Foclóir Mháirtín Uí Chadhain: dual 2

Nualitriú Bunlitriú

dual

—/dūəl/

—ainmfhocal, fireann

—uimhir iolra: duail /dūəl′/ ach /dūl′/ scaití (Seán Ó Conaire, Baile Bán, Gaillimh), duala, dualannaí

urla; dlaoitheanna, dlaíógaí.

+–Cén chiall duit an dual sin a fhágáil ansin — urla ar bhaithis duine agus an chuid eile den cheann lom
Le ríméad atá an dual sin ansin agat

                                TUILLEADH (9) ▼
                            
Sin í an onóir: duailín mar sin a fhágáil as an mbaithis
Tuige nach bhfágfaidh tú duailín ar bith ann.  Diabhal blas den cheart nach bhfuil agat.  Níl gnaithe ar bith agat dó anuas in do shúile
Tá an-chataíl inti, agus dual dá cuid gruaige anuas ar a leiceann.  Sin í an onóir chreidim
Tá a cuid gruaige ina duala (duail, dualannaí) síos léithe taobh thiar
Nach breá an cúl gruaige atá uirthi agus é ina duala léithe síos
Bhain siad dual dhá gruaig nuair a bhí siad dhá cur i gcónra
Sin dual de ghruaig mo mháthar go ndéana Dia trócaire uirthi!  Nach breá an dath gruaige a bhí uirthi
Bhí a cúl ligthe síos ina duail aici an-fhada.  Dheamhan a fhios agam ar chrap sí é nó gur phós sí
Tá a cuid gruaige ina duail — ina troilseáin — aici

+–

Tá dual ar chosa an chapaill — an urla fíonnaigh atá síor ó na glúine: speir

I ndar liom féin, tá bacaíl eicínt uirthi. Ní féidir breith i ngreim duail chor ar bith uirthi

TUILLEADH (3) ▼

Tá mianach an-dalba sa gcapall sin. An bhfeiceann tú na duail atá uirthi

Rug sé ar dhual uirthi, agus thosaigh sí ag réabadh ar an toirt. Faitíos a bhí uirthi go mbacfadh sé leis an gcrúib. Ní mian léithe a dhul i ngaire na crúibe chor ar bith

Do chapall chomh beag léithe, is mór na duail atá uirthi. Chuir mé cronaí iontu ar an bpointe

slám tuí, féir, fíonnaigh nó eile agus é fite ina chéile.

+–

Níor mhór duit rópa trí dhuail lena haghaidh sin. Bhrisfeadh sí rópa dhá dhual — dhá dhual fite as a chéile mar a bhíos i dtéadrachaí agus i rópa

Bhí cábla wire trí duail aige, agus dheamhan Goll Mac Móirne a bhrisfeadh é. Ba bheag an baol

TUILLEADH (3) ▼

Faigh téad trí duail, chomh mór agus a bheadh ag bádóir, agus mura ndéana sin thú, níl a fhios agamsa cén scéal é

D'fhuadaigh sé téad trí duail a fuair sé ag imeacht ar sliobarna thíos ag an dug. Bhí sé istigh sa scioból mór siúd aige. Meas tú nár goideadh uaidh aríst í. Ar ndóigh níorbh é leathchóir Dé é arsa tusa, agus an chaoi ar éirigh sí leis féin

An rópa dlaoiníní a chuirfeá ar chocaí féir, ní iarrfá a fhíochán chor ar bith. Dhéanfadh dual amháin thú. Bheadh níos mó ná dual ann dá mba call a fhíochan (fc. dlaoi, dlaoiníní)

+–

Cuirtear dhá dhual sa súgán dúbalta le go mbeadh sé tacúil ceart. Ní théann sa súgán singil ach dual amháin. Níl sa súgán reatha ach dual amháin mar a chasfá é

Chaith mé an lá ag ligean súgáin dhá dhual dó, agus corrshúgáin aige. Má chaith féin, bhí mé meata críochnaithe aige. Chuireadh sé an iomarca fuinnimh iontu agus bhrisidís uileag

TUILLEADH (2) ▼

Amach anseo go gcasfaidh tú súgáin dom! Ní chuirfidh muid iontu ach dual amháin: ceathrúnaí iad le haghaidh na cruaiche

