Foclóir Mháirtín Uí Chadhain: rún

→ dáiríre

Dháiríre píre an bhfuil rún agat a dhul ann. Dar mo chúis gabhfaidh mé in éindí leat muran ag magadh atá tú

→ dairt

T. Sh. a bhí bonn ar aon leis, a bhuail de dhairt é. Bhí mé féin ag cinnireacht an chapaill ina ndiaidh aniar. Fios rúin ná soiscéil ní raibh agam féin, go raibh sé i ngreim muiníl ionam. An faitíos is mó a bhí orm go scéinfeadh an capall. Murach sin, dheamhan ar mhiste liomsa dhá mbeadh sé ag míoladóireacht go maidin liom. Bhí foghairt ina shúil a mhic ó mo chroí thú. Is maith an scéal gur beag é a dhícheall. Ná bac le go gcreidfeadh sé nach mise a chaith an dairt. Ba bheag an baol air

→ danra

Séard a bhí agat a dhéanamh, má tá rún agat bualadh faoin riasc siúd, na cliamhaineachaí móra atá ansin thiar agat a thabhairt aniar go ceann seachtaine agus neart mairteola a thabhairt dóibh. Tá an talamh siúd chomh danra agus nach gcuirfidh duine ar bith é ach fir urrúnta a bhfuil smior iontu. Maidir le duine dona mar thusa a dhul ag plé leis, is beag é t'fhoghail air

→ daor 1

Nach daor a lean sé thú faoin gcarr. Dhá phunt as seo go G. Rún a bhí aige thú a bhánú — sea sin

+

→ deachma

Chuala mé caint orthu — na deachmaí atá tú ag rá. Bhí a leithidí ann a mhaisce. Deir siad nár híocadh iad sin ariamh gan ár agus fuil. Don teampall gallda a bhí siad ag dul. Chloisinn S. Mh. A. ag cur síos air fadó, gur chuala sé ag a sheanathair go raibh siad dhá gcruinneáil thiar anseo uair ar Dhúiche an Ch. Bhí póilíos ann ar chuma ar bith, agus rún acu a mbaint amach den bhuíochas. Chruinnigh tír is talamh ann, le pící, le corráin nó arm ar bith ba túisce acu. Chuala an sagart a bhí anseo thiar é. Níl a fhios agam cén sagart a bhí ann san am. Bhuel tháinig sé aniar ar chuma ar bith. Chuaigh sé chun cainte lena póilíos agus lena báillí. Murach go ndearna sé eadarascán an lá sin bheadh cuimhne air. Bhí muintir na háite líofa ceart ag achrann. Dheamhan a fhios agam féin ar mhaith siad na deachmaí dhóibh nó nár mhaith, ach níor tógadh aon deachma an lá sin. Ní mheasaim gur tógadh ná níos mó, ach leisce na bréige níl a fhios agam ar tógadh nó is nár tógadh … Tá sin céad bliain go láidir. Ara tá agus i bhfad lena chois. Bheadh sé sé scóir nó seacht scóir blianta ó bhí seanathair Sh. Mh. A. ina mhaith — dhá mbeadh sé taobh leis

TUILLEADH (1) ▼

Tá an scéal sin Mac Rí na nDeachman ag S. Ó. B. Bhí sé dhá inseacht an oíche cheana thíos tigh na S. ach thosaigh P. ag sáraíocht air sula raibh mórán bail aige air, agus i ndar liom féin, gur mó an rún a bhí acu as a dheireadh a dhul ag bualadh cnigíní ar a chéile. Níl cuibhiúlacht ar bith in P. má bhíonn duine ar bith ann a mbeith a fhios aige dadaí, bíonn sé ar an mbrúisciúlacht sin. Measann sé gurb aige féin atá gach údar. Más leat an scéal a chloisteáil buail soir ag an teach ag S. féin, agus inseoidh sé duit é

→ dealaigh

Mura ndealaí tú leat anois a ghrabairín, beidh scéal agat air. Is deas iad do bhéasa. Ag iarraidh bior dearg a chur síos le mo dhroim. Rún atá agat mo bhruith agus mo loscadh. Chonaic mise gasúir ábhailleacha go minic ach ag an diabhal go raibh sibhse — crosaim aríst sibh! — sháraigh sibh a bhfaca mé ariamh

