Foclóir Mháirtín Uí Chadhain: dóigh 2

Nualitriú Bunlitriú

dóigh, dócha, dóichíde (dóichídí)

—ainmfhocal, aidiacht

—fuaim: ní cloistear an a deiridh i dócha go hiondúil. dóigh: dhá shiolla ann dó-í, agus béim ar an gcéad siolla. Bíonn fuaim í fada i ndeireadh dóichíde go hiondúil

—tá an dá leagan ann dócha, dóigh, ach is coitianta dóigh ná dócha

cosúil; incheaptha; inmheasta; ag luí le na tuartha; a dtiocfadh dó a theacht chun críche, gan mórán stró; a bhfuil sé go mór ar a sheans a theacht chun críche.

+–

Is dócha é muis. Sin é a cheapfainn

Ní dócha go mbeadh. Ach is deacair a rá

TUILLEADH (3) ▼

Is dóigh, cheapfainn é

Is dóigh go bhfuil sé cruógach leis an móin ar an aimsir seo

Is dóigh ón gcaoi a bhfuil sé, go bhfuil rud eicínt air

+–

Is dóigh liom go ngabhfaidh sé ar cuairt anocht

Ba dóigh leat le breathnú uirthi go mba iníon duine uasail í ─ shílfeá

TUILLEADH (2) ▼

Is dóigh liom ón lasadh atá ann go bhfuil braon sa gcoiricín aige

Ba dóigh leat ón taghd a bhuail é go mba leis féin an bóthar, agus gan aon bhaint aige dhó ach an oiread liomsa

Dar liom, is dóigh liom, agus sílim péin: triúr dearthár atá ag an mbréig (seanfhocal) ─ is iondúil nuair a dheireas duine ceachtar de na trí rud sin go mbíonn luí na bréige ar a chuid cainte

Ná bac le "is dóigh liom". Ar chuala tú ariamh é: dar liom, is dóigh liom agus sílim péin; sin triúr dearthár atá ag an mbréig

+–

Is dóigh uirthi gur bean ar fónamh í ─ tá sé le n-aithneachtáil uirthi

Is dóigh air gur póilí é. Tá súil agus imeacht an phóilí aige

TUILLEADH (1) ▼

Is dóigh dó imeacht go gairid

+–

Tá sé chomh dóigh dó a bheith caillte lena bheith beo. Níor tháinig scéal ná scuan uaidh leis an tsíoraíocht

Síleann tú nach dtiocfaidh sí anocht. Tá sé chomh dóigh. Beidh siad ag tuineadh léithe ag iarraidh fanacht

TUILLEADH (2) ▼

Tá sé chomh dóigh céanna anois nach bpósfaidh sé le go bpósfaidh. Mura bhfaighidh sé an phínn deiridh den airgead isteach ina ghlaic, ní ghabhfaidh aon bhrat pósta go deo air léithe

Tá sé chomh dóigh céanna go ndéanfaidh sé an rud contráilte leis an rud ceart. Níl splanc aige

+–

Ní dóichíde eisean dhá dhéanamh ná Séamas

Ní dóichíde an Ghearmáin a bhualadh fós ná Sasana

TUILLEADH (6) ▼

Ní dóichíde an lá inniu a bheith tirim ná fliuch

Measaim nach dóichíde feamainn dearg a bheith istigh ná gan a bheith

Ní dóichíde an ceart a bheith agatsa ná agamsa

Níl mé in ann mórán breithiúnas a bhaint as an spéir sin. Níor dóichíde go breá é ná ina dhórtadh

B'fhéidir go ndéanfadh sé a ghnaithe ceart. Níor dhóichíde sin, ná praiseach ar fad a dhéanamh dhó (dhe)

B'fhéidir di a bheith an-fháilí. Níor dhóichíde sin ná cibhear a thabhairt isteach ar na fiacla dhuit. Tá sí sách anglánta má thograíonn sí é

+–

Ní dóichíde an Cháisc ar an Domhnach nó 'sé a rinne é ─ is cinnte gurb é a rinne é

Ní dóichíde an Cháisc ar an Domhnach ná go raibh tusa rannpháirteach ann freisin

TUILLEADH (1) ▼

Ní dóichíde an Cháisc ar an Domhnach nó tá sé ag dul ag pósadh

+–

Ní dóichíde beirthe é mar adeir tusa, ná é a theacht isteach ar a bhealach anuas. Bígí faoi réir roimhe

Tá sé cniogtha. I nDomhnach ní dóichíde beirthe é. Nach air a bhí an smál agus liostáil, fear a raibh fuíoll na bhfuíoll ag baile aige

