Foclóir Mháirtín Uí Chadhain: dual 1

Nualitriú Bunlitriú

dual

—/dūəl/

—aidiacht

—

cuí, cóir, dúchasach, nádúrach, aiceanta, dliteach, riachtanach, ag luí le sinsir nó le muintir.

+–"An té a ghníos imirce uabhair, is dual dó a bheith dhá chaoineadh" (as amhrán — An tSlis) — is cuí, riachtanach, nádúrach
"An té a ghníos uabhar, is dual dó cailleadh" (seanfhocal) — is nádúrach, is aiceanta dó; "ní chaitear an t-uabhar gan scannail an bhuartha"

                                TUILLEADH (8) ▼
                            
Deile cé a chaoinfeadh í ach é.  Is dual dó (ceart, cuí, tá sé ag luí le réasún) a caoineadh.  Nach iomaí bearradh maith a bhain sé ariamh di!
Is dual d'fheamainn a theacht ar an ngaoith seo: gaoth aneas
Ar ndóigh is dual don aimsir a bheith fuar an tráth seo bhliain.  Nach í an dubhluachair ceart anois í
Ba dual do mhóin na bportaigh sin a bheith go maith.  Bhí sí amhlaidh ariamh
Is dual don talamh sin tabhairt a bheith ann agus a dtéann de leasú agus de chaoi air
Ba dual don tsimléar sin gan aon mharach a bheith air.  Bhí togha an fhear ceirde ina éadan sin
Is dual do dhuine anois dúil a bheith aige sa tae, mar is annamh a fhaigheas na daoine é
Is dual don chlog sin a bheith go maith.  Ba mhaith é a chuid airgid freisin

+–Is dual athar dó a bheith achrannach — thug sé an t-achrann ón athair
Ba dual máthar di a bheith cabach agus cúl a cainte a bheith léithe

                                TUILLEADH (8) ▼
                            
Go deimhin cá bhfágfadh sí an ghláiféisc!  Ní ón ngaoith a thug sí í.  Ba dual muintire di a bheith amhlaidh
Ba dual Bríd anseo thoir di a bheith buille luathlámhach.  Níor fhága Bríd tada ar sliobarna dhá bhfaca sí ariamh nár ardaigh sí léithe
Is dual Seáinín anseo thuas dó a bheith ina chlabaire — Seáinín a uncail
Is dual Pádraic Bán di a bheith tráthúil.  Ní raibh cinneadh ar bith air le dea-chaint — ba é a huncail é
Is dual Bríd Mh. dó a bheith caidéiseach.  Ní bheadh lá mairge ar Bhríd M. fiafraí dhíot céard a bhí agat le do bhéilí
Ba dual Clainn Mhac Confhaola dó a bheith santach ag an obair.  An bhfaca tú duine ar bith acu ariamh nach mbeadh teas an aithinne ina thóin
Ba dual muintir an Bhaile Thiar di a bheith bladrach.  Bladar ar fad iad — ba as an mBaile Thiar a máthair
Is dual muintire dhó a bheith stuacach pusach.  Ní raibh ort a dhéanamh leis an athair ach do laidhricín a 'speáint mar sin dó, agus bheadh sé éirithe agat ina stoithneachán

+–

Is dual dó sin. Ní raibh aon fhear oibre le fáil a chinnfeadh ar a athair

Má tá féin, sin é is dual dó. Níor cheart go bhfágfadh sé an guth ina dhiaidh ar chaoi ar bith. Sheasfá sa sneachta ag éisteacht le chuile dhuine acu sin ag gabháil fhoinn

TUILLEADH (5) ▼

Ní tada eile is dual dó ach an tútaíl. Mura mbeadh sé mar sin, bheadh sé ag dul in aghaidh dúchais.

Mar is dual do dhuine a bhíos sé. Gach uige mar a hábhar adeir siad

Níor dhual duit a bheith anglánta ar chaoi ar bith. Ní hé a thug tú abhaile leat. Daoine síodúla a bhí ariamh in do mhuintir

Ba é ba dual dó an éagóir agus an chréatúlacht a dhéanamh. Bhí uncail aige ina bháille ag na M. ansin thoir …

Sin é is dual di sin: imeacht leis an scoir. Ní fhaca tusa deirfiúrachaí a máthar?

+–

A iníon Th. Mh., is dual duit an chaint a bheith agat, agus níor fhága tú dual ná slis di i do dhiaidh! (fonóid focail nó pun atá anseo fc. dual) — thug tú abhaile leat an chaint a bheith agat, agus tá siad agat chomh maith agus a bhí sí ag do mhuintir romhat, chuile orlach

Mac J. Sh. Bh., ba dual dó a bheith bastallach, agus níor fhága sé dual ná slis dhe ina dhiaidh

TUILLEADH (4) ▼

Ba dual dó sin an tsaint a bheith ann ó chuile thaobh agus níor fhága sé dual ná slis di ina dhiaidh. Féacha an rud a rinne sé leis an bpreabáinín talúna a bhí ansin thuas ag P. B.