→ dealg

Ó tá an dealg sáite acu inti anois, níl aon rún acu an Gearmánach a ligean uathu gan céir a fhágáil air. Déanfaidh siad é freisin, feicfidh tú féin. Go lá speirthe na gcat aríst, ní bheidh aon smeámh ann. Is mór an feall muis. Murach a raibh ina aghaidh thabharfadh sé siúd cnáimh le crinneadh dóibh. D'fhága sé cnead iontu mar a bhí sé

→ déan suas

Tá rún siúlóide aige seo amach anocht agus an déanamh suas atá air. Feicim an aos óg anois chomh gléasta tráthnóna den tseachtain agus a bheidís Dé Domhnaigh

+

→ dea-rún

Ní raibh aon dea-rún agat ariamh, ní áirím anois − fonn mísce a bhí ort ariamh

TUILLEADH (2) ▼

Ní le dea-rún ar bith a casadh an l. sin aniar inniu. Cuirfidh sé cloch báiteach sa mbaithis ag duine eicínt roimh thráthnóna. Is air nach bhfuil an mhoill

Tá rún aige rud eicínt a dhéanamh agus ní hé an dea-rún é nó d'athraigh sé. Tá an diabhal croite air sin

+

→ deasaigh

Deasaigh amach uaim a bhleitheach mhóir, nó an rún atá agat suí orm uileag

TUILLEADH (1) ▼

Deasaigh suas sa leaba. An rún atá agat mise a chur ar an talamh?

→ deatach

Breá ar chuir sé caoi ar an teach agus ar chuir sé foireann nua isteach murach go raibh rún pósta aige. B'fhurasta a aithinte é. Ní bhíonn deatach ar bith gan tine bíodh a fhios agat. Is beag an mhaith dhó a bheith dhá shéanadh anois. Ní phósfadh aon bhean é: sin é a bhí air

+

→ deireadh 1

Bhí sé ag imeacht ag mungailt faoina fhiacail, agus ag gearán go neamhaí, agus hob ann agus hob as aige. D'éirigh mé féin faoi dheireadh agus faoi dhó. 'Mura bhfuil rún agat a thabhairt uait,' arsa mise, 'coinnigh é,' agus amach liom an doras

TUILLEADH (1) ▼

Tá rún pósta aige faoi dheireadh thiar! M'anam nach miste dhó sin ach oiread! Is fadó an lá ó dúradh gur mhac é

+

→ deis

Ní mórán de dheis a d'éirigh liom air, ach an méid sin féin, d'inis mé dhó é. Is dona a thaitnigh sé leis ach oiread. Rún a bhí aige shílfeá, rá liom aire a thabhairt do mo ghnaithe féin: gur beag a bhain a ghnaithe seisean dom

TUILLEADH (1) ▼

Má bhí rún aige a dhul ag troid, ba dona an deis a chuir sé air féin. Breá nár bhain sé anuas an seaicéad, agus na muinchillí a chrapadh mar a rinne a leithide ariamh

→ deo

Meas tú nach bhfuil rún aige a choinneáil go deo? 'Sé a chosúlacht go bhfuil

+

→ diaidh

Bhuail faitíos mé, leis an gcaoi a raibh sé dhá chur i ndiaidh a chúil, gur rún a bhí aige é a leagan ar shlatrachaí a dhroma sa tine

TUILLEADH (2) ▼

Chuir sé turraic ionam, agus caitheadh i ndiaidh mo mhullaigh mé isteach i dtom neantóg atá ar cholbha an bhóthair ann. Bruitheadh agus loisceadh mé ceart críochnaithe. Bhí sé ag faire ariamh nó gur tháinig sé fúm gan aireachtáil, agus gan fios rúin ná soiscéil agam. Beidh a shliocht air: ní ghabhfaidh leis. Tabharfaidh mise an buille feill dósan agus gan cuimhne ar bith aige air

Breathnaigh ina dhiaidh sin, nó mura bhfuil mise ag dul amú go mór, is fear é a bhfuil rún aige droch-chor a thabhairt dhó féin — tabhair aire dhó; bí san airdeall air

→ Diarmaid

Diabhal a cos siúd a fhillfeas chuige nó go ndéana Dia Diarmaid dó. Tá baol uirthi go deimhin! Dhá mbeadh rún aici a theacht ar ais, ní imeodh sí ariamh

→ díoltas

Tá rún aige díoltas a bhaint amach nó is cinniúint air é. Siúd é an diabhlánach céanna nach ligfidh tada le aon duine. Is mian leis an buille deiridh a bheith aige féin i gcónaí

→ díomhaointeas

Ní féidir gur sa díomhaointeas atá tú aríst. Cheal nach dtórófá obair? Tá neart oibre ar fud na tíre má tá rún agat a déanamh

→ dírigh ar

Thosaigh sé ag díriú orm. D'aithin mé ar an bpointe air go raibh rún aige mé a dhonú (i gcásanna den tsórt seo ciallaíonn sé gur chuir duine gotha achrainn air féin le duine eile)

→ dliteanas

Tá dliteanas mór amuigh ag Meiriceá ar Shasana ach measaim nach bhfuil aon rún ag Sasana a íoc. Tá siad ag dul anonn is anall leis an scéal ó bhí an cogadh ann (cogadh 1914) agus dhá chur ar an méir fhada i gcónaí. Sin páirt de ghleacaíocht Shasana. Tá na fir is smeartáilte (smart) faoin domhan inti agus níl aon mhaith d'aon duine a athrú a rá

→ dlús

Tá rún agam dlús a chur le cuid mhaith den rud sin fhéin a dhéanamh amach anseo. Beidh mé ag stócáil, agus ag cur na leacrachaí sin soir ar an mbealach i leaba a chéile. Is mór an úis iad ansin

→ dlúth 1

Bhí sé sin de dhlúth agus d'inneach iontu go tóin. B'uafás é a seanathair M. M. Fuair sé gamhainín le M. G., baintreach a bhí sa teach a bhfuil T. Ó. C. anois ann, fuair sé é istigh i ngarraí fataí leis thuas i mbarr an bhaile uair. Ba bheag a bhí foghlaithe ag an ngamhainín. D'fhága sé ansin é agus tháinig sé anuas go teach de mhaoil a mhainge go bhfuair sé láí agus píce agus téad. Chreidim gur rún a bhí aige a chrochadh leis an téid, dhá gcinneadh sé air leis an láí agus leis an bpíce. Cén bhrí ach chuaigh sé suas agus anuas thar teach na baintrí gan caidéis ar bith a chur uirthi. Ghiorraigh sé leis an ngamhainín ar aon chor agus d'fheann sé é, agus d'ardaigh sé leis anuas an craiceann. Ag teacht anuas thar teach na baintrí dhó, d'fhuagair sé uirthi: 'Gabh suas agus cuir do ghamhain,' adeir sé. 'Thug mise an craiceann liom in ómós foghla'

→ dochar

Má tá rún aige aon dochar a dhéanamh, ní rachaidh leis

→ dodaíl

Má fheiceann tú aon rún aici a dhul ar dhodaíl, ceangail scothach a driobaill dá hioscaid agus feicfidh tú féin air go bhfaighidh tú bainne uaithi mar sin. Sin é a ghníos muid féin léithe, ach ní bhfuair muid anró ar bith uaithi le fada

→ dóigh 1

An rún atá agaibh dóigh a dhéanamh dhíom ─ díol magaidh

→ dreoigh

Is gearr an t-achar é as seo go B. Chuaigh mé síos leis an gcarr ann. Cheannaigh mé trí folaigh coirce le aghaidh síl. Thabharfá an leabhar go mba é an chéad scoth é, agus ba é freisin. Ach lá dubhfhliuch a bhí ann agus mé ag teacht abhaile leis sa gcarr. Faoi cheann trí nó ceathair de laethantaí, bhreathnaigh mé air agus gan fios rúin ná soiscéil agam. Nár fhága mé seo mura raibh sé ag tosaí ag dreochan. Fhóbair go gcaillfí mé leis an gcantal