TUILLEADH (2) ▼

Cheapfá go bhfuil sé thar am imeacht? Ní dóichíde beirthe é. Tá an clog sin ag dul in earraíocht ar fad le gairid

Beidh ocras air. Dheamhan an dóichíde beirthe é muis. Bhí cáil an ghorta ariamh ar an áit a bhfuil sé

+–

Ní dóichíde dhó éirí ná fanacht ina chodladh

Thiocfadh dhó a bheith anseo ó ló. Níor dhóichíde dhó sin, ná fuireacht go maidin. Níor mharaigh a dheifir ariamh é ag teacht

TUILLEADH (4) ▼

Is dóichíde dó a bheith sa mbaile anois ná tráthnóna

Ní dóichíde dhi a dhul ann, mura dté mise ann

Chuaigh sí in éineacht leis an bhfear sin agus é chomh dóichíde dhó a bheith pósta le gan a bheith. Cá raibh a fhios aicise?

Cé dóichíde do dhuine eile a dhéanamh. Tá sé sách aigeanta lena dhéanamh ar aon chor

+–

Cuirfidh mé geall leat gur fhan sé ón scoil. Ní dóichíde cleas dó i nDomhnach

Níor dhóichíde cleas di anois ná thíos ar a cuairt tigh J. Is beag a bhéarfadh orm bualadh síos go bhfeicinn an mbeadh

TUILLEADH (1) ▼

Ní dóichíde cleas don diabhlánach siúd ná a bheith ar meisce in áit eicínt. Nach muid an trua Mhuire aige

+–

Dheamhan an dóichíde rud dá ndéanfadh sé siúd ná T. Sh. a ionsaí má bhíonn deoir ar bith caite aige

B'fhéidir nach dóichíde rud dhá ndéanfainn fós ná fanacht as ar fad. Is iomaí daol a théas thríomsa ó théim a chodladh san oíche nó go n-éirím aríst ar maidin. D'fhéadfá a rá gurb iomaí

TUILLEADH (1) ▼

Ní dóichíde áit dhá bhfaightheá é anois ná tigh Ph.

+–

Ní dóichíde caoi dhá bhfuil air anois ná sínte ina scraiste i dteach ósta eicínt, agus gan é in ann cois a chur faoi

Ní dóichíde caoi dó ar ala na huaire, ná mar a dúirt tú. D'imigh an diabhal air mar sin féin má chuaigh sé ag déanamh cleas den tsórt sin

TUILLEADH (1) ▼

Níor dhóichíde caoi dhá mbeadh air muis. Sin é atá sé a thuar dhó féin ar aon nós. Oibríodh leis!

Dar ndóigh (uaillbhreas dearbhaithe). Fuaim: ar nú ─ a tosaigh i gcapall. Tá ú in áit ó agus an igh maon ar fad. I dtús nó i lár cainte, bíonn an bhéim ar ar (dar), ach má cuirtear isteach i ndeireadh cainte é, ar ndóigh a bhíos an bhéim go hiondúil, mura bhfuil aon fhocla eile iontaithe ina dhiaidh a mbeadh ceangal ghramadaí acu leis an méid a bhí roimhe sin. Pósfaidh sé i mbliana — pósfaidh ar ndóigh. Déanfaidh sé é — déanfaidh ar ndóigh (chreidim, tá mé ag ceapadh srl.). Ach nuair a bhíos béim ar ndóigh bíonn cinnteacht agus dearfacht áirid cainte i gceist ann ─ go cinnte, go siúráilte, gan aon amhras, gan bréig, go dearfa srl.

+–Ar ndóigh tiocfaidh sé faoi Cháisc
Ar ndóigh is féidir leat do rogha rud a dhéanamh.  Cén bheann atá agat ar aon duine

