ainm
Ná trácht in ainm air amháin — níl aon-nidh ar thalamh an domhain is luaghar (lughar) liom ná é!
→
aire
'Sé is lugha soighleas de dhaoine an domhain. Ní thiubhradh sé aire do'n chapall dom, an fhad's bheidhinn a' ceannacht máilín plúir = ní duine garamhail é, mar ní fhanóchadh sé 'san áirdeall ar an gcapall dom, an fhad's bheinn a' ceannacht máilín plúir.
+
→
airigh
D'airigh mé fothromán diabhalta, mar bhuail(f)idhe dhá chlár a' domhain faoi chéile.
TUILLEADH (1) ▼
D'aireochadh sé an biorán beag a thuitfeadh sa domhan thoir, bíonn na cluasa chomh biorruighthe sin aige.
→
airiúil
D'eireochadh dó (do thalamh áithrid a bhí igceist) barr maith a bheith air: tá sé aireamhail a's domhain, a's fuair sé bliadhain mhaith.
+
→
amach
Tá sí amach go maith ar an domhain (an bád).
TUILLEADH (1) ▼
Ghlaoidh an coileach amach domhain 'san oidhche.
+
→
amuigh
Bhí mé amuigh domhain 'san oidhche aréir.
TUILLEADH (1) ▼
Bhí an bád amuigh ar an domhain.
+
Dhá mbeadh imnidhe an domhain air, ní leigfeadh sé sin amach le aon-duine.
TUILLEADH (1) ▼
Ní leigfead sé amach (ní scaoilfeadh sé amach = ní scarfadh sé le) a ghreím ar bhás an domhain.
→
anam
Tá sé chomh maith do na daoine a dhul a' déanamh a n-anama, mar 'sé 'chosamhlacht gurb é deire an domhain é.
Droch-rath ar a streille! Tá sé ag imeacht i gcomhnaí agus cáir fhiod-mhaga mar sin air. Shílfeá air gurb é fhéin togha an domhain. Ní hé muis ach an díogha
→
fleasc
Dhá mbeitheá ag snuigheachan adhmaid le tál nó le tuaigh, agus fleasc a dhul faoi t'ionga níl rud ar bith faoin domhan is tinne ná é
→
fonn
Tá fonn an domhain (fonn an tsaoil, an-fhonn go héag, fonn millteach, fonn diabhalta, an-fhonn go brách, etc.) air a bheith ag báireóireacht
→
fuagair
D'fhuagair mé corp agus anam ar an bhfear a bhí ag dul thart. Dheamhan a raibh a fhios agam ó thalamh an domhain cé hé féin. Marach sin mharódh na tincéaraí mé = d'iarr mé ar an bhfear a bhí ag dul thart mé a chosaint ar na tincéaraí; gan leigint dóibh mé a mharú
→
imní
Shílfeá mar a mbeadh aithne agad uirre, gur uirre a bhí imnidhe an domhain = bhí sí ag leigean imnidhe uirre mar dhóigh dhe.
Dhá bhfaightheá scoil an domhain, is beag an mhaith dhuit í gan an inntreacht chinn = dhá bhfaightheá scoluidhe[acht] an domhain, ní fhearfadh sí ort d'uireasbha inntleac[ht]
→
iomaire
Nuair a bheidheas an chlaise comh-aoirde leis an iomaire trí h-uaire beidh deire an domhain ann annsin = talamh a mbainfí barr di agus é in a iomaire agus in a chlaise. D'fhágfaí mar sin é gan na bruachannaí a leagan, go mbeadh gruadh na talmhan fásta cothrom aríst. Cuirfí ar an gcóir chéadna é an dara h-uair; nuair a bheadh an chlaise cothrom leis an iomaire taréis an tríomhadh cuir, bheadh deire an domhain ann. Bealach eile ("trí aois chlaise fórlaigh (fuarlaigh?) deire an domhain")
+
→
ionadh
Ar chuala tú cainnt ariamh faoi sheacht n-iongantaighe an domhain?
TUILLEADH (2) ▼
Dhá bhfeictheá iongantaighe an domhain faoi chéad, ní fhaca tú a leithide siúd d'iongantas.
An simléar atá tigh Mhicilín, tá sé ar iongantaighe an domhain, arae níl poll deataighe ar bith ann.
→
ionsaigh
Ní ionnsóchadh an sliabh chomh domhain sin 'san oidhche ach fear eolais = ní rachadh duine ar bith eile faoi shliabh chomh deireannach sin, mara mbeadh eolas aige ar an sliabh agus fios an bhealaigh aige.
→
íochtar
An domhan íochtair (i scéal amháin) = an domhan thíos; sórt áit a samhluigheadh do scéaluidhthe a bheith faoi thalamh
→
fabht
Is leat ar fad í. Tá sí cho spleách cho pléascánta, agus go sílfeá nach bhfuil aonduine faoin domhan cho lách léithe. Ach tá an fabht inte in a dhiaidh sin. Ghabhfadh sí amach uait agus d'íosfadh sí agus liobródh sí thú leis an gcomharsa
→
failligh
Nach maith a bhí a fhios aca go mba é an chéad lá d'Aibreán é. Ní fhailleóidh siad sin a ngnatha. InDomhnach ní raibh a fhios agamsa cén lá de laetheanta an domhain a bhí ann
→
feadh
D'fhan sé istigh ar feadh na fuide. Ní chorródh sé amach ar bhás an domhain gur imigh D. = during all that time
→
feall 1
Níl feáll faoin domhan ach nach aige atá posta Mh. Mh. Sin é an uair a d'fheicfeá an suíochan ag dul ar an tír. Ó a mhac go deó! Ní bheadh aon-chinneadh leis
→
feothan
Oíche an Fheothain Mhóir ceathair nó cúig de bhlianta ó shoin, ba shin í an oíche thar oícheanntaí an domhain a raibh sé annseo. Bhí sé líonnruithe, mar tá an-fhuagairt ar ghála ag na teach seo
→
fiagaí
Níl aon-fhiagaí faoin domhain a chinnfeadh air indiaidh luchain bheaga, ach do dhúshlán cuir faoi ndeara dhó mórán a dhéanamh timpeall ar an gcoirce = nuair a bhíos na cruacha dhá leagan le bualadh, tá sé go maith ag marú na luchan a bhíos ionta, ach ní chuirfidh sé aon-anró air fhéin, leis an gcoirce
Tornógaí Franncach a bhíodh suas an bealach sin, mar dhóighidís an domhan go deó aoil le cur ar an talamh. Na tornógaí a bhíodh annseo, déanta gaelach a bhídís