Ba dual duit a mhic ó an fhoghlaim a bheith ort. Bhí sí ar t'athair féin. Agus de réir mar adeir siad liom, níor fhága tusa aon dual ná aon tslis di in do dhiaidh

Tá an ghaisce ag M. agus ar ndóigh mo léan má d'fhága an chlann aon dual ná aon tslis di ina ndiaidh castar leo é. Is diabhlaí ríméadach é an mac is sine sin ann. Tá culaith duine uasail air

Chaithfeadh sé a bheith mar sin, ná duine ar bith eile a tógadh istigh ar aon bhaile leis. As an scabhaitéireacht a fuineadh agus a fáisceadh iad sin ariamh. M'anam muise nár fhága seisean aon dual ná aon tslis di ina dhiaidh ach an oiread le ceachtar acu

Féach freisin

→ fág i

→ dlaoi

→ doras

→ dronn

→ duailín

dual in iontrálacha eile (50+)

→ faitíos

Feicfidh tú fhéin nach gcuirfidh sé aon araoid ormsa. Tá an faitíos mór air ón uair údan ar bhuail mé dual na droinne air

→ fear

Is dual d'eascainí baintrí fearadh — a theacht isteach; a dhul i gcion

→ focal

Bhí sí ag tabhairt cor na bhfocal dó, agus go deimhin má bhí fhéin, sí atá deas air. Diabhal bréag nach bhfuil! Ach cá bhfágfadh sí é? Inín Ú. Bh. Níor fhága sí dual ná slis amuigh

→ friochanta

Nach friochanta atá an laoidín sin. Ní maith a bhí a chosa déanta aige nuair a bhí sé ag breathnú soir thar claí. Má théann sé lena mháthair, is dual dó an bhradaíl a bheith ann. Ba é díol an chlampair í a choinneáil anoir thar an gclaí sin ach oiread

→ fág i

Bhí an oilbhéas ina athair agus níor fhága seisean ach oiread dual ná slis di ina dhiaidh (fc. dual)

TUILLEADH (1) ▼

Níor fhága tú dual ná slis dhó (dhe) amach (fc. dual)

→ fág

Tá an braon ionat cheana féin, agus gan tú as an gcóta cabhlach fós. Mise i mbannaí! Cá bhfágfá é? Ba dual do do chineál an braon a bheith iontu.

→ mórfhoclach

Dhá mbeadh sé ag dul a chodladh ina throscadh, bheadh sé mórfhoclach. Dar go deimhin bheadh. Ach is dual dó na floscaí a bheith aige. Bhídís ag a mháthair fhéin.

→ caidéiseach 2

Ba dhual dó a bheith caidéiseach. Ní raibh aon cheo sa tír i ngan fhios dá athair. Sin é an sórt duine a bhí ann; nach mbeadh sé beo gan chuile fhios a bheith aige.

→ clifeartach

Is dual dó sin a bheith mór oscartha. Ba diabhaltaí an clifeartach d'fhear é a athair fhéin, go ndéana Dia grásta air.

→ cló stiúrtha

Is furasta a aithinte nach n-airíonn siad aon duine ina n-aice a choinneodh aon chló stiúrtha orthu nó ní bheidís ar an gceird sin. Dual na droinne a theastódh a bhualadh orthu sin. Ní chomhairleodh a mhalrait iad.

→ crinn

Thug sé cnámh le crinneadh dhom, agus é a scoitheadh ar an mbicycle, dhá laghad de phutach é. Ach cá bhfágfadh sé é? Is dual dó a bheith crua fíriúil.

→ biorach 1

Má thaobhaíonn tú isteach an teach seo aríst, a speic bhiorach, ní fhágfaidh tú é gan dual na droinne a fháil. Rinne tú do cheart millteanais an oíche faoi dheireadh agus gan a bheith ag iarraidh tuilleadh a dhéanamh anocht.

→ bodhránach

Dheamhan a dhath éirime istigh i gcloigeann an bhodhránaigh sin, agus mura bhfuil fhéin, ba dual dó a bheith amhlaidh.

→ borr

Is deacair a chomhairleachan a thabhairt dó. Dhá mbuailtheá dual na droinne air, ní bheadh sé ach ag borradh leis.

→ broimseáil

Bhuail muid dual na droinne uirthi agus bhí sí ag broimseáil ina dhiaidh sin.

→ aer

Tugann an máistir dual na droinne dhó chuile lá san aer ag an scoil, agus má thugann féin, tá sé ag cinnt air aon bhlas múineadh a chur air

→ aicis

Ba dual dó an aicis a bheith ann agus in ar bhain leis (fc. bain)

→ aiféala

Níl tada dhá aiféala orm gur thug mé dual na droinne dhó — níl aon aiféala orm gur bhuaileas go breá é.

