Foclóir Mháirtín Uí Chadhain: téigh amach

Nualitriú Bunlitriú

téigh amach

+–

Chuaigh luaidreán (ráfla, scéal, siomóid srl.) amach anseo uair go raibh sé pósta le baintreach i Sasana agus nach raibh ríochan ar bith lena cuid airgid. Ar ndóigh mo léan!

Chuaigh ráfla eicínt amach go raibh sé ag díol an ghabháltais, agus bhí an baile ar fad spréachta ag an teach aige maidin ag rá go mbainfidís amach gan bhuíochas é

TUILLEADH (2) ▼

Gabhfaidh an chaint amach de t'ainneoin. Ní bheadh a dhath maitheasa dhuit a bheith ag iarraidh rud a cheilt. Faightear fios ar chuile shórt. Sin é a cheapaimse ar chaoi ar bith. Chuaigh seafóid eicínt amach anseo uair go raibh tithe nua le ligean amach ar phínn sa tseachtain, agus bhí tír is talamh ag an mbeairic ag cur boinn ar an scéal lá arna mhárach

Chuaigh go leor nach raibh ceart amach faoin gceann céanna. Ní raibh sé leath chomh dona is a bhí a cháil. Ach sin é an chaoi a mbíonn sé i gcónaí

Chuaigh scéal eicínt amach uirthi gur ghoid sí airgead agus ní raibh ann ach pait. Nach diabhlaí beag a shuim a bhíos ag cuid de na daoine clú daoine eile a reic

Chuaigh sé amach uirthi go mbíodh sí ag comhrá (ag cúirtéireacht) le saighdiúr Black i Londain agus d'fhága sin ar an trá thirim í. Tá col ag chuile dhuine léithe

+–

Chuaigh droch-cháil amach dó, agus má chuaigh féin, níl a fhios agam nár thuill sé í

Má théann droch-cháil amach do dhuine, bhí sé chomh maith dhó luí siar. Fanfaidh an cháil sin air, dhá mba é an fear ba feiliúnaí faoin domhan é. Ar chuala tú ariamh é; an té a dtéann cáil na mochóirí amach dhó, bhí sé chomh maith dhó gan éirí go tráthnóna

TUILLEADH (1) ▼

Má ghníonn tú é sin, ní shaorfaidh Éire thú gan droch-cháil a dhul amach duit. Sin é a bhfuil ó dhaoine

+–

Tá sé ag dul amach ar a bhéal uileag — caite amach i ndiaidh a bhéil

Meas tú ab é an pósadh a chuir an bhail siúd air. Tá sé ag dul amach ar a bhéal ar fad le tamall

TUILLEADH (4) ▼

Meas tú ar éirigh aon ghortú den chapall. Tá sí ag dul amach uileag ar cheann de na cosa tosaigh

Dírigh suas thú féin a ghamail bhradaigh agus ná bí ag dul amach ar do bhéal mar sin. Ní ghlacfaí in aon arm faoin domhan leat

Tá tú ag dul amach go mór ar na glúine (as na glúine) le gairid. Sílim gur gearr uait

Chuaigh sé amach ar a bhéal agus ar a fhiacla sa lochán — i ndiaidh a mhullaigh

+–

Tá an ghealach ag dul amach go maith san oíche anois — bíonn gealach ann go mbíonn sé deireanach san oíche

Is faide amach san oíche a ghabhfas an ghealach anocht ná aréir

TUILLEADH (5) ▼

Is maith fada amach sa mí seo chugainn a ghabhfas an ghealach seo. Níor tháinig sí go dtí dhá oíche ó shin — mairfidh sí go mbeidh cuid mhaith den mhí seo chugainn caite

Is diabhlaí fada amach sa mbliain atá an Inid ag dul i mbliana. Beidh sé ionann is ina Lá Bealtaine shula bheas aon Cháisc agat i mbliana

Gabhfaidh an Chincís amach an-fhada sa samhradh, mar bhí an Inid deireanach

Chuaigh an drochaimsir an-fhada amach sa samhradh i mbliana. Beidh moill ar an bhfómhar dhá réir

Gabhfaidh an rabharta seo amach sa Márta

Cén dola amach atá air — costas (fc. amach agus dol)

Féach freisin

→ amach

téigh amach in iontrálacha eile (50+)

→ feadhnach

Sin feadhnach atá ag dul chuig an damhsa atá ag an sagart. Ar chuala tú céard adúirt S. an Gh. faoi? 'Is groí an saol é! Is groí muis,' adeir sé. 'Cuimhnímse fhéin — agus ní hé an fhad sin ar an saol mé — go mbíodh sagairt ag sciolladh agus ag scóladh den altóir ar dhuine ar bith a ghabhfadh amach ag damhsa de shiúl oíche. Anois tá siad dhá bhfuagairt ón altóir, agus ag maíochtáil leo a dhul ann, agus mura dté, dar fia is cam a bhreathnós siad orthu lá arna mhárach má chastar leo i mbóthar ná i mbealach iad! Is groí an saol e! Is groí sin!'