                                TUILLEADH (13) ▼
                            
Ar ndóigh mharódh sé é murach nach ligfeadh an faitíos dó roimh an gcuid eile
Is cosúil, ar ndóigh gurb é a rinne é
Pósfaidh sé i mbliana ar ndóigh ─ go cinnte; béim ar ndóigh
Ise a bhris é ar ndóigh
Ar ndóigh féin is cuma dhuit céard a dhéanfas tú nuair nach mbeidh an rud ag éirí leat
Ar ndóigh féin má rinne, é féin a bhí siar leis ─ indeed then itself (Béarla na hÉireann)
Ar ndóigh féin má thosaigh agus gur thosaigh, é féin a d'íoc an téiléireacht
Caithfidh ar ndóigh.  Chaithfeadh agus píopa Ainde Mhóir dhá bhfaigheadh sé é
Feicfidh ar ndóigh.  An síleann tusa go ngabhfaidh sé sin go G. gan í sin a fheiceáil?
Ar ndóigh, ar ndóigh má tá, éirigh as ─ an focal a rá in athuair, le tuilleadh spreacadh a thabhairt dó. I gcás den tsórt seo bíonn béim na cainte ar ndóigh
Is iomaí caoi, ar ndóigh, le rud a rá thar is a rá amach.  Tá seisean ró-aigeanta lena rá amach
Ar ndóigh mura bhfeileann sé duit fág i do dhiaidh é.  'Sé an rud is gnaíúla duit a dhéanamh é
Bhí a raibh acu ann ag imirt chártaí agus bhí Seán ag imirt ar ndóigh

+–Ar ndóigh mo léan níor labhair sé leat
Ar ndóigh mo léan ní ghabhfadh sé ann

                                TUILLEADH (7) ▼
                            
Ar ndóigh mo léan bhí sé ag ól ─ is rídhóigh go raibh sé ag ól
Ar ndóigh mo léan bogfaidh tú siar amárach.  Chonách sin ort a dhuine chroí
Ar ndóigh mo léan is beag an sásamh a bhí le fáil uaidh
Ar ndóigh mo chreach ní dhéanfadh sé aon bhuille oibre.  Baol air!
Ar ndóigh mo chreach ní raibh aon mhaith leis an gceann s'againne ann
Ar ndóigh mo chreach, bhí sciolladóireacht aici.  D'éireodh dhi
Ar ndóigh mo chreach, má d'iarras féin, ní raibh le fáil agam ach cluais bhodhar

+–

Má bhris tú féin é ar ndóighnín, ní miste. Is iomaí rud is mó scéal ná é a briseadh (béim ar ar)

Ar ndóighnín má ghníonn tú é sin beidh an sagart sa mullach ort. Agus tá sé sách beo drochmhúinte

TUILLEADH (3) ▼

Ar ndóighnín is suarach an t-ionadh má thug féin. Chaith sí go maith leis. Diabhal bréag nár chaith

Ar ndóighnín má fheiceann sé thú déanfaidh sé do chreach. Sin é a bhfuil ina thimpeall

Ar ndóighnín féin b'fhearr dhuit gan bacadh. Má ionsaíonn "máthair an áil agus an t-ál uileag thú" beidh scéal agat air. Agus ionsóidh má leagann tú méirín fhliuch air sin

Féach freisin

→ deis

→ déan de

→ dó 2

→ dócha

dóigh in iontrálacha eile (50+)

→ athfhéar

Shílfeá go bhfuil athfhéar anseo istigh agat. Diabhal mé má mhaireann dó sin, gur gearr go bhféada tú a spealadh!

→ ceannfhearann

Dheamhan buille a dhein sé ó mhaidin ach caite ar an gceannfhearann ag séideadh tobac uaidh. Is dóigh go bhfuil sé breoite ó ól an lae inné

→ faiteach

Ná bac le cur ar a shon fhéin a bheith in Seán. Tá sé rófhaiteach. Dhá ndeirtheá leis gur mharaigh sé duine, ní ligfeadh an faitíos dó a rá nár mharaigh

TUILLEADH (1) ▼

Níor fhan focal ar bith cainte aige ar a dhul suas ar an stage dó. Bhí sé ina fhudar fadar. Tá sé rófhaiteach le aghaidh na ceirde sin. Níorbh fholáir do dhuine an-cheann a bheith air le seasamh in áit den tsórt sin. P. L. an buachaill!

→ faitíos

Tá sé ag teacht ina fhaitíos air anois de bharr a bhfuil daoine a chumadh dhó

TUILLEADH (7) ▼

Ní ligfeadh an faitíos dó féin druid a rá murach gur airigh sé an teannadh ar a chúl aige

Ní ligfeadh an faitíos dó a dhul taobh amach de dhoras ó thitfeadh oíche dhá bhfaigheadh sé Éire bronnta air

Bhain an t-ól an faitíos dhó (dhe)

Bí ar bheagán faitís roimhe! Ar ndóigh ní beann atá agat air?