→ brúisciúlacht

Ba dual dó a bheith brúisciúil.

→ buail ar

Bhuail sé dual na droinne air, ach dheamhan maith a bhí ann ina dhiaidh sin — chaithfeadh sé a bhealach fhéin a fháil.

TUILLEADH (3) ▼

Buaileadh an oiread air agus a buailfí ar dhual lín — sin é an chaoi a gcuirtear i gceist gur tugadh an-bhualadh do dhuine

Bhuail mé oiread air agus dhá mba dual lín é, agus chinn orm aon smacht a chur air théis sin.

Má chloisimse go gcainteoidh tú as do bhéal ar an méid sin aríst, buailfidh mé an oiread ort agus a bhuailfí ar dhual lín.

→ bunúsach

Cá bhfágfadh sí é? Ba dual di a bheith bunúsach má chuaigh sí lena máthair.

→ ainm

Tá an t-ainm ba dual dó air — an t-ainm ba chóir dhó a bheith air ó shinsir

→ antlásach

Ba dual dó a bheith antlásach: bhí a athair roimhe amhlaidh.

→ antlás

Bhí an antlás san athair agus níor fhága an mac slis ná dual di ina dhiaidh — tá an mac amhlaidh freisin

→ iarraidh

Thug an dream sin na hiarrantaí abhaile leo — ba dual athar nó sinsire dóibh a bheith buailteach builleach

→ intreacht

Ba dual athar dó an intreacht chinn a bheith aige

→ isteach

Is diabhaltaí an lastar a thug sí isteach duit, ach ba dual di an croí mór fairsing

→ drocháisc

Níl ligean amach an drocháisc aici, bíodh sé inti nó ná bíodh. Is mór an t-ionadh nach mbeadh muis: inín Ch. Mh., níor cheart di dual ná slis di a fhágáil amuigh

→ faillí

Bhí fios na faille ag J. ach sin rud nach raibh ag ceachtar againne. Ní inseodh sé dhúinn go raibh an dream thiar ag faire orainn le dual na droinne a bhualadh orainn. Níorbh fhearr le J. cleas dúinn

→ fairsinge

Tá an fhairsingeacht sa gcroí aici agus is dual di sin — féile, eineach

→ faltanas

Is beag dhá chuid faltanais dom an iarraidh sin. Ar ndóigh bhuail mé dual na droinne air cupla bliain ó shin i nG.

→ fuar 2

Ba í an oíche a ndeachaigh sé ina chosa fuara siar ar bhainis Sh. Mh. a ghiorraigh leis. Ní raibh aon fhear sa teach an oíche sin nár thug dual na droinne dhó. Má ba é S. Ó B. féin é, bhí sé ag gabháilt air le leathmhaide croise

→ dall 2

Ní fhaca mé aon duine ariamh ba daille (/deʟ′ə/) ná é ag dul chuig an scoil. Chaith G. a dhúthracht leis, agus thugadh sé dual na droinne dhó chuile ré solais, ach má thugadh féin, ba aon mhaith amháin dó é

→ daoithiúlacht

Cá bhfágfadh sé an daoithiúlacht? Níor fhága sé slis ná dual di ina dhiaidh. 'Sé mac a athar ceart é. Ní hé a mhalrait é

→ dea-chaint

Ní iarrfá choíchin ach dea-chaint! Ar ndóigh ba dual duit sin

→ deacair 1

Cuirim brón agus deacair air, milleadh agus martrú air, mar is dual don eascainí fearadh

→ dealbh 1

'Dar brí na mionn,' mar adeir C. an Ph., 'má fheicimse a dhealbh isteach ar an mbaile seo aríst, is trua Mhuire dhó. Gheobhaidh sé dual na droinne. Buailfidh ceathar againn in aghaidh a chéile é'

→ deara

Ní thabharfaidh an t-athair aon ní dhár dhealbh an ghrian faoi deara má ghníonn tusa do ghnaithe go cuibhiúil. Ach tarrtháil orainn ó Mhac Dé, gheobhaidh tú dual na droinne má bhraitheann sé thú

→ deascán

Ní bhfaightheá duine as an deascán anois atá in ann mata a dhéanamh, théis a liachtaí ceann agus a d'fheicfeá fadó. Go ndéana Dia grásta ar Mh. Bh! B'ait uaidh a ndéanamh. 'Dual beag agus dual mór,' adeireadh sé. Níor luar leis an sioc ná duine ar bith a bheith ag míoladóireacht timpeall air nuair a bheadh sé leis (leis an mata)

→ deil 2

Dheil sé rud! Ní dheileodh sé fód móna le cur sa tine, ní áirím dual le cur i rata.