→ droim

Tá an lá ag dul thar droim agus gan an mhaith dhá déanamh. Nach breá nach meabhrófá dhó cén mheanmna a chas anoir muid. Nó an bhfuil fút é a fhágáil mar sin. Mura gcuire muid bealadh faoi na hioscadaí, beidh an dubh ar an oíche shula bheas muid sa mbaile agus cuimhnigh go gcaithfidh mise freastal do bheithígh fós anocht. Mar sin, má tá rún agat an scéal a thionscailt, déan as láimh é gan níos mó deireanais a ligean ort féin

→ droimnochta

Chloisinn T. ag cur caoi fadó ar fhear a maraíodh ansin. Fear a bhí ag déanamh aicearra thrí na páirceanna a bhí ann. Bhí uaisle eicínt amuigh le caiple rása timpeall an tí mhóir ansiúd. Dhá múineadh le haghaidh rástaí a bhí siad chreidim. Rinne duine acu anonn caol díreach ar an bhfear bocht a bhí ag dul trasna. Dheamhan fios rúin ná soiscéil a bhí ag mo dhuine bocht. Ná raibh ann nach gcuireann an duine uasal an capall ina mhullach agus choinnigh sé an capall ag taltú air nó gur mharaigh sí é. Tabhair thusa marú droimnochta air sin. 'Sé a bhí droimnochta. Amuigh ar lom na páirce. Murder a bhí ann — ní tada eile. Bhí an dlí ar fad acu fhéin an uair sin. Chomh uain is a mhair an seanBh., dhá bhfeiceadh sé duine ar a chuid talúna, nach scaoileadh sé faoi leis an ngunna.

→ dubhní

M'anam muis má tá rún aige dubhní a dhéanamh air féin go bhfaighidh sé cuid mhaith ar an mbaile sin a bhealós an rópa dó (le é féin a chrochadh) mar nach fearr leo ina measc é

→ dúd

Bhí sé seo thíos líofa a dhul ag cur an fhás fuinseoige ina dhúd faoi nach dtógfadh sé an beathach. Diabhal ceo den cheart nach mbeadh aige leis freisin. Breá ar shalaigh sé í, mura raibh rún aige a coinneáil

→ dúdán

Rug sé i ngreim dúdáin orm agus bhí rún aige mé a choigilt faoi ar an mbord murach Seán a streachail dhíom é. Sin é a fhaisean i gcónaí: a dhul sa bpíobán ag duine

→ duine

Dúirt duine eicínt liom go raibh rún agat imeacht

→ dún

'Sé an rún a bhí aige, meireach gur fuagraíodh dlí air, an chlaise srutha a dhúnadh, agus gan bealach amach ar bith a fhágáil ag uisce na talúna s'againne. Sin é an buachaill báire

→ dúnárasach

Is diabhaltaí má tá sí chomh dúnárasach sin gur inis sí do Bh. go raibh sí ag dul ag pósadh. 'Sí B. a d'inis domsa é, agus do chuid mhaith liom. Ar an dá luath is a bhfuair sí sin leide air, is uirthi nach raibh an mhoill dhá scaipeadh. Bhí sé i bhfad agus i ngearr aici tráthnóna. 'Sé an béadán sin a buac. Cheapfá go mbeadh an ceann eile níos aigeanta ná a dhul ag ligint a rúin lena leithide sin má bhí cás ar bith aici faoi. Agus bhí, mar bhí sí ag cur a craicinn di dhá shéanadh le chuile dhuine faoi cheann cupla lá. Bhí an cleamhnas de dhroim seoil an uair sin. Ar ndóigh níor neartaigh an ceann eile ar a maidí chor ar bith go bhfuair sí léireachan ar an méid sin

→ téigh do

Ní raibh rún ar bith aige a dhul chun an aonaigh murach gur mheall an ceann eile ann é. Ba dona a chuaigh an t-aonach dó. Fuair sé lascadh chomh mór sin agus nár ól sé aon deoir bhainne sláinte ó shin. Níl a fhios ag duine cá mbíonn a leas ná a aimhleas

→ téigh go

Chuaigh mé go haonach agus gan rún ar bith agam a dhul ann

rún (44)