Dual
—/dūəl/
—aidiacht
—
cuibhe, cóir, dúchasach, nádúrach, aicionta, dlighteach, riachtanach, ag luighe le sinsir nó le muintir.
+–
"An té a ghníos imirce uabhair, is dual dó a bheith dhá chaoineadh" (as amhrán — an tSlis) = is cuibhe, riachtanach, nádúrach
"An té a ghníos uabhar is dual dó cailleadh" (sean-fhocal) = is nádúrach is aicionta dó; "ní chaithtear an t-uabhar gan scanail an bhuadhartha"
TUILLEADH (8) ▼
D'eile cé a chaoinfeadh í ach é. Is dual dó (ceart, cuibhe, tá sé ag luighe le réasún) a caoineadh. Nach h-iomdha bearradh maith a bhain sé ariamh di!
Is dual d'fheamainn a theacht ar an ngaoith seo: gaoth andeas
'Ar ndú' is dual do'n aimsir a bheith fuar an tráth seo 'bhliain. Nach hí an dubh-luachair ceart anois í
Ba dual do mhóin na bportaigh sin a bheith go maith. Bhí sí amhlaidh ariamh
Is dual do'n talamh sin tabhairt a bheith ann, agus a dteigheann de leasú agus de chaoi air.
Ba dual do'n tsimléar sin gan aon-mharach a bheith air. Bhí togha an fhear ceirde in a éadan sin
Is dual do dhuine anois dúil a bheith aige sa tae, mar is annamh a fhaghas na daoine é
Is dual do'n chlog sin a bheith go maith. Ba mhaith é a chuid airgid freisin
+–
Is dual athar dó a bheith achrannach = thug sé an t-achrann ó'n athair
Ba dual máthar di a bheith cabach agus cúl a cainte a bheith léithe.
TUILLEADH (8) ▼
Go deimhin cá bhfágfadh sí an ghláimhthéisc! Ní ó'n ngaoith a thug sí í. Ba dual muintire di a bheith amhlaidh
Ba dual Bríd annseo thoir di a bheith buille luath-lámhach. Níor fhága Bríd tada ar sliobarna dhá bhfaca sí ariamh nachar árduigh sí léithe
Is dual Seáinín annseo thuas dó a bheith in a chlabaire = Seáinín a uncail
Is dual Pádraic Bán di a bheith tráthamhail. Ní raibh cinneadh ar bith air le deagh-chaint = ba é a h-uncail é
Is dual Bríd Mh. dó a bheith caidéiseach. Ní bheadh lá mairge ar Bhríd M. fiafruighe dhíot céard a bhí agad le do bhéilí
Ba dual cloinn Mhac Confhaola dó a bheith santach ag an obair. An bhfaca tú duine ar bith aca ariamh nach mbeadh teas an aithinne in a thóin
Ba dual muintir an Bhaile Thiar di a bheith bladarach. Bladar ar fad iad = ba as an mBaile Thiar a máthair
Is dual muintire dhó a bheith stuacach pusach. Ní raibh ort a dhéanamh leis an athair ach do ladhaircín a 'sbáint mar sin dó, agus bheadh sé eirighthe agad in a stuineachán
+–
Is dual dó sin. Ní raibh aon-fhear oibre le fáil a chinnfeadh ar a athair.
Má tá féin, sin é is dual dó. Níor cheart go bhfágfadh sé an guth in a dhiaidh ar chaoi ar bith. Sheasfá sa sneachta ag éisteacht le 'chuile dhuine aca sin ag gabhail fhuinn
TUILLEADH (5) ▼
Ní tada eile is dual dó ach an túataighil. Mara mbeadh sé mar sin, bheadh sé ag dul in aghaidh dúchais.
Mar is dual do dhuine a bhíos sé. Gach aige mar a h-ábhar adeir siad
Níor dhual duit a bheith anglánta ar chaoi ar bith. Ní hé a thug tú abhaile leat. Daoine síodamhla a bhí ariamh in do mhuintir
Ba é ba dual dó an éagcóir agus an chréatúlacht a dhéanamh. Bhí uncail aige in a bháille ag na M. annsin thoir …
Sin é is dual di sin: imeacht leis an scuir. Ní fhaca tusa deirbhshiúrachaí a máthar?
