Foclóir Mháirtín Uí Chadhain: dual 1

Nualitriú Bunlitriú

dual

—/dūəl/

—aidiacht

—

cuí, cóir, dúchasach, nádúrach, aiceanta, dliteach, riachtanach, ag luí le sinsir nó le muintir.

+–"An té a ghníos imirce uabhair, is dual dó a bheith dhá chaoineadh" (as amhrán — An tSlis) — is cuí, riachtanach, nádúrach
"An té a ghníos uabhar, is dual dó cailleadh" (seanfhocal) — is nádúrach, is aiceanta dó; "ní chaitear an t-uabhar gan scannail an bhuartha"

                                TUILLEADH (8) ▼
                            
Deile cé a chaoinfeadh í ach é.  Is dual dó (ceart, cuí, tá sé ag luí le réasún) a caoineadh.  Nach iomaí bearradh maith a bhain sé ariamh di!
Is dual d'fheamainn a theacht ar an ngaoith seo: gaoth aneas
Ar ndóigh is dual don aimsir a bheith fuar an tráth seo bhliain.  Nach í an dubhluachair ceart anois í
Ba dual do mhóin na bportaigh sin a bheith go maith.  Bhí sí amhlaidh ariamh
Is dual don talamh sin tabhairt a bheith ann agus a dtéann de leasú agus de chaoi air
Ba dual don tsimléar sin gan aon mharach a bheith air.  Bhí togha an fhear ceirde ina éadan sin
Is dual do dhuine anois dúil a bheith aige sa tae, mar is annamh a fhaigheas na daoine é
Is dual don chlog sin a bheith go maith.  Ba mhaith é a chuid airgid freisin

+–Is dual athar dó a bheith achrannach — thug sé an t-achrann ón athair
Ba dual máthar di a bheith cabach agus cúl a cainte a bheith léithe

                                TUILLEADH (8) ▼
                            
Go deimhin cá bhfágfadh sí an ghláiféisc!  Ní ón ngaoith a thug sí í.  Ba dual muintire di a bheith amhlaidh
Ba dual Bríd anseo thoir di a bheith buille luathlámhach.  Níor fhága Bríd tada ar sliobarna dhá bhfaca sí ariamh nár ardaigh sí léithe
Is dual Seáinín anseo thuas dó a bheith ina chlabaire — Seáinín a uncail
Is dual Pádraic Bán di a bheith tráthúil.  Ní raibh cinneadh ar bith air le dea-chaint — ba é a huncail é
Is dual Bríd Mh. dó a bheith caidéiseach.  Ní bheadh lá mairge ar Bhríd M. fiafraí dhíot céard a bhí agat le do bhéilí
Ba dual Clainn Mhac Confhaola dó a bheith santach ag an obair.  An bhfaca tú duine ar bith acu ariamh nach mbeadh teas an aithinne ina thóin
Ba dual muintir an Bhaile Thiar di a bheith bladrach.  Bladar ar fad iad — ba as an mBaile Thiar a máthair
Is dual muintire dhó a bheith stuacach pusach.  Ní raibh ort a dhéanamh leis an athair ach do laidhricín a 'speáint mar sin dó, agus bheadh sé éirithe agat ina stoithneachán

+–

Is dual dó sin. Ní raibh aon fhear oibre le fáil a chinnfeadh ar a athair

Má tá féin, sin é is dual dó. Níor cheart go bhfágfadh sé an guth ina dhiaidh ar chaoi ar bith. Sheasfá sa sneachta ag éisteacht le chuile dhuine acu sin ag gabháil fhoinn

TUILLEADH (5) ▼

Ní tada eile is dual dó ach an tútaíl. Mura mbeadh sé mar sin, bheadh sé ag dul in aghaidh dúchais.

Mar is dual do dhuine a bhíos sé. Gach uige mar a hábhar adeir siad

Níor dhual duit a bheith anglánta ar chaoi ar bith. Ní hé a thug tú abhaile leat. Daoine síodúla a bhí ariamh in do mhuintir

Ba é ba dual dó an éagóir agus an chréatúlacht a dhéanamh. Bhí uncail aige ina bháille ag na M. ansin thoir …

Sin é is dual di sin: imeacht leis an scoir. Ní fhaca tusa deirfiúrachaí a máthar?