→ fearacht

Ní bheinnse fearacht cuid eile de na daoine chor ar bith. Níor mhaith liom ariamh an dá chroí a bheith agam. Déarfainn amach an rud gan frapa gan taca, sin nó ligfinn dó. Ní bheinn ag dul siar i mbéal duine agus ag maíochtáil leis, agus an buille feille a thabhairt dó taobh thiar dhá chúl ina dhiaidh sin

TUILLEADH (1) ▼

Chuaigh sé amach go doras fearacht is dhá mbeadh rún aige a bhualadh ach d'fhill sé aríst

→ fearúint

Beidh sé ag fearúint mar seo go dté an ghealach amach. Ba chóir go mbeadh sí i ndáil le caite. Tá sí ar an gceathrú dheiridh, dar liom féin.

→ feire glinnte

Thug J. amach an láirín agus é ag dul suas go F. 'Ní fré chéile a chacfas sí seo,' adeir sé, ag déanamh gaisce aisti. 'Fan go bhfeice sibh mise ag dul soir an bóthar sna feire glinnte uirthi'. Dheamhan dhá choisméig a ghabh an capall nó go raibh bualtrach déanta aici!

→ fios

Ná habair tada. Níl a fhios go té sin (/ɡu t′ɛ̄/; don té?). B'fhéidir go mbainfeadh an scéal sin caint amach fós — níl a fhios ag aon duine cén chaoi a rachadh sé chun dochair duit

→ fothramán

Cén sórt fothramán é sin a chuala muid ar ball? Blastannaí a chuaigh amach ab ea? Ba diabhaltaí an fothramán a rinne sé mura ndeachaigh amach ach ceann

→ framsáil

Is tarbh oilbhéasach é sin aige. An bhfaca tú ariamh é ag framsáil agus duine ag dul thairis an bóthar. M'anam go gcuirfeadh sé a smut amach thar chlaí go dtí thú!

→ froigisí

Tá na seálta froigisí ag dul i léig. Seálta dubha is mó atá ag teacht amach anois. Chreidim gurb iad is fhearr le aghaidh na strácála, agus nach mbíonn an salachar chomh suntasach orthu le na seálta eile

→ fudairnéis

Tháinig an bullán mór sin aige isteach an bhearna chugam tráthnóna agus thosaigh sé ag bualadh na mbeathach orm. Dheamhan a leithide d'fhudairnéis a chonaic tú ó chuaigh tú in ord Mhuire agus a bhí ann. Shíl mé nach bhféadfainn a chur amach chor ar bith

→ fág ar

D'fhága an misinéara i gcionn an phoitín sa gcúlteach é an lá sin. Thar éis an aifrinn thug siad amach é nó gur chur siad thrí lasadh é. Ach bhí mo dhuine ar meisce lá arna mhárach. Nuair a fiafraíodh dhe cá bhfuair sé é, séard adúirt sé: 'an té a chruthaigh neamh agus talamh níor fhága sé é fhéin ar deireadh.' Ba in é an fear agat le fágáil i gcionn poitín!

→ fág

Má shíleann tú go bhfuil doicheall romhat a dheartháir mo chroí, sin é amach an bealach agat. 'Sé an chaoi a bhfuil sé againne anseo: an té ar cúng leis fágadh. Níl buairthín bara againn ar aon duine

→ fáinne

Chuirfeá J. Mh. amach i bhfáinne anois de bharr an airm. Deir sé nach bhfaigheadh sé leath a dhíol le n-ithe ann. Ba dhiabhaltaí an rampaire é shula ndeachaigh sé isteach

→ fálach

Breathnaigh amach faitíos na fálach thuas. Tá an cneámhaire d'asal sin, agus a cheann síos thar chlaí gharraí T. Mh. aige ar feadh an lae. Má théann sé ina chuid síol féir siúd, is measa duit é a tharraingt ort ná an tÁibhirseoir

→ fána

Níl leath an chirt leis. Deir siad gur minic a thug tuile fear buile le fána: sin é a fhearacht aigesean anois é. Ní shásódh tada é go dtéadh sé in aghaidh an bhaile uileag, ag déanamh amach go smachtódh sé iad: eisean atá smachtaithe anois

→ caomhúint

Fuair tú amach muis, an té a mbeadh caomhúint ann. Nach bhfuil a fhios agat nach mbeadh sé sin beo gan a bheith ag cíble cainte.