+–
A inghean Th. Mh. is dual duit an chaint a bheith agad, agus níor fhága tú dual ná slis di do dhiaidh! (fonóid focail nó "pun" atá annseo fc. dual) = thug tú abhaile leat an chaint a bheith agad, agus tá siad agad cho maith agus a bhí sí ag do mhuintir rómhat, 'chuile orlach
Mac J. Sh. Bh. ba dual dó a bheith bastalach, agus níor fhága sé dual ná slis dhe ina dhiaidh
TUILLEADH (4) ▼
Ba dual dó sin an tsaint a bheith ann ó 'chuile thaobh agus níor fhága sé dual ná slis di ina dhiaidh. Feacha an rud a rinne sé leis an bpriobáinín talmhan' a bhí annsin thuas ag P. B.
Ba dual duit a mhic ó an fhoghluim a bheith ort. Bhí sí ar t'athair féin. Agus de réir mar adeir siad liom, níor fhága tusa aon-dual ná aon-tslis di in do dhiaidh
Tá an ghaisce ag M. agus 'ar ndú' mo léan má d'fhága an chlann aon-dual ná aon-tslis di ina ndiaidh castar leo é. Is diabhlaí ríméadach é an mac is sine sin ann. Tá culaith duine uasail air
Chaithfeadh sé a bheith mar sin ná duine ar bith eile a tóigeadh istigh ar aon-bhaile leis. As an scaibhtéaracht a fuineadh agus a fáisceadh iad sin ariamh. M'anam muise nachar fhága seisean aon-dual ná aon-tslis di in a dhiaidh ach an oiread le ceachtar aca
Dual in iontrálacha eile (37)
+
→
dáimh
Is dual dáimhe dhó a bheith mar sin; is dual dáimhe agus muintire dhó a bheith mar sin = ní ó'n ngaoith a thug sé é; fáisceadh as sin é
TUILLEADH (2) ▼
Ha muise, is dual dáimhe agus daoine dhó a bheith droch-mhúinte. 'Ar ndú' dhá dteigheadh sé le Cloinn Mhac Chonfhaola ní bheadh léigheamh ná innseacht scéil air
Is dual dáimhe agus daoine di cúl a cainte a bheith léithe. Níor leig a máthair aonduine thairti ariamh gan sclamh a bhaint as
→
dall 2
Ní fhaca mé aon duine ariamh ba daille (/deʟ′ə/) ná é ag dul chuig an scoil. Chaith G. a dhúracht leis, agus thugadh sé dual na druinne dhó chuile ré solais, ach má thugadh féin, ba aon-mhaith amháin dó é
→
dán
Má tá indán agus go bhfeicfidh mise thú ag caint le ceachtar aca sin, tiubharfaidh mé dual na druinne dhuit
→
dánacht
Thug an máistir dual na druinne dhóib go minic mar gheall ar a ndánacht ach ba bheag an mhaith sin in a dheidh sin. Dhá marbhuightheá iad, bheidís ar an gcéird chéadna lár na bháireach
Cá bhfágfadh sé an daoitheamhlacht? Níor fhága sé slis ná dual di in a dhiaidh. 'Sé mac a athar ceart é. Ní hé a mhalrait é.