Níor mhór dhó sin súgán dhá dhual. Tá fuagairt an ghála ansin

Is minic a chonaic mé crios Bhríde, agus rinne mé freisin í. Ní raibh ort ach trí duail thuí a chur inti agus í a dhéanamh in airde duine

+–

"Chuirfeá duail i mapaí (sórt plaits mar a d'fheicfeá i ngruaig). Bheadh duine ag déanamh duail agus dhá síneadh agat, agus thú dhá bhfíochán isteach sa mapa. Dhéanfaí súgán tuí i dtosach agus bheadh duine ag déanamh duail duit, agus chuirfeá isteach iad i chuile áit dhá bhfeilfidís go mbeadh fad an mhapa déanta agat, agus thiocfá ar ais aríst ag tógáil na ndual agus ag cur isteach duailíní i chuile áit dhá bhfeilfidís" (sliocht as cuntas ar dhéanamh mapaí nó mataí — ó m'athair)

An bhfaca tú ariamh M. B. ag déanamh mapa. Bhíodh dual beag agus dual mór aige ann agus chaithfeadh chuile dhual a bheith mar a chéile. Ba bhreá uaidh mapa a dhéanamh

TUILLEADH (2) ▼

Cáiteoig ab ea. Déanamh mapa a bheadh uirthi. Chuirfeá duail inti ar an gcaoi chéanna. Bhí mise go maith ag déanamh mapaí agus tiachógaí tamall, ach ní fheicfeá duine ar bith ag déanamh aon cheann acu anois

Foighid ort anois. Dual beag — duailín a bheas mé a iarraidh. Caithfidh mé an dual seo a chur isteach i dtosach. Ní ligfidh an mapa seo puth isteach feicfidh tú féin air

+–

Chuirfeá duail agus baibíní sa gcír i mbarr an tí (mórán an rud céanna a théas sna mapaí. Coirníní tuí)

Teastóidh tuilleadh duail agus baibíní le aghaidh na círe siúd muran libh an braon a bheith i gcónaí as an maide mullaigh agaibh

TUILLEADH (4) ▼

Bhí glac mhór dhuail déanta agam, agus ná raibh ann mura bhfuair an deabhac d'asal ligean orthu agus streachail sé ó chéile iad ar fud na sráide

Dhá mbeadh fear maith freastail agam, is gearr a bheinn dhá cur ach b'fhearr dom uaim an té atá agam. Níl dual ná baibín ná scolb dhá dteastóidh uaim nach gcaithfidh mé féin a theacht anuas ag cur caoi orthu. Níl sé sin in ann tada a dhéanamh ach go dtabharfadh sé gabháil thuí suas agat, agus is neamhairdiúil é fúithi sin féin

Céard atá le déanamh agat ach an bior a chur isteach idir dhá dhual agus coinneoidh sin an tuí. Is furasta a aithinte nach tuíodóir thú, ach ní fearr duit ar bith é. Is mór an mearú ar dhuine an tuíodóireacht chéanna

Ní mór duit an bior sin a fháscadh síos go maith idir na duail! Ná fág ar bogadh chor ar bith é

fíochán nó cornú a thugtar ar bhréidín ag dul i seol srl.

+–

Ní mór don tsnáth lín a bheith ina dhuailíní lena dhul sa seol — ceann an tsnátha a cheangal suas agus slat nó maide a chur thríd. Déantar le snáth ar bith é a bhíos sa seol ach go gcaithfidh sé a dhul thríd an tslinn agus thríd an uaim i dtosach sula gcuirtear ar an ngarmain é

Déanfaidh mé duala anois de thosach an tsnáth agus cuirfidh mé maide thrína leithead

TUILLEADH (1) ▼

An fíodóir seo thíos, ní mar sin a ghníos sé chor ar bith é. Fágann sé an uige a bhíos fite sa seol, agus ansin tógann sé an bréidín atá ar an ngarmain agus greamaíonn sé ina chéile iad. Tógfaidh sé dual de chaon bhréidín ina leathláimh — ina chiotóig: dual den gharmain agus dual ón seol. Caithfidh sé na criosannaí ansin a scaoileadh agus a ngreamú leis an láimh atá ina cónaí. Beidh sé dhá ngreamú sa gciotóig ó dhual go dual, agus é ag cur chaon snáth le chéile, nó go mbeidh sé ina chéile uileag. Ansin gabhfaidh sé san uaim agus sa slinn

dual lín: slám nó dornáinín den lín; an oiread lín agus a bhuailfeá in éindí leis an tuairgín nó leis an tslis nó ar chloich.