→ ciste

M'anam muise go bhfuair tú amach an té a mbeadh ciste is stór aige, S. Ph. Mh.!

→ cláirseach

Tá cion tí idir chaon bhord dhíobh. Deamhan bréag ó chuaigh sé ag leagan amach iomrachaí ann, nach é a rinne na cláirseachaí fada fairsinge

→ coilgneach

Buachaill coilgneach é an gliomach, go dté bannaí ann, ach is beag a bhíos sé in ann a dhéanamh théis a dhíchill, uaidh sin amach.

→ coimhthíoch

Théis an méid sin, ghlan leis as New York agus chuaigh sé amach i gceann eicínt de na státaí coimhthíocha atá in iargúil Mheirceá, agus níor frítheadh scéal ná scuan uaidh tí (ní) ba mhó. Chuile sheans gur cailleadh ann amuigh é.

TUILLEADH (2) ▼

Má chuaigh siad amach faoi na tamhnachaí coimhthíocha sin, caith sneachta ar a lorg. Tá tú réidh leob — caoirigh strae

Tháinig na trí seachtainí nó an choicís seo a caitheadh an-choimhthíoch, agus sé is dóigh anois, go mbainfidh sé an ghealach seo as. Cáide go dté sí amach, ní mé?

→ comaoin

Chuaigh sé sách gar dhomsa a rá leis nár chomaoin dó a dhul i gcleithiúnas S. a chaitheamh amach. Ba mhaith leis aige é nuair a bhí an chruóg air.

→ cora

Ní theastóidh aon iomlacht uait — féadfaidh tú a dhul an chora — uair ar bith ó thús trá amach, go dté sé ar thuile aríst.

→ cuntanósach

Ní bheadh Tom Sh. cuntanósach i láthair sagairt ná easpaig. Dá mba é an té ba mheasa leat beo é, ligfeadh sé amach a chuid drochéisc ina láthair.

→ céithireacht

Dheamhan stopadh a tháinig uirthi ó chuaigh sí isteach chuig an aifreann go dtáinig sí amach aríst, ach ag céithireacht chasachta mar sin. Ach dheamhan is móide neart a bhí aici air.

→ cíosaigh

Tá a chuid asal ligthe amach faoi scoir aige agus gan breathnú ina ndiaidh ó Luan go Satharn, ach dar mo choinsias, má théann siad i mbradaíl ar mo chuidse, cíosóidh sé liom a ndéanfaidh siad de mhillteanas, feicfidh sé fhéin air.

→ cíos

Dheamhan cíos ná cabhlach a bheas ar an gcéad líne eile a íoc dhá réir sin. Muide i nDomhnach a bhain an méid sin cirt amach de na tiarnaí, ach ní hé an té a shaothraíonns a fhaigheanns. adeir siad. Is mór is fiú go mbeidh a shó ag duine eicínt dar ndóigh.

→ baile

Ní bheadh clóic ar bith ar dhuine amach faoin tuaith, ach an té a thiocfas 'na bhaile mhóir tugadh sé lón nó costas leis ar mhaithe leis fhéin, arae mar adeir an fear fadó: fear gan airgead i mbaile móra, is olc an lón dó goile géar.

→ bealach

Is gránna an bealach atá léithe, amuigh i mbéal an bhealaigh roimh chuile dhuine go bhfaighe sí amach cá'il sé ag dul.

TUILLEADH (2) ▼

Scaoil amach an té a bhfuil an bealach fada air.

Is cam an dlí é! Buaileadh bannaí ar an té a bhí saor, agus ligeadh amach an ceann a bhí as bealach gan tada.

→ crinn

Ní bheidh sé crinnte ceart muise go dté na caoirigh air. An áit nach bhfaigheadh an bhó tiomsacht, dhéanfadh an chaora solamar amach air.

→ crígh

Tá na driseachaí siúd ag caithriú amach ar fud an gharraí. Is gearr go mbí crígh dhiabhalta ann mura dtéitear rompu in am.

→ cuilín

Deile cár nigh sí