Cuirim brón agus deacair air, milleadh agus martrú air, mar is dual do'n eascainí fearadh
→
dealbh 1
"Dar brigh na míonn" mar adeir C. an Ph. "má fheicimse a dhealbh isteach ar an mbaile seo aríst, is truagh-Mhuire dhó. Gheobhaidh sé dual na druinne. Buailfidh ceathar againn in aghaidh a chéile é"
→
déan le
Ba dual athar dó a bheith ar an sceaimhínteacht sin. Ar chuala tú faoi'n oíche ar tháinig an triúr aca anoir ó'n S. agus iad buailte ag duine eicínt. Bhuail aon-fhear amháin an triúr dearbhráthar. Ag teacht aníos in ucht Chnocán na gC. agus fios aca nach raibh duine ar bith ann le aon-tréas a chur orra, sheas siad suas i lár an bhóthair. "'Séard a bhí le déanamh leis adeir T. "cor a chur in a mhuineál." "Agus an fíonnach a bhaint de phlaic a thóna le cic" adeir L. "Agus scian a chur ann idir builg agus barr-easnacha" adeir M." "Agus "summons" a thabhairt air ina dhiaidh sin." Ba dhin (ba shin) iad an triúr "bullies" agad. Is suarach an t-iongnadh go mbeadh mac duine aca ag imeacht as a chranna cumhachta scaithtí
→
deara
Ní thiubharfaidh an t-athair aon-nídh dhár dhealbh an ghrian faoi deara, má ghníonn tusa do ghnatha go cuí(bh)eamhail. Ach tárrtháil orainn ó Mhac Dé, gheobhaidh tú dual na druinne má bhrathann sé thú
→
deascán
Ní bhfuightheá duine as an dioscán anois atá indon mata a dhéanamh th'éis a liachtaí ceann agus a d'fheicfeá fadó. Go ndéanaidh Dia grásta ar Mh. Bh! B'ait uaidh a ndéanamh. "Dual beag agus dual mór" adeireadh sé. Níor luaghar leis an sioc ná duine ar bith a bheith ag míoladóireacht tímpeall air, an uair a bheadh sé leis (leis an mata)
+
→
deis
Dhá bhfaghainnse deis air, thiubharfainn dual na druinne dhó. Ach sin é an buille. Cá bhfuighidh mé deis air. Nímé an dtaobhuigheann sé tigh M. G. ar cuairt chor ar bith anois
TUILLEADH (1) ▼
Ná h-iarr in a dhiaidh siúd é, má theigheann sé ag cóiriú aonduine. Tá a theanga ar a dheis aige. Ba dual dó. Cainteoir maith a bhí in a athair féin.
→
diaidh
Mise imbannaí go bhfuil an forú in a dhiaidh. Is dual dó sin mar bhí sé indiaidh a athar féin
Diabhal a dhath ar an spreallaire sin ach neart díomhaontas agus leisce. Ba dual athar dó
→
dlaoi
Tá mé go dtí an dlaoi mhullaigh leis an stráca seo. Dhá mbeadh cupla dual agus baibín agam innte, ní dhéanfainn níos mó indiu = an tuighe is aoirde a bhíos ar an teach, as cionn an mhaide mullaigh
+
→
dlaoinín
Figh na dlaoiníní sin uiliog in a ndual, agus teirigh síos agus las dom iad l'aghaidh maiste do mo phíopa
TUILLEADH (1) ▼
(Rópa dlaoiníní = rópa tuighe cáithteach) "rópa a dhlaoidhfeá de bhruibh. Na bruibh a fháil suas annsin isna bárra. Bruibh mhóra láidre: fidheogaí. A dtarraint as an bhfréimh. A gcrochadh suas ar phionna nó ar an gcragadán cupla lá nó go dtriomuighidís. Ní mórán triomach a d'iarrfaidís. Iad a shnoigheachan annsin: a ndlaoithiú. Bhéarfá ar an dlaoinín le t'fhiacail. 