An bhfaca tú ariamh dual lín dhá bhualadh. Chaití é a bhualadh ar nós coirce le na coilg a bhaint as

+–Buaileadh an oiread air agus a bhuailfí ar dhual lín — fuair sé tuirne Mháire
Buailfidh mé an oiread ort agus a bhuailfí ar dhual lín mura n-éirí tú as do chuid aisiléireachta

                                TUILLEADH (7) ▼
                            
Shílfeá gur dual lín a bhí aige leis an lascadh a bhí aige air
Tá máistir ansin thoir agus dheamhan aithne air nach duail lín a bhíos aige le na gasúir leis an ngreadadh a thugas sé orthu
Cén sórt bualadh atá agat ormsa.  Dheamhan aithne ort nach dual lín atá agat ann!
Ní bhuailfeá a leathoiread ar dhual lín agus a buaileadh air sin, ach má buaileadh féin, ba bheag an mhaith sin.  Níorbh fhéidir an ábhailleacht a bhaint as
Sin é agat ansin anois é, agus lasc leat é mar a dhéanfá le dual lín.  Dheamhan an miste liomsa anois má ghiorraíonn tú leis.  Bíodh a mhilleán ort féin
Maraíodh é sin ariamh.  Fuair sé an oiread de chartadh uathu sin soir agus nach mbeadh capall, ní áirím duine, beo ina dhiaidh.  Nach mbíodh sé mar a bheadh dual lín acu agus chuile dhuine agus a iarraidh féin air, agus nuair a bheadh duine réidh leis, d'ionsódh an ceann eile é
Diabhal aithne air nach dual lín é an bicycle aige le na hiarrantaí atá sé a thabhairt dó.  Chuile uair dhá mbuaileann an cantal é gheobhaidh an bicycle pléisc

Dhá mbeadh dual bharraigh agat le cur le do bholg, b'fhéidir go dtabharfadh sí fuarú dhuit ar an bpian bhoilg sin. Tá leigheas sa mbarrach

dual na droinne: measaim gurb é an dual lín é a bheifí a bhualadh leis an tuairgín nó leis an tslis (fc. dual lín thuas; fc. freisin dronn)

+–Buaileadh dual na droinne air — fuair sé an-lascadh; fuair sé liúradh Chonáin; buaileadh an oiread air agus a bhuailfí ar dhual lín
Buailfidh mé dual na droinne ort mura lige tú dhom

                                TUILLEADH (10) ▼
                            
Buaileadh dual na droinne air sin agus é ag éirí suas, ach dheamhan maith a bhí ann.  Ghreamaigh an ábhailleacht dhó ina dhiaidh sin
Séard a bhí a dhéanamh leis sin, ná duine ar bith eile a bheadh ar a chuid cainte, dual na droinne a thabhairt dó.  'Sé atá sé a thuaradh dhó fhéin ar aon chor
Chaith sé ucht eicínt (cainte) leis an bhfear seo thíos ag dul thar an teach agus d'éirigh sé seo thíos amach agus thug sé dual na droinne dhó
Beidh tú ar siúl nó go bhfaighe tú dual na droinne uathu siúd.  Nach ort atá an bheith le go gcaithfidh tú a bheith ag siocadh leo
Ní fhaca mé aon lá ag an scoil ariamh an ceann céanna nach mbuailfí dual na droinne air.  Ní raibh meabhair ar bith ann le tada a thógáil
Chuaigh sé abhaile agus thug sé dual na droinne don bhean, agus thug sé leis páipéar deich bpunt ansin agus níor tháinig sé abhaile go raibh a dheireadh ólta aige
Tuilleadh diabhail aige má fhaigheann sé dual na droinne.  Chaith mé dhá uair ag tuineadh leis ag iarraidh a thabhairt abhaile, ach ní raibh aon mhaith ann.  Ní éadáil mhór an dream atá cruinnithe air anois
Tugadh dual na droinne de bhualadh dhó ann, agus ná raibh Dia leis murar mhaith an oidhe sin air
Thug muintir na háite thiar dual na droinne dhá ndeachaigh siar as seo ann.  Níor fhéad aon duine acu teach na bainse a thaobhachtáil i gcaitheamh na hoíche ach sáite i bpoill agus i bprochógaí taobh amuigh
Thug sé seo thuas dual na droinne don chliamhain an oíche faoi dheireadh.  Tháinig an cliamhain aniar ag iarraidh an chapaill air, ach sílim i leaba an chapaill a fháil go raibh an tseamair Mhuire aige nach bhfuair sé rud a mbeadh cuimhne aige air.  Ach thuill sé é.  Ba bheag beag an náire a bhí air agus a thaobhachtáil chor ar bith agus a ndearna sé de mhailís cheana air