+–

A iníon Th. Mh., is dual duit an chaint a bheith agat, agus níor fhága tú dual ná slis di i do dhiaidh! (fonóid focail nó pun atá anseo fc. dual) — thug tú abhaile leat an chaint a bheith agat, agus tá siad agat chomh maith agus a bhí sí ag do mhuintir romhat, chuile orlach

Mac J. Sh. Bh., ba dual dó a bheith bastallach, agus níor fhága sé dual ná slis dhe ina dhiaidh

TUILLEADH (4) ▼

Ba dual dó sin an tsaint a bheith ann ó chuile thaobh agus níor fhága sé dual ná slis di ina dhiaidh. Féacha an rud a rinne sé leis an bpreabáinín talúna a bhí ansin thuas ag P. B.

Ba dual duit a mhic ó an fhoghlaim a bheith ort. Bhí sí ar t'athair féin. Agus de réir mar adeir siad liom, níor fhága tusa aon dual ná aon tslis di in do dhiaidh

Tá an ghaisce ag M. agus ar ndóigh mo léan má d'fhága an chlann aon dual ná aon tslis di ina ndiaidh castar leo é. Is diabhlaí ríméadach é an mac is sine sin ann. Tá culaith duine uasail air

Chaithfeadh sé a bheith mar sin, ná duine ar bith eile a tógadh istigh ar aon bhaile leis. As an scabhaitéireacht a fuineadh agus a fáisceadh iad sin ariamh. M'anam muise nár fhága seisean aon dual ná aon tslis di ina dhiaidh ach an oiread le ceachtar acu

Féach freisin

→ dlaoi

→ doras

→ dronn

→ duailín

dual in iontrálacha eile (37)

→ dáimh

Is dual dáimhe dhó a bheith mar sin; is dual dáimhe agus muintire dhó a bheith mar sin — ní ón ngaoith a thug sé é; fáisceadh as sin é

TUILLEADH (2) ▼

Ha muise, is dual dáimhe agus daoine dhó a bheith drochmhúinte. Ar ndóigh dhá dtéadh sé le Clainn Mhac Chonfhaola, ní bheadh léamh ná inseacht scéil air

Is dual dáimhe agus daoine di cúl a cainte a bheith léithe. Níor lig a máthair aon duine thairti ariamh gan sclamh a bhaint as

→ dall 2

Ní fhaca mé aon duine ariamh ba daille (/deʟ′ə/) ná é ag dul chuig an scoil. Chaith G. a dhúthracht leis, agus thugadh sé dual na droinne dhó chuile ré solais, ach má thugadh féin, ba aon mhaith amháin dó é

→ dán

Má tá i ndán is go bhfeicfidh mise thú ag caint le ceachtar acu sin, tabharfaidh mé dual na droinne dhuit

→ dánacht

Thug an máistir dual na droinne dhóibh go minic mar gheall ar a ndánacht ach ba bheag an mhaith sin ina dhiaidh sin. Dhá maraíteá iad, bheidís ar an gceird chéanna lá arna mhárach

→ daoithiúlacht

Cá bhfágfadh sé an daoithiúlacht? Níor fhága sé slis ná dual di ina dhiaidh. 'Sé mac a athar ceart é. Ní hé a mhalrait é

→ deacair 1

Cuirim brón agus deacair air, milleadh agus martrú air, mar is dual don eascainí fearadh

→ dea-chaint

Ní iarrfá choíchin ach dea-chaint! Ar ndóigh ba dual duit sin

→ dealbh 1

'Dar brí na mionn,' mar adeir C. an Ph., 'má fheicimse a dhealbh isteach ar an mbaile seo aríst, is trua Mhuire dhó. Gheobhaidh sé dual na droinne. Buailfidh ceathar againn in aghaidh a chéile é'