'Sé an dlaoinín an craiceann atá taobh amuigh ar an mbrobh. B'fhearr t'fhiacail ná t'ionga leis an dlaoinín a tharraint anuas de na bruibh. Mara mbeirtheá mar sin air, dhéanfadh an rud bog atá istigh 'sa bhfidheoig mionús. Níl maith ar bith leis an rud bog sin ach a chaitheamh uait. De na dlaoiníní a dhéanfá an rópa. Le corrán nó le corr-shúgáin a dhéanfá é. Dhá mbeadh fear maith dhá dhéanamh, bheadh sé cho maith le rópa rúinne (róinne) — rópa ruadh. Trí duail a chur ann. Chuirfeá ar chocaí féir é. Nuair a chuirfeá ar chocaí é, ní iarrfá é a fhigheachan chor ar bith. Dhéanfadh dual amháin thú; agus ar chruacha coirce freisin. Chuirfeá ar mhuic é ag dul ar an aonach agus ar ghádrachaí maoil asail ag tarraint malaigh feamainne. Dhéanfadh fear maith an-chaol é, agus bheadh sé go maith in a dheidh sin. Dhá mbeitheá ag déanamh rópa muc dhó (dhe), chaithfeá trí rópa a dhéanamh agus na trí rópa a fhigheachan suas in a chéile: trí duail … Slata: nuair a bheadh slata bliain istigh chaithfidís a mbáthadh len a mbogadh, má ba leat cléibh, scoilb nó eile a dhéanamh dhíob. Bheidís mí ar bogadh i gclaise shul a n-oibrighthí iad. Bhruithfeá slata l'aghaidh cléibhín ime. A ndlaoithiú annsin, agus dhéanfadh na dlaoiníní rópa, ach ní bheadh sé cho maith leis an rópa dlaoinín bruibh. D'fheicfeá mná ag cur dlaoiníní na mbruibh nó na slat igcluasa an túirne (dlaoinín nó fiadhtaighil an dá rópa is fhearr) mar is ann istigh a bhíos an fearsad, agus an tsreang ag imeacht ar an bhfearsaid … Solus: dhlaoidhfidís anuas na fidheogaí agus d'fhágaidís stríoc bheag de'n dlaoinín ar an mbrobh, igcruth agus nach dtuitfeadh a mbeadh istigh ann amach in a mhionús. Chuiridís bealadh annsin orra: ola faidhtín nó ola runnaigh, agus a leaghadh ar cham agus a dtumadh ann. Mara bhfágthá dlaoi bheag síos ar fhad an dlaoinín, leaghfadh a mbeadh istigh ann. Bhíodh faidhtíní agus runnaigh in a snáth mara annseo an uair sin. Na h-aobha a leaghadh ar an teine, agus nuair a bheadh lochán agad na bruibh a thumadh uiliog ann, nuair a bheidís dlaoithte: an dlaoinín bainte dhíob. A gcrochadh suas ar stálú 'sa simléar nó go mbeidís tirm … " (Sliocht as cuntas faoi rópaí, dlaoithiú agus eile ó Mháirtín Ó Chadhain, Cnocán Glas, Spidéal)
→
dligh
Th'éis (taréis) é a dhligheachtáil féin dó is mó dhá fhonn a bhí uirre a shéanadh go bhfuair sí chor ar bith é. Bíodh a fhios agad muise go bhfuil an phrioc siúd sáthach ábalta le sin fhéin a dhéanamh. Ach ba dual di sin arsa tusa. Nach ag dlighe faoi fhiacha a chaith a h-athair a shaoghal
+
→
dlúth 2
Déan duail dlútha de do chuid gruaige anois
TUILLEADH (1) ▼
Ná déan na duail cho dlúth sin, nó beidh an tiachóig ro-chruadh ag na cearca
+
→
dóigh 1
Is breagh deas an dóigh d'fhear é ach a bhfeictheá gabhtha gléasta mar sin é. Ach ba dual dó an-slacht. Ní raibh sárú an athar le fáil, bhí sé cho slachtar sin
TUILLEADH (1) ▼
Beannacht Dé dhuit! Bhí sé cho maith leigean dó. Tá a chuid scoile sin ar iarraidh anois. Féachadh dóigh agus an-dóigh leis, ach b'aon-mhaith amháin é. Buaileadh dual na druinne air, fuair sé éadach nuadh; bicycle, "sweets", chuile mhíle rud. Ghabhadh sé ann lá nó dhó, ach ghlacadh sé an ghráin annsin uirre aríst, agus do cheann finne ní chuirfeadh amach é. Bhí S. ag rádh go ndíbreochadh sé amach ar an móin imbliana é agus go mb'fhéidir go múinfeadh sin é
Is deas dóigheamhail an buinneán mná í, bail ó Dhia agus ó Mhuire uirre. Ba dual di sin 'ar ndú'. Bhí a máthair féin amhlaidh
→
doscúch