→ deis

Dhá bhfaighinnse deis air, thabharfainn dual na droinne dhó. Ach sin é an buille. Cá bhfaighidh mé deis air. Ní mé an dtaobhaíonn sé tigh M. G. ar cuairt chor ar bith anois

TUILLEADH (1) ▼

Ná hiarr ina dhiaidh siúd é, má théann sé ag cóiriú aon duine. Tá a theanga ar a dheis aige. Ba dual dó. Cainteoir maith a bhí ina athair féin

→ diaidh

Mise i mbannaí go bhfuil an furú ina dhiaidh. Is dual dó sin mar bhí sé i ndiaidh a athar féin

→ dlaoi

Tá mé go dtí an dlaoi mhullaigh leis an stráca seo. Dhá mbeadh cupla dual agus baibín agam inti, ní dhéanfainn níos mó inniu — an tuí is airde a bhíos ar an teach, os cionn an mhaide mullaigh

→ dlaoinín

Figh na dlaoiníní sin uileag ina ndual, agus téirigh síos agus las dom iad le aghaidh maiste do mo phíopa

TUILLEADH (1) ▼

(Rópa dlaoiníní — rópa tuí cáiteach) "Rópa a dhlaoithfeá de bhroibh. Na broibh a fháil suas ansin sna barra. Broibh mhóra láidre: fiógaí. A dtarraingt as an bhfréimh. A gcrochadh suas ar phionna nó ar an gcnagadán cupla lá nó go dtriomaídís. Ní mórán triomach a d'iarrfaidís. Iad a shnoíchan ansin: a ndlaoithiú. Bhéarfá ar an dlaoinín le t'fhiacail. 'Sé an dlaoinín an craiceann atá taobh amuigh ar an mbrobh. B'fhearr t'fhiacail ná t'ionga leis an dlaoinín a tharraingt anuas de na broibh. Mura mbeirteá mar sin air, dhéanfadh an rud bog atá istigh sa bhfióig mionbhas. Níl maith ar bith leis an rud bog sin ach a chaitheamh uait. De na dlaoiníní a dhéanfá an rópa. Le corrán nó le corrshúgáin a dhéanfá é. Dhá mbeadh fear maith dhá dhéanamh, bheadh sé chomh maith le rópa ruainne — rópa rua. Trí duail a chur ann. Chuirfeá ar chocaí féir é. Nuair a chuirfeá ar chocaí é, ní iarrfá é a fhíochan chor ar bith. Dhéanfadh dual amháin thú; agus ar chruacha coirce freisin. Chuirfeá ar mhuic é ag dul ar an aonach agus ar ghadrachaí maoil asail ag tarraingt mallaigh feamainne. Dhéanfadh fear maith an-chaol é, agus bheadh sé go maith ina dhiaidh sin. Dhá mbeifeá ag déanamh rópa muc dhó (dhe), chaithfeá trí rópa a dhéanamh agus na trí rópa a fhíochan suas ina chéile: trí duail … Slata: nuair a bheadh slata bliain istigh chaithfidís a mbáthadh lena mbogadh, má ba leat cléibh, scoilb nó eile a dhéanamh dhíobh. Bheidís mí ar bogadh i gclaise shula n-oibrítí iad. Bhruithfeá slata le aghaidh cléibhín ime. A ndlaoithiú ansin, agus dhéanfadh na dlaoiníní rópa, ach ní bheadh sé chomh maith leis an rópa dlaoinín broibh. D'fheicfeá mná ag cur dlaoiníní na mbroibh nó na slat i gcluasa an tuirne (dlaoinín nó fiataíl an dá rópa is fhearr) mar is ann istigh a bhíos an fearsaid, agus an tsreang ag imeacht ar an bhfearsaid … Solas: dhlaoithfidís anuas na fiógaí agus d'fhágaidís stríoc bheag den dlaoinín ar an mbrobh, i gcruth is nach dtitfeadh a mbeadh istigh ann amach ina mhionbhas. Chuiridís bealadh ansin orthu: ola faoitín nó ola ronnaigh, agus a leá ar cham agus a dtumadh ann. Mura bhfágthá dlaoi bheag síos ar fhad an dlaoinín, leáfadh a mbeadh istigh ann. Bhíodh faoitíní agus ronnaigh ina snáth mara anseo an uair sin. Na haobha a leá ar an tine, agus nuair a bheadh lochán agat, na broibh a thumadh uileag ann, nuair a bheidís dlaoite: an dlaoinín bainte dhíobh. A gcrochadh suas ar stálú sa simléar nó go mbeidís tirim … " (Sliocht as cuntas faoi rópaí, dlaoithiú agus eile ó Mháirtín Ó Cadhain, Cnocán Glas, Spidéal)