+–

Tá dual na droinne de shneachta caite aige a mhic ó. Diabhal mé go bhfuil muca sneachta suas ansin agus go dtiocfá go dtí do mhuineál iontu — go leor sneachta

Tuilleadh diabhail ag an tír anois mura bhfuil dual na droinne de shneachta faighte aici. Agus ní tús ná deireadh fós dó. Tá sé ag biathú as aríst. Níl aon éan ann ar chaoi ar bith!

TUILLEADH (5) ▼

Tá dual na droinne de bháisteach air. Is furasta a aithinte ar na mótaí sin thiar é: na tóineanna dubha sin atá siar aneas

Níor mhór dó dual na droinne de bháisteach a dhéanamh anois shula bheadh díol na ndaoine ann. Tá chuile shórt spalptha. Níl aon bhord ag gabháil liom ansiúd suas nach bhfuil scáinte

Chaith sé dual na droinne de bháisteach aréir. Tá chuile chlaise soir ansin ag dul thar bruach. An bhfeiceann tú an trinse sin thíos agus í cab ar chab leis an mbóthar

Ná bac leis sin, ach mise a fuair dual na droinne de bháisteach an oíche sin. Ní raibh snáth thuas ar mo chraiceann nach raibh ina líbín

Gheobhaidh tú dual na droinne di. Ag athrú aimsire atá an toirneach seo agus tabharfaidh sí léithe an bháisteach. Is gártha na scaltrachaí atá sé a chaitheamh

+–

Rinne muid dual na droinne de dhamhsa aréir — go leor

Gheobhaidh sé dual na droinne de phoitín ansin anois. Gheobhaidh sé an oiread dó ar chaoi ar bith agus go ngráineoidh sé aríst air go ceann píosa

TUILLEADH (2) ▼

Gheobhaidh sé dual na droinne den chúirtéireacht shula éireos sé aisti. Nach aige atá an tóir uirthi! Bhí buannaíocht eicínt acu sin uileag le na mná

Beidh sé ag dul ar na tórraíochaí nó go bhfaighe sé dual na droinne dhíobh. Ní fhaca mé a leithide de scabhaitéirín ariamh i láthair coirp. An oíche a raibh an tseanbhean sin thiar dhá tórramh, chuaigh sé fhoisceacht mbeannaí Dia dhom éirí agus é a thabhairt isteach ar an smut dó

+–

Bhí dual na droinne acu ann — go leor daoine srl.

Chruinnigh dual na droinne ann ar an bpointe boise

TUILLEADH (5) ▼

Ara beannacht Dé dhuit! Bhí dual na droinne de dhaoine ann. Cérb as a dtáinig an mathshlua siúd ar fad

Bhí dual na droinne ar an tsochraide inniu. Shílfeá nach ndlífeadh an oiread siúd sochraide ann. Ní fhaca mise ag mórán sochraideachaí é féin ariamh

Bíonn dual na droinne istigh ansin chuile oíche ag imirt chártaí. Dheamhan gail den tine a fuair mé ó tháinig an t-airneán ná cuid de ghail

Bhí dual na droinne d'fhámairí soir anseo inniu. Sin é a gceird anois aríst nó go bhfeice tú an tSamhain seo chugainn. Ní féidir siúl síos ansin acu. Tá siad caite ina srathrúchaí i chuile áit ann

Tá dual na droinne acu sin ann bail ó Dhia orthu. Dheamhan lá dhá dtéim isteach ann nach bhfeicim duine eicínt nach bhfaca mé cheana. Ba cheart dó a bheith ag fáil leathchorónachaí ar chaoi ar bith, agus is dóigh go bhfuil

píosa de chlár nó de mhaide idir dhá chlár.