Deir siad gur fear doscúdhach a bhí annsin aimsir na mBlack & Tans. Bhí sé ar a chaomhamhaint agus aithne mhaith aca air, agus oíche amháin in a dheidh sin, bhuail sé isteach i dteach ósta a raibh scaoth aca ag ól ann. D'fhan sé istigh i seoimrín beag ar cúlráid, agus bhí sé ins an áirdeall orra, nó go raibh a dtrúmlach (tromlach) scaipthe, agus nach raibh fanta ach beirt nó triúr a bhí ar a mbog-mheisce. Shiubhail sé amach annsin de mhaol a mhainge agus bhain sé na gunnaí díobh; agus bhuail sé dual na druinne orra. Dhá mbeirtí air, bhí a chnaipe déanta
Ag imeacht ag dradaireacht le mná a chaitheas sé sin a shaoghal. Ba dual athar dó. Nuair a bhíodh a athair ag obair ingarrdha an Bh. annsin thíos, ar an dá luath agus a bhfeicfeadh sé bean ag bailiú anoir Árd D. bheadh sé thíos ar shúil an bhóthair le bleid a bhualadh uirre. Dhá bhfaghadh sé aon-ugach uaithe, chaithfeadh sé an chuid eile de'n lá ag dradaireacht léithe
Tá drandailín de mhac annsin thiar ag M. Sh., agus choinneochadh sé caint le Éire bheag agus le Éire mhór. Theagadh sé ag cuartuidheacht thíos annseo tigh J. anuiridh, agus ní theagadh iabh ar a bhéal ó a bheadh sé taobh isteach de dhorus ach ag stolladh cainte, agus ag scileigeadh bréag. Ach cá bhfágfadh sé é. Ba dual dó siúd a bheith in a fhilidhe (c.f filidhe). Bhí sé in a dhream.
→
dreas 1
Bhuailtí dreasannaí móra air annsin soir fadó, ach ní bhíonn a aghaidh ann chor ar bith anois. Buaileadh an oiread air oíche amháin agus a bhuailfí ar dhual lín, agus diabhal mé go ndeachaidh sé ann aríst in a dheidh sin
→
dris
Bhí an cine céadna — Cloinn Mhac C. — in a ndris-chasáin ar mhuintir an bhaile seo ariamh. Ní raibh goir aca a dhul siar nach mbeidís eirighthe rómpa le dual na druinne a bhualadh orra, agus ar an gcóir chéadna dá dteighidís soir idir ord agus inneoin
Tá an drochmhúineadh (/droxūnə/) ann mar ba dual dó = olc, oilbhéas, droch-fháisc, fearg, donacht (níl an chiall droch-bhéasa nó bad-manners leis seo chor ar bith san gcaint, ná leis an aidiacht drochmhúinte (/droxūɴ′tə/) ach an oiread. Mí-mhúineadh agus mí-mhúinte adeirtear leis sin.)
→
droim
Agus tá an inghean ag dul ag pósadh an spreallaire sin th'éis a bhfuil de mhílte aice. Cé'n chaoi a dtaithnigheann sin leis an athair. Ní cheapfainn go mbeadh aon-ghnaoi mhór aige air siúd mar chliamhain. Déanfaidh sé aithgiorra an chuit thríd an ngríosaigh ar spré na h-inghine. Ach tuilleadh diabhail ag an athair. Ní bheadh Dia thuas nó d'agróchadh sé air é. Chaith sé a shaoghal ag sladadh dílleachtaí agus baintreachaí agus daoine dona. Anois b'fhéidir go dtiocfadh sé ar ais ar a mhéis féin chuige. Is gearr a bhéas an cliamhain siúd ag dul thrín a chuid mílte. Deir siad an rud a chruinnighthear ar dhruim an diabhail go n-imigheann sé ar a bholg. Is olc í eascainí baintrighe. Is dual di fearadh i gcomhnaí
→
dubh- 5
Caracháinín dubh-thaghdach é, le araoid ar bith a chur air. Ní feasach mé san domhan brách tuige nach mbuaileann duine eicínt dual na druinne air.
→
dúchas
Níor dhual di muis a bheith mar sin. Chaithfeadh sé go bhfuil sí ag dul in aghaidh dúchais. Ní raibh duine ar an bhfeadhain aca sin nach raibh droch-mhúinte anglánta