→ déan 1

An té a ghníonns uabhar is dual dó cailleadh

→ déan le

Ba dual athar dó a bheith ar an sceaimhínteacht sin. Ar chuala tú faoin oíche ar tháinig an triúr acu anoir ón S. agus iad buailte ag duine eicínt. Bhuail aon fhear amháin an triúr dearthár. Ag teacht aníos in ucht Chnocán na gC., agus fios acu nach raibh duine ar bith ann le aon tréas a chur orthu, sheas siad suas i lár an bhóthair. 'Séard a bhí le déanamh leis,' adeir T., 'cor a chur ina mhuineál.' 'Agus an fíonnach a bhaint de phlaic a thóna le cic,' adeir L. 'Agus scian a chur ann idir boilg is barreasnacha,' adeir M. 'Agus summons a thabhairt air ina dhiaidh sin.' Ba in iad an triúr bullies agat. Is suarach an t-ionadh go mbeadh mac duine acu ag imeacht as a chranna cumhachta scaití

→ deara

Ní thabharfaidh an t-athair aon ní dhár dhealbh an ghrian faoi deara má ghníonn tusa do ghnaithe go cuibhiúil. Ach tarrtháil orainn ó Mhac Dé, gheobhaidh tú dual na droinne má bhraitheann sé thú

→ deascán

Ní bhfaightheá duine as an deascán anois atá in ann mata a dhéanamh, théis a liachtaí ceann agus a d'fheicfeá fadó. Go ndéana Dia grásta ar Mh. Bh! B'ait uaidh a ndéanamh. 'Dual beag agus dual mór,' adeireadh sé. Níor luar leis an sioc ná duine ar bith a bheith ag míoladóireacht timpeall air nuair a bheadh sé leis (leis an mata)

→ deil 2

Dheil sé rud! Ní dheileodh sé fód móna le cur sa tine, ní áirím dual le cur i rata.

→ deis

Dhá bhfaighinnse deis air, thabharfainn dual na droinne dhó. Ach sin é an buille. Cá bhfaighidh mé deis air. Ní mé an dtaobhaíonn sé tigh M. G. ar cuairt chor ar bith anois

TUILLEADH (1) ▼

Ná hiarr ina dhiaidh siúd é, má théann sé ag cóiriú aon duine. Tá a theanga ar a dheis aige. Ba dual dó. Cainteoir maith a bhí ina athair féin

→ diaidh

Mise i mbannaí go bhfuil an furú ina dhiaidh. Is dual dó sin mar bhí sé i ndiaidh a athar féin

→ díomhaointeas

Diabhal a dhath ar an spreallaire sin ach neart díomhaointeas agus leisce. Ba dual athar dó

→ dlaoi

Tá mé go dtí an dlaoi mhullaigh leis an stráca seo. Dhá mbeadh cupla dual agus baibín agam inti, ní dhéanfainn níos mó inniu — an tuí is airde a bhíos ar an teach, os cionn an mhaide mullaigh

→ dlaoinín

Figh na dlaoiníní sin uileag ina ndual, agus téirigh síos agus las dom iad le aghaidh maiste do mo phíopa