+–

Duail a chuirtí iontu mar sin fadó. Tairní a d'fheicfeá ag dul anois iontu — píosa de mhaide nó de chlár a chuirtear isteach i bpoll le dhá chlár a shnadhmadh, nó le taobhán agus raca a shnadhmadh

Is dona a snadhmadh adhmad an tí seo. Níor fáisceadh na duail ceart. Dhá bhfáiscthí, ní bheadh an oiread gíoscáin acu

TUILLEADH (5) ▼

Tá mise in ann na rataí a ullmhú agus duail a chur iontu féin agus sna taobháin, ach níl mé in ann a gcur suas ceart ina dhiaidh sin, théis go sílfeá gurb é an rud is réidhe ar fad é

Cuir dual beag isteach sa bpoll sin anois agus coinneoidh sé snadhmtha iad. Má tá tú sách stuama, sin ní fhágfaidh sé go deo

An bhfeiceann tú na taobháin atá idir na cúplaí seo. Dualanna atá iontu sin uileag, ach is adhmad nua a bhfuil eile ar an teach agus tairní atá dhá snadhmadh

Níl aon mhaith dual a dhul ansin. Níl sé déanta lena aghaidh. Ní choinneodh dual é. Is beag an baol a bheadh air

Ó tá siad chomh mór sin le chéile, tugaidh aniar an siúinéara go gcuire sé dual iontu agus go mbeidh siad greamaithe dhá chéile uileag. 'Sé a theastódh uathu. Níl scaradh ar bith acu le chéile

Féach freisin

→ dlaoi

→ doras

→ dronn

→ duailín

dual in iontrálacha eile (37)

→ dáimh

Is dual dáimhe dhó a bheith mar sin; is dual dáimhe agus muintire dhó a bheith mar sin — ní ón ngaoith a thug sé é; fáisceadh as sin é

TUILLEADH (2) ▼

Ha muise, is dual dáimhe agus daoine dhó a bheith drochmhúinte. Ar ndóigh dhá dtéadh sé le Clainn Mhac Chonfhaola, ní bheadh léamh ná inseacht scéil air

Is dual dáimhe agus daoine di cúl a cainte a bheith léithe. Níor lig a máthair aon duine thairti ariamh gan sclamh a bhaint as

→ dall 2

Ní fhaca mé aon duine ariamh ba daille (/deʟ′ə/) ná é ag dul chuig an scoil. Chaith G. a dhúthracht leis, agus thugadh sé dual na droinne dhó chuile ré solais, ach má thugadh féin, ba aon mhaith amháin dó é

→ dán

Má tá i ndán is go bhfeicfidh mise thú ag caint le ceachtar acu sin, tabharfaidh mé dual na droinne dhuit

→ dánacht

Thug an máistir dual na droinne dhóibh go minic mar gheall ar a ndánacht ach ba bheag an mhaith sin ina dhiaidh sin. Dhá maraíteá iad, bheidís ar an gceird chéanna lá arna mhárach

→ daoithiúlacht

Cá bhfágfadh sé an daoithiúlacht? Níor fhága sé slis ná dual di ina dhiaidh. 'Sé mac a athar ceart é. Ní hé a mhalrait é

→ deacair 1

Cuirim brón agus deacair air, milleadh agus martrú air, mar is dual don eascainí fearadh

→ dea-chaint

Ní iarrfá choíchin ach dea-chaint! Ar ndóigh ba dual duit sin

→ dealbh 1

'Dar brí na mionn,' mar adeir C. an Ph., 'má fheicimse a dhealbh isteach ar an mbaile seo aríst, is trua Mhuire dhó. Gheobhaidh sé dual na droinne. Buailfidh ceathar againn in aghaidh a chéile é'

