Foclóir Mháirtín Uí Chadhain: mála

+

→ folach 1

Dheamhan mála ag gabháil liom ach folachín. Ceannaíodh cupla mála anuraidh, ach níl snáth dhíobh i ndiaidh a chéile anois. Chuaigh siad síos sa dá theach sin thíos agus chuir siad sin a gcaoi fhéin orthu

TUILLEADH (1) ▼

Is daor an ailím folach féin a cheannacht anois ní áirím mála. Deir siad go bhfuil málaí dhá ndíol i nGaillimh ar thrí is sé pínne

→ freagair

Ach meas tú cén chaoi a maireann a bhfuil ag iarraidh a gcodach i nGaillimh chor ar bith? Tá an baile mór foirgthe anois. Foirgthe ceart. Ní ghabhfá dhá choisméig nach mbeadh duine ag dilleoireacht ort. Agus iad chomh spleách chomh anóiteach! Sea agus cuid acu beathaithe bláfar! Ar ndóigh is den tsonas an achainí, ach den donas a bheith dhá freagairt. M'anam an té a thabharfadh aird orthu siúd gur ghearr gurb é mála na déirce a bheadh air fhéin!

→ freagrach

Ní bheadh aon mhála freagrach agat. Tá meaisín bhuailte an choirce le theacht inniu

→ fág ar

Ba í a scóig a d'fhága mála na déirce aniar ar a dhroim

→ cadhail

Séard ab fhearr dhuit a dhéanamh leis an mionús móna sin, í a chaidhleadh suas aisti fhéin in áit eicínt agus í a thabhairt abhaile sna cléibh nó i málaí.

→ cairín

Más leat a dhul ar cúlóig, ní foláir dhuit mála a fháil le cur fút fhéin ar chairín an chapaill. Tá an capall sin chomh suaite sin agus go dtiocfadh a gorúnaí thríot mar a bheadh snáthadaí ann.

→ ceas

Chuir sé ceas air fhéin le muiceoil agus gabáiste. Ba gheall le mála arbhair é sa gclúid.

→ cosúlacht

Bheadh a fhios ag aon duine beo gurb é a ghoid an coirce. Nach bhfuil a chosúlacht lena chois! Cé eile a mbeadh a fhios aige go raibh an mála sin amuigh sa scioból, agus gur inné roimhe sin a chuir mé ann é?

→ cóineas

Níl aon chóineas dhá raibh ag gabháil le teach ariamh nach bhfuil aige siúd. Ní raibh acra ariamh ag siúinéara ná ag gabha nach bhfuil aige. Más í an tsnáthad mhálaí fhéin í, tá sí aige.

+

→ bealach

Tá an teach ar a ndeis acub ó tharla é bheith ar shúil an bhóthair. Tarraingeann an ceannaí mála ann ag iarraidh lóistín na hoíche, fámairí ag cur tuairisc an bhealaigh, Gaeilgeoirí ag iarraidh nathaíochta, agus chuile chineál duine dhá dtéann an bóthar.

TUILLEADH (1) ▼

Cailleadh lán mála leis lena chur ar bhealach maith (.i. le dochtúr a dhéanamh dhi), ach bhí sé chomh maith é a chaitheamh sa bhfarraige ná é a chailleadh leis, mar amú a chuaigh chuile phínn dhi.

+

→ beo 1

M'anam muise mura gcuire tú i bhfocal anois go beo tapa í, go mbeidh tú réidh léithe. Chuala mé go raibh sí ídithe aige go dtí mála amháin.

TUILLEADH (1) ▼

Dhá mbeadh cupla mála gaineamh bheo caite ar an tsráid sin, ba mhór an slacht agus an ghlaineacht uirthi é

+

→ borr

Bhí sé ag borradh agus ag at mar a bheadh cat i mála (leathfhocal) — duine a mbeadh an-teacht suas faoi, nó duine a bheadh ag cur stiúir achrainn air fhéin.

TUILLEADH (2) ▼

Bhí sé istigh sa gcúinne agus é ag borradh agus ag at mar a bheadh cat i mála.

Bhí sé ag borradh agus ag at mar a bheadh cat i mála le neart fonn achrainn.

→ brabach

Ní mé an bhfuil duine ar bith ar an mbaile a mbeadh mála móna de bhrabach air? Tá mé fhéin róchruógach le dhul 'na phortaigh anois.

→ breallach 1

Is fiú ór an gléas atá ort le hais na seanbhreallachaí atá ar mhac Sh. Sh. Ph. Is gearr (geall) le ceannaí é (.i. mangaire mála)

→ seanbhreacán

Níl aon seanbhreacán dhá gcuireadh ceannaí ina mhála nach raibh caite ann.

+

→ buadán

Chuireadh muid buadáin fadó ar na bróga, aimsir sheaca — súgáin thuí, píosa mhálaí, nó rud ar bith ba thúisce againn. Choinneoidís ó sciorradh thú ar an leic oighre.

TUILLEADH (1) ▼

Nuair a bhí mise ag éirí suas, dheamhan bróig ná stoca a d'fheicfeá ar aon ghasúr sa tír ach iad ag imeacht cosnochta, geimhreadh is samhradh chomh maith le chéile. Nuair a thiocfadh sioc mór ansin, chuirfidís buadáin ar a gcosa — súgáin fhéir, nó strácaí de mhálaí — le teas a dhéanamh dhóibh ar an bhfuacht.