TUILLEADH (1) ▼

(Rópa dlaoiníní — rópa tuí cáiteach) "Rópa a dhlaoithfeá de bhroibh. Na broibh a fháil suas ansin sna barra. Broibh mhóra láidre: fiógaí. A dtarraingt as an bhfréimh. A gcrochadh suas ar phionna nó ar an gcnagadán cupla lá nó go dtriomaídís. Ní mórán triomach a d'iarrfaidís. Iad a shnoíchan ansin: a ndlaoithiú. Bhéarfá ar an dlaoinín le t'fhiacail. 'Sé an dlaoinín an craiceann atá taobh amuigh ar an mbrobh. B'fhearr t'fhiacail ná t'ionga leis an dlaoinín a tharraingt anuas de na broibh. Mura mbeirteá mar sin air, dhéanfadh an rud bog atá istigh sa bhfióig mionbhas. Níl maith ar bith leis an rud bog sin ach a chaitheamh uait. De na dlaoiníní a dhéanfá an rópa. Le corrán nó le corrshúgáin a dhéanfá é. Dhá mbeadh fear maith dhá dhéanamh, bheadh sé chomh maith le rópa ruainne — rópa rua. Trí duail a chur ann. Chuirfeá ar chocaí féir é. Nuair a chuirfeá ar chocaí é, ní iarrfá é a fhíochan chor ar bith. Dhéanfadh dual amháin thú; agus ar chruacha coirce freisin. Chuirfeá ar mhuic é ag dul ar an aonach agus ar ghadrachaí maoil asail ag tarraingt mallaigh feamainne. Dhéanfadh fear maith an-chaol é, agus bheadh sé go maith ina dhiaidh sin. Dhá mbeifeá ag déanamh rópa muc dhó (dhe), chaithfeá trí rópa a dhéanamh agus na trí rópa a fhíochan suas ina chéile: trí duail … Slata: nuair a bheadh slata bliain istigh chaithfidís a mbáthadh lena mbogadh, má ba leat cléibh, scoilb nó eile a dhéanamh dhíobh. Bheidís mí ar bogadh i gclaise shula n-oibrítí iad. Bhruithfeá slata le aghaidh cléibhín ime. A ndlaoithiú ansin, agus dhéanfadh na dlaoiníní rópa, ach ní bheadh sé chomh maith leis an rópa dlaoinín broibh. D'fheicfeá mná ag cur dlaoiníní na mbroibh nó na slat i gcluasa an tuirne (dlaoinín nó fiataíl an dá rópa is fhearr) mar is ann istigh a bhíos an fearsaid, agus an tsreang ag imeacht ar an bhfearsaid … Solas: dhlaoithfidís anuas na fiógaí agus d'fhágaidís stríoc bheag den dlaoinín ar an mbrobh, i gcruth is nach dtitfeadh a mbeadh istigh ann amach ina mhionbhas. Chuiridís bealadh ansin orthu: ola faoitín nó ola ronnaigh, agus a leá ar cham agus a dtumadh ann. Mura bhfágthá dlaoi bheag síos ar fhad an dlaoinín, leáfadh a mbeadh istigh ann. Bhíodh faoitíní agus ronnaigh ina snáth mura anseo an uair sin. Na haobha a leá ar an tine, agus nuair a bheadh lochán agat, na broibh a thumadh uileag ann, nuair a bheidís dlaoite: an dlaoinín bainte dhíobh. A gcrochadh suas ar stálú sa simléar nó go mbeidís tirim … " (Sliocht as cuntas faoi rópaí, dlaoithiú agus eile ó Mháirtín Ó Cadhain, Cnocán Glas, Spidéal)

→ dligh

Théis (tar éis) é a dhlíochtáil féin dó, is mó dhá fhonn a bhí uirthi a shéanadh go bhfuair sí chor ar bith é. Bíodh a fhios agat muise go bhfuil an phrioc siúd sách ábalta le sin fhéin a dhéanamh. Ach ba dual di sin arsa tusa. Nach ag dlí faoi fhiacha a chaith a hathair a shaol

→ dlúth 2

Déan duail dlútha de do chuid gruaige anois

TUILLEADH (1) ▼

Ná déan na duail chomh dlúth sin nó beidh an tiachóig róchrua ag na cearca

→ dóigh 1

Is breá deas an dóigh d'fhear é ach a bhfeictheá gafa gléasta mar sin é. Ach ba dual dó an-slacht. Ní raibh sárú an athar le fáil, bhí sé chomh slachtmhar sin

TUILLEADH (1) ▼

Beannacht Dé dhuit! Bhí sé chomh maith ligean dó. Tá a chuid scoile sin ar iarraidh anois. Féachadh dóigh agus an-dóigh leis, ach b'aon mhaith amháin é. Buaileadh dual na droinne air, fuair sé éadach nua; bicycle, sweets, chuile mhíle rud. Ghabhadh sé ann lá nó dhó, ach ghlacadh sé an ghráin ansin uirthi aríst, agus do cheann fine ní chuirfeadh amach é. Bhí S. ag rá go ndíbreodh sé amach ar an móin i mbliana é agus go mb'fhéidir go múinfeadh sin é

→ dóighiúil

Is deas dóighiúil an buinneán mná í, bail ó Dhia agus ó Mhuire uirthi. Ba dual di sin ar ndóigh. Bhí a máthair féin amhlaidh