→ déan 1

An té a ghníonns uabhar is dual dó cailleadh

→ déan le

Ba dual athar dó a bheith ar an sceaimhínteacht sin. Ar chuala tú faoin oíche ar tháinig an triúr acu anoir ón S. agus iad buailte ag duine eicínt. Bhuail aon fhear amháin an triúr dearthár. Ag teacht aníos in ucht Chnocán na gC., agus fios acu nach raibh duine ar bith ann le aon tréas a chur orthu, sheas siad suas i lár an bhóthair. 'Séard a bhí le déanamh leis,' adeir T., 'cor a chur ina mhuineál.' 'Agus an fíonnach a bhaint de phlaic a thóna le cic,' adeir L. 'Agus scian a chur ann idir boilg is barreasnacha,' adeir M. 'Agus summons a thabhairt air ina dhiaidh sin.' Ba in iad an triúr bullies agat. Is suarach an t-ionadh go mbeadh mac duine acu ag imeacht as a chranna cumhachta scaití

→ deara

Ní thabharfaidh an t-athair aon ní dhár dhealbh an ghrian faoi deara má ghníonn tusa do ghnaithe go cuibhiúil. Ach tarrtháil orainn ó Mhac Dé, gheobhaidh tú dual na droinne má bhraitheann sé thú

→ deascán

Ní bhfaightheá duine as an deascán anois atá in ann mata a dhéanamh, théis a liachtaí ceann agus a d'fheicfeá fadó. Go ndéana Dia grásta ar Mh. Bh! B'ait uaidh a ndéanamh. 'Dual beag agus dual mór,' adeireadh sé. Níor luar leis an sioc ná duine ar bith a bheith ag míoladóireacht timpeall air nuair a bheadh sé leis (leis an mata)

→ deil 2

Dheil sé rud! Ní dheileodh sé fód móna le cur sa tine, ní áirím dual le cur i rata.

→ deis

Dhá bhfaighinnse deis air, thabharfainn dual na droinne dhó. Ach sin é an buille. Cá bhfaighidh mé deis air. Ní mé an dtaobhaíonn sé tigh M. G. ar cuairt chor ar bith anois

TUILLEADH (1) ▼

Ná hiarr ina dhiaidh siúd é, má théann sé ag cóiriú aon duine. Tá a theanga ar a dheis aige. Ba dual dó. Cainteoir maith a bhí ina athair féin

→ diaidh

Mise i mbannaí go bhfuil an furú ina dhiaidh. Is dual dó sin mar bhí sé i ndiaidh a athar féin

→ díomhaointeas

Diabhal a dhath ar an spreallaire sin ach neart díomhaointeas agus leisce. Ba dual athar dó

→ dlaoi

Tá mé go dtí an dlaoi mhullaigh leis an stráca seo. Dhá mbeadh cupla dual agus baibín agam inti, ní dhéanfainn níos mó inniu — an tuí is airde a bhíos ar an teach, os cionn an mhaide mullaigh

→ dlaoinín

Figh na dlaoiníní sin uileag ina ndual, agus téirigh síos agus las dom iad le aghaidh maiste do mo phíopa