+

→ buail ar

Bhí sé chomh maith do dhuine mála a bhualadh air fhéin, agus a dhul ag iarraidh a chodach, le a bheith i gcleithiúnas talúna anois.

TUILLEADH (1) ▼

Má tá an saol cinnte uirthi mar sin nach bhféadfaidh sí mála a bhualadh uirthi fhéin (.i. a dhul ag iarraidh a codach) agus má bhuaileann fhéin, is aici atá a dhroim — tá droim leathan láidir uirthi le aghaidh mála nó ualaigh.

→ buanadas

Ní fhaca mé aon mhála plúir ariamh ba lú buanadas, ná an mála sin, ach ní atann an plúr céanna chor ar bith agus thú dhá fhuint.

→ buille

Tá an mála sin buille trom dhuitse lena iompar.

→ buta

Ní buta a bhí ann ach rampaire mór millteach de mhála.

→ ágóid

Is maith a chruthós sé nó fágfaidh an ágóid de bhean atá aige mála na déirce air (aniar faoina dhroim, ar a dhroim srl.) — déanfaidh sé tíobhas maith nó cuirfidh sí ag lorg na déirce é.

→ ardaigh ar

Tharla nach raibh aon duine agam leis an mála a ardú orm, b'éigean dom éirí faoi.

→ folamh 1

"Ní féidir le mála folamh seasamh ar a cheann" — duine a bhfuil ocras air, níl acmhainn oibre aige; duine nach bhfuil aon teannadh ar a chúl aige, ní fhéadfaidh sé achrann a tharraingt ná a bheith neamhspleách; mura bhfuil cuid is maoin agat, beidh tú in do chis ar easair ag gach duine

→ folmhaigh

Folmhaigh an mála (an tobán, an cró, an cliabh, an ghloine, an garraí srl.)

→ fonn

Croch suas streancán foinn a fhleascaigh! … Ara éist anois … Chomh maith agus nach bhfuil aon amhrán agat! Tá lán mála agat agus sreangán cuachóige air!

→ iompair

Níl filleadh ná feacadh ionam ó shníomh mé mo dhroim ag iompar málaí — níl mé in ann mé fhéin a lúbadh srl.

→ ídigh

Tá an mála mine ídithe go dtí sin — caite

→ fulaing

Ná cuir thú fhéin thar t'fhulaing leis an mála sin. Sin é an chaoi ar bhris sé sin thiar íochtar a bhronn, go sábhála Dia sinn! — mura n-éirí leat an mála a ardú gan an iomarca stró, ná téirigh ródhian ort fhéin. Is minic nach mbíonn t ar bith sa bhfocal mar ainmfhocal

→ fáisc ar

Fáisc an mála seo ar an asal — cuir air é

→ abair

Is mór adéarfá le duine nach mbeadh aon fhód móna aige féin a dhul ag tabhairt mála as cruach na comharsan, ach iadsan agus a gcuid móna féin buailte orthu

→ damanta

Is damantach an chaoi atá air. Níl snáth de na seacht n-éadaigh air, ach ag imeacht mar sin sna breallachaí. Is geall le ceannaí mála é

→ deachma

Bhí na heiricigh (Protastúin) go dona an uair sin a dheartháir mo chroí. Ag imeacht le Bíoblaí agus le soup, agus dhá bhaint siar as na daoine le deachmaí théis sin. Ba bheag an cheart a bhí le fáil ag an Rómhánach (Caitliceach) an uair sin. Mo choinsias ba bheag. Nach cóir adúirt an ceann eile féin san amhrán: "'S go bhfuil an dlí ar fad acu ó mharaíodar Rí Séamas." Ní mé an faoi na deachmaí sin a rinneadh an t-amhrán do Chac i Mála a bhí siar faoi Chonamara … Ach ní hea. Ag iontú daoine a bhí sé sin. Níor mhaith dhuit é sin a lua siar in áiteacha ann fós. Chniogfaidís thú faoi

→ dearmad 1

'Sé a mála sise a chroch mé liom i ndearmad

+

→ de

Sin é an geospailín beag d'fhear a mbíodh an mála de dhiallait aige ar an mbicycle

TUILLEADH (1) ▼

Cheal nach bhfuil sé de rath ort an mála a iompar

+

→ deireadh 1

"Ní i dtús an mhála atá an sparán ach ina dheireadh" (seanfhocal, fc. sparán)

TUILLEADH (1) ▼

Deir sibhse gur i ndeireadh na bliana a rugadh mise, ach deirimse nach bhfuil a fhios cé is fhearr a thús ná a dheireadh. Má tá mé mall féin, is minic freisin a rug cú mhall ar a cuid, agus ní bhíonn de chailleadh ar dheireadh an mhála féin

→ deis

Níl deis éirithe ar bith agam faoin mála seo — rud ar bith a bhéarfadh buntáiste dhom

→ deo

Ní bhfaighidh sé aon mhála anseo, go deo ná go brách aríst

→ diaidh

Sílim gur beag a bhí i ndiaidh Sheáin, ach bhí sé i ndiaidh an dearthár eile — lán mála dhe

→ doras

Cén sórt mála é sin leis an doras dúnta?

→ drad

M'anam go bhfuair sé taoscán maith fataí. Chuaigh mé go drad leis an gcliabh mór sin amuigh faoi dhó. Bhí cúnamh maith de thrí mhála Gaillmheach aige

→ dradlíonadh

Tá dradlíonadh maith ar an mála; tá an mála dradlíonta — tá sé líonta ionann is go drad, nó go béal

mála (50+)