→ doscúch

Deir siad gur fear doscúch a bhí ansin aimsir na mBlack and Tans. Bhí sé ar a chaomhúint agus aithne mhaith acu air, agus oíche amháin ina dhiaidh sin, bhuail sé isteach i dteach ósta a raibh scaoth acu ag ól ann. D'fhan sé istigh i seoimrín beag ar cúlráid, agus bhí sé san airdeall orthu nó go raibh a dtromlach scaipthe, agus nach raibh fanta ach beirt nó triúr a bhí ar a mbogmheisce. Shiúil sé amach ansin de mhaoil a mhainge agus bhain sé na gunnaí díobh; agus bhuail sé dual na droinne orthu. Dhá mbeirtí air, bhí a chnaipe déanta

→ dradaireacht

Ag imeacht ag dradaireacht le mná a chaitheas sé sin a shaol. Ba dual athar dó. Nuair a bhíodh a athair ag obair i ngarraí an Bh. ansin thíos, ar an dá luath is a bhfeicfeadh sé bean ag bailiú anoir Ard D., bheadh sé thíos ar shúil an bhóthair le bleid a bhualadh uirthi. Dhá bhfaigheadh sé aon ugach uaithi, chaithfeadh sé an chuid eile den lá ag dradaireacht léithe

→ drandailín

Tá drandailín de mhac ansin thiar ag M. Sh., agus choinneodh sé caint le Éire bheag agus le Éire mhór. Theagadh sé ag cuartaíocht thíos anseo tigh J. anuraidh, agus ní theagadh iamh ar a bhéal ó bheadh sé taobh isteach de dhoras, ach ag stolladh cainte agus ag scilligeadh bréag. Ach cá bhfágfadh sé é. Ba dual dó siúd a bheith ina fhilí (fc. filí). Bhí sé ina dhream

→ dreas 1

Bhuailtí dreasannaí móra air ansin soir fadó, ach ní bhíonn a aghaidh ann chor ar bith anois. Buaileadh an oiread air oíche amháin agus a bhuailfí ar dhual lín, agus diabhal mé go ndeachaigh sé ann aríst ina dhiaidh sin

→ dris

Bhí an cine céanna — Clainn Mhac C. — ina ndris chosáin ar mhuintir an bhaile seo ariamh. Ní raibh gair acu a dhul siar nach mbeidís éirithe rompu le dual na droinne a bhualadh orthu, agus ar an gcóir chéanna dá dtéidís soir idir ord agus inneoin

→ drochmhúineadh

Tá an drochmhúineadh (/droxūnə/) ann mar ba dual dó — olc, oilbhéas, drocháisc, fearg, donacht. Níl an chiall drochbhéasa nó bad-manners leis seo chor ar bith sa gcaint, ná leis an aidiacht drochmhúinte (/droxūɴ′tə/) ach an oiread. Mímhúineadh agus mímhúinte adeirtear leis sin

→ droim

Agus tá an iníon ag dul ag pósadh an spreallaire sin, théis a bhfuil de mhílte aici. Cén chaoi a dtaitníonn sin leis an athair. Ní cheapfainn go mbeadh aon ghnaoi mhór aige air siúd mar chliamhain. Déanfaidh sé aicearra an chait thríd an ngríosaigh ar spré na hiníne. Ach tuilleadh diabhail ag an athair. Ní bheadh Dia thuas nó d'agródh sé air é. Chaith sé a shaol ag sladadh dílleachtaí agus baintreachaí agus daoine dona. Anois b'fhéidir go dtiocfadh sé ar ais ar a mhéis féin chuige. Is gearr a bheas an cliamhain siúd ag dul thrína chuid mílte. Deir siad an rud a chruinnítear ar dhroim an diabhail go n-imíonn sé ar a bholg. Is olc í eascainí baintrí. Is dual di fearadh i gcónaí

→ dubh- 5

Carracháinín dubhthaghdach é le araoid ar bith a chur air. Ní feasach mé sa domhan brách tuige nach mbuaileann duine eicínt dual na droinne air

→ dúchas

Níor dhual di muis a bheith mar sin. Chaithfeadh sé go bhfuil sí ag dul in aghaidh dúchais. Ní raibh duine ar an bhfeadhain acu sin nach raibh drochmhúinte anglánta