TUILLEADH (1) ▼

(Rópa dlaoiníní — rópa tuí cáiteach) "Rópa a dhlaoithfeá de bhroibh. Na broibh a fháil suas ansin sna barra. Broibh mhóra láidre: fiógaí. A dtarraingt as an bhfréimh. A gcrochadh suas ar phionna nó ar an gcnagadán cupla lá nó go dtriomaídís. Ní mórán triomach a d'iarrfaidís. Iad a shnoíchan ansin: a ndlaoithiú. Bhéarfá ar an dlaoinín le t'fhiacail. 'Sé an dlaoinín an craiceann atá taobh amuigh ar an mbrobh. B'fhearr t'fhiacail ná t'ionga leis an dlaoinín a tharraingt anuas de na broibh. Mura mbeirteá mar sin air, dhéanfadh an rud bog atá istigh sa bhfióig mionbhas. Níl maith ar bith leis an rud bog sin ach a chaitheamh uait. De na dlaoiníní a dhéanfá an rópa. Le corrán nó le corrshúgáin a dhéanfá é. Dhá mbeadh fear maith dhá dhéanamh, bheadh sé chomh maith le rópa ruainne — rópa rua. Trí duail a chur ann. Chuirfeá ar chocaí féir é. Nuair a chuirfeá ar chocaí é, ní iarrfá é a fhíochan chor ar bith. Dhéanfadh dual amháin thú; agus ar chruacha coirce freisin. Chuirfeá ar mhuic é ag dul ar an aonach agus ar ghadrachaí maoil asail ag tarraingt mallaigh feamainne. Dhéanfadh fear maith an-chaol é, agus bheadh sé go maith ina dhiaidh sin. Dhá mbeifeá ag déanamh rópa muc dhó (dhe), chaithfeá trí rópa a dhéanamh agus na trí rópa a fhíochan suas ina chéile: trí duail … Slata: nuair a bheadh slata bliain istigh chaithfidís a mbáthadh lena mbogadh, má ba leat cléibh, scoilb nó eile a dhéanamh dhíobh. Bheidís mí ar bogadh i gclaise shula n-oibrítí iad. Bhruithfeá slata le aghaidh cléibhín ime. A ndlaoithiú ansin, agus dhéanfadh na dlaoiníní rópa, ach ní bheadh sé chomh maith leis an rópa dlaoinín broibh. D'fheicfeá mná ag cur dlaoiníní na mbroibh nó na slat i gcluasa an tuirne (dlaoinín nó fiataíl an dá rópa is fhearr) mar is ann istigh a bhíos an fearsaid, agus an tsreang ag imeacht ar an bhfearsaid … Solas: dhlaoithfidís anuas na fiógaí agus d'fhágaidís stríoc bheag den dlaoinín ar an mbrobh, i gcruth is nach dtitfeadh a mbeadh istigh ann amach ina mhionbhas. Chuiridís bealadh ansin orthu: ola faoitín nó ola ronnaigh, agus a leá ar cham agus a dtumadh ann. Mura bhfágthá dlaoi bheag síos ar fhad an dlaoinín, leáfadh a mbeadh istigh ann. Bhíodh faoitíní agus ronnaigh ina snáth mura anseo an uair sin. Na haobha a leá ar an tine, agus nuair a bheadh lochán agat, na broibh a thumadh uileag ann, nuair a bheidís dlaoite: an dlaoinín bainte dhíobh. A gcrochadh suas ar stálú sa simléar nó go mbeidís tirim … " (Sliocht as cuntas faoi rópaí, dlaoithiú agus eile ó Mháirtín Ó Cadhain, Cnocán Glas, Spidéal)

→ dligh

Théis (tar éis) é a dhlíochtáil féin dó, is mó dhá fhonn a bhí uirthi a shéanadh go bhfuair sí chor ar bith é. Bíodh a fhios agat muise go bhfuil an phrioc siúd sách ábalta le sin fhéin a dhéanamh. Ach ba dual di sin arsa tusa. Nach ag dlí faoi fhiacha a chaith a hathair a shaol

→ dlúth 2

Déan duail dlútha de do chuid gruaige anois

TUILLEADH (1) ▼

Ná déan na duail chomh dlúth sin nó beidh an tiachóig róchrua ag na cearca

→ dóigh 1

Is breá deas an dóigh d'fhear é ach a bhfeictheá gafa gléasta mar sin é. Ach ba dual dó an-slacht. Ní raibh sárú an athar le fáil, bhí sé chomh slachtmhar sin

TUILLEADH (1) ▼

Beannacht Dé dhuit! Bhí sé chomh maith ligean dó. Tá a chuid scoile sin ar iarraidh anois. Féachadh dóigh agus an-dóigh leis, ach b'aon mhaith amháin é. Buaileadh dual na droinne air, fuair sé éadach nua; bicycle, sweets, chuile mhíle rud. Ghabhadh sé ann lá nó dhó, ach ghlacadh sé an ghráin ansin uirthi aríst, agus do cheann fine ní chuirfeadh amach é. Bhí S. ag rá go ndíbreodh sé amach ar an móin i mbliana é agus go mb'fhéidir go múinfeadh sin é

→ dóighiúil

Is deas dóighiúil an buinneán mná í, bail ó Dhia agus ó Mhuire uirthi. Ba dual di sin ar ndóigh. Bhí a máthair féin amhlaidh

→ doscúch

Deir siad gur fear doscúch a bhí ansin aimsir na mBlack and Tans. Bhí sé ar a chaomhúint agus aithne mhaith acu air, agus oíche amháin ina dhiaidh sin, bhuail sé isteach i dteach ósta a raibh scaoth acu ag ól ann. D'fhan sé istigh i seoimrín beag ar cúlráid, agus bhí sé san airdeall orthu nó go raibh a dtromlach scaipthe, agus nach raibh fanta ach beirt nó triúr a bhí ar a mbogmheisce. Shiúil sé amach ansin de mhaoil a mhainge agus bhain sé na gunnaí díobh; agus bhuail sé dual na droinne orthu. Dhá mbeirtí air, bhí a chnaipe déanta

→ dradaireacht

Ag imeacht ag dradaireacht le mná a chaitheas sé sin a shaol. Ba dual athar dó. Nuair a bhíodh a athair ag obair i ngarraí an Bh. ansin thíos, ar an dá luath is a bhfeicfeadh sé bean ag bailiú anoir Ard D., bheadh sé thíos ar shúil an bhóthair le bleid a bhualadh uirthi. Dhá bhfaigheadh sé aon ugach uaithi, chaithfeadh sé an chuid eile den lá ag dradaireacht léithe

→ drandailín

Tá drandailín de mhac ansin thiar ag M. Sh., agus choinneodh sé caint le Éire bheag agus le Éire mhór. Theagadh sé ag cuartaíocht thíos anseo tigh J. anuraidh, agus ní theagadh iamh ar a bhéal ó bheadh sé taobh isteach de dhoras, ach ag stolladh cainte agus ag scilligeadh bréag. Ach cá bhfágfadh sé é. Ba dual dó siúd a bheith ina fhilí (fc. filí). Bhí sé ina dhream

→ dreas 1

Bhuailtí dreasannaí móra air ansin soir fadó, ach ní bhíonn a aghaidh ann chor ar bith anois. Buaileadh an oiread air oíche amháin agus a bhuailfí ar dhual lín, agus diabhal mé go ndeachaigh sé ann aríst ina dhiaidh sin

→ dris

Bhí an cine céanna — Clainn Mhac C. — ina ndris chosáin ar mhuintir an bhaile seo ariamh. Ní raibh gair acu a dhul siar nach mbeidís éirithe rompu le dual na droinne a bhualadh orthu, agus ar an gcóir chéanna dá dtéidís soir idir ord agus inneoin

→ drochmhúineadh

Tá an drochmhúineadh (/droxūnə/) ann mar ba dual dó — olc, oilbhéas, drocháisc, fearg, donacht. Níl an chiall drochbhéasa nó bad-manners leis seo chor ar bith sa gcaint, ná leis an aidiacht drochmhúinte (/droxūɴ′tə/) ach an oiread. Mímhúineadh agus mímhúinte adeirtear leis sin

→ droim

Agus tá an iníon ag dul ag pósadh an spreallaire sin, théis a bhfuil de mhílte aici. Cén chaoi a dtaitníonn sin leis an athair. Ní cheapfainn go mbeadh aon ghnaoi mhór aige air siúd mar chliamhain. Déanfaidh sé aicearra an chait thríd an ngríosaigh ar spré na hiníne. Ach tuilleadh diabhail ag an athair. Ní bheadh Dia thuas nó d'agródh sé air é. Chaith sé a shaol ag sladadh dílleachtaí agus baintreachaí agus daoine dona. Anois b'fhéidir go dtiocfadh sé ar ais ar a mhéis féin chuige. Is gearr a bheas an cliamhain siúd ag dul thrína chuid mílte. Deir siad an rud a chruinnítear ar dhroim an diabhail go n-imíonn sé ar a bholg. Is olc í eascainí baintrí. Is dual di fearadh i gcónaí

→ dubh- 5

Carracháinín dubhthaghdach é le araoid ar bith a chur air. Ní feasach mé sa domhan brách tuige nach mbuaileann duine eicínt dual na droinne air

→ dúchas

Níor dhual di muis a bheith mar sin. Chaithfeadh sé go bhfuil sí ag dul in aghaidh dúchais. Ní raibh duine ar an bhfeadhain acu sin nach raibh drochmhúinte anglánta