Má tá an phian ag cothú air fós, tá faitíos orm dó — is faitíos liom nach ndéanfaidh sé aon mhaith; go mbásóidh sé

Tá faitíos orm dó gur goidte atá sé, nuair nach bhfuil sé san áit ar leag mé é

Murar thug sé sin aon ugach dó faoin inín, tá faitíos mo chroí orm dó nach bhfaighidh sé bean ar bith

→ fara

Ab é an seanbhicycle sin. Beannacht Dé dhuit agus caith ar an bhfara é. Ar ndóigh, ní thabharfadh sé sin trí choisméigeachaí na trócaire thú

→ farasbarr

Déarfainnse nach bhfuil earasbarr ar bith ag D. ar J. Tá an oiread airgid ag J. leis. Diabhal thiomanta pínn dó nach bhfuil!

TUILLEADH (2) ▼

Ní bheadh a fhios agat cé is fhearr ná is measa den bhratainn sin. Gach uile dhuine acu ag baint farasbarr dhá chéile. Agus ar ndóigh cár fhága tú an t-athair!

Sílim nach mar sin a bhí an luaidreán, ach ar ndóigh mo léan, b'uirthi siúd nach raibh an mhairg farasbarr a chur air

→ farúch

Bhí an t-urlár chomh fliuch sin aige agus go mb'éigean dó a bhaint cúig nó sé de chuarta. Chuir sé líméar faoi, ach dheamhan maith a bhí ann. Bhí an ceann le fána ag an uisce anuas ansiúd air. Thosaigh P. N. ag flithmhagadh faoi agus ag rá go mba cheart dó a chrochadh agus farúch a chur faoi mar a chuireas muintir an Achréidh faoi na cruacha. Ba bheag nár speir sé é.

→ feadhnach

Ní fhéadfá gan dó bhoilg a bheith ort agus an feadhnach fuisce a d'ól tú inné.

TUILLEADH (1) ▼

Thug an leoraí feadhnach diabhalta móna leis. Chuir sé trí fhód de mhaolóig suas. M'anam nárbh fholáir dó sé phunt deich a thabhairt ar an leoraí úd: gur ag fear an leoraí a bhí an bhuntáiste ina dhiaidh sin

→ fearacht

Ní bheinnse fearacht cuid eile de na daoine chor ar bith. Níor mhaith liom ariamh an dá chroí a bheith agam. Déarfainn amach an rud gan frapa gan taca, sin nó ligfinn dó. Ní bheinn ag dul siar i mbéal duine agus ag maíochtáil leis, agus an buille feille a thabhairt dó taobh thiar dhá chúl ina dhiaidh sin

TUILLEADH (9) ▼

Ní call duit a bheith ródhiomúch dhó chor ar bith. Níl sé fearacht mo phortachsa nach bhfuil tada ann ach an leic liath. B'fhearr liom ina bhogeimhin fhéin é ná é a bheith gan aon domhain ar nós na bportaigh atá againn anois

Dhá ndéanadh sé fearacht an rud a rinne sé cheana (fearacht mar a rinne sé cheana; fearacht cheana; fearacht an uair cheana), is mór a thabharfadh a mbeannacht dó. Rinne sé an grá dia an uair sin ar chaoi ar bith

Ólfaidh sé fhéin uilig é, fearacht an uair cheana. Dheamhan thiomanta deoir a fheicfeas aon duine go deo dhó (dhe) sin

Níor chuí dhó é a dhéanamh fearacht an scéil ar ball

A fhearacht siúd, bhí aige fanacht sa mbaile agus gan a dhul ann chor ar bith. Ní ann a d'fheil dó: fear pósta agus muirín air

Deir siad go bhfuil sé leis an leoraí a dhíol aríst. A fhearacht siúd, ba bheag an ghnaithe a bhí aige dhó luath ná mall

Chas bean an Ch. léithe é, a fhearacht siúd, nach mór a bhain bean an Ch. di. An iomarca fad a bheith ar a teanga ar ndóigh. Deile! Sílim muise nach róbhuíoch di fhéin atá sí as ucht bean an Ch. a tharraingt uirthi fhéin. Roinn sí an onóir léithe. 'Sí atá i riocht

Rinne sé muis. A fhearacht sin, b'fhearr dó gan bacadh leis (a fhearacht siúd) — b'fhearr gan a dhéanamh

Chaith sé deich bpunt ag dul ann agus ag teacht abhaile aríst. Ní raibh call ar bith dhó a dhul ann, a fhearacht sin (a fhearacht siúd) — ach an oiread le scéal, ní raibh call ar bith dó a dhul ann

→ fearann

Níl d'fhuílleach an cháca ach an méid sin. Beidh sé siúd ag gabháil le buile. Bíonn sé chomh goineach le carraera ar theacht ó chuairt dó chuile oíche. Is gearr air an fearann sin ar chaoi ar bith. Shílfeá go bhfuinfeadh sibh arán ó tharla nach raibh mé fhéin istigh

→ feasach

Thiocfadh dhó an ceart a bheith aige ach ní feasach mé air. Is iomaí rud a d'fhéadfaí a dhéanamh i ngan fhios domsa

→ feimín

Níl ar an ngamhain siúd ach feimín beag driobaill. Thit sé dhó (dhe) hé brí cén fáth é. Le truailleachas is dóigh

TUILLEADH (1) ▼

Nach beag an drioball atá air. Feimín beag. Tá sé bearrtha ag an gcuid eile dhó

→ feáin

Níl fí ná feáin air ó mhaidin ach ag dul Gaillimh bog te más fíor dó fhéin. 'Sé an chloch is faide siar ar a phaidrín é muis! Ní chorródh fear agus píce as an gclúid siúd anois é. Tá a chuid Gaillimh ar iarraidh

→ fiar

Má tá tú le portach nua a oscailt ansiúd i mbliana, tabhair fiar siar dhó i gcruth is go mbeidh ceann le fána ag an uisce

TUILLEADH (1) ▼

Cuirfidh mé geall leat go dtabharfaidh sé fiar dó fhéin soir anois, agus gurb ón taobh thoir a ghabhfas sé isteach ann. Ar bhoird mar sin a theagas sé i chuile theach. Is dóigh gur briotais é atá aige

→ fiolladóir

Sin é an fiolladóir bradach. Ní fhágfadh sé bonn bán ort dhá ngéilltheá dhó. Is maith leis an rith uachtair a bheith aige i gcónaí i leaba droim díbeartha a chur air as an tír!

TUILLEADH (1) ▼

Faraor dóite deacrach nach mise a bhí ag éisteacht leis agus ní imeodh sé uaim chomh saor sin. An fiolladóir bradach a bhfuil an tír creachta aige, agus a dhá luach ar chuile mhíle ní istigh ina shiopa, agus déarfadh sé ina dhiaidh sin gurb é atá ag coinneáil leath na ndaoine beo! Nár ba gann measa a bheas sé!

→ fiosacht

Ba bheag a bhí le déanamh agat ól a thabhairt dó sin agus a fhiosacht duit nach dtabharfadh sé fhéin deoir do Dhia shúlach

→ fios

Níor cheart dó láimh a leagan uirthi agus fios aige go mba feamainn scine í

TUILLEADH (8) ▼

Ar ndóigh ba cheart go mbeadh fios na rólachaí agatsa feasta. Tá tú sách fada ag dul go dtí oifig an dole ar chaoi ar bith.

Cén ghnaithe atá agamsa a dhul chun cainte leis? Ar ndóigh, ní fios mo labhartha atá agamsa le dhul chun cainte le sagart — ní bheadh a fhios agam céard adéarfainn leis; níl mo sháith foghlama srl. orm

Dhá mbeadh fios mo labhartha agamsa i mBéarla — rud nach bhfuil — thabharfainnse an teanga dhó, d'fheicfeadh sé féin air. Mura sonnta é!

Cén chaoi a mbeadh fios rúin ná broscair agamsa faoi t'asal. Ar ndóigh ní mise a bhain dó. Téirigh ar a thuairisc más breá leat

Ní bhfuair fios a ainme nó a shloinne; d'fhiafraigh sé fios m'ainme dhom, ach níor thug mé aon fhios dó air (faoi)

Ag iarraidh fios fúmsa a bhí sé. Breá nár inis tú bolg bréaga dhó?

Ná tabhair fios faoi thada dhó sin. An iomarca fios atá aige cheana

Taca an dó a chlog a tháinig fios ormsa

→ fliuch 2

Dheamhan méirín fhliuch a leag an máistir faoi dhó ariamh air agus chuaigh sí soir ag sciolladóireacht air ina dhiaidh sin. Sin í an mháthair agat: ag borradh le cantalóir de ghasúr. Is gránna é a ceird

→ fobhairne

Bhí mé uair ag fanacht le fear fobhairne a chuirfeadh an churach siar a chúnamh dhom, ach diabhal duine a bhí ag teacht. 'Buailfidh mé fhéin faoi,' adeirimse faoi dheireadh agus faoi dhó. 'Rinne mé cheana é gan fear fobhairne ar bith.' Ach m'anam má rinne nárbh é an lá sin é. Dhá mbeadh breith ar m'aiféala agamsa agus mé leath cuain choinneoinn stuaim ar an bhfoighid, agus ní chorróinn as an áit a raibh mé. Bhí farraige ghártha ann agus an sruth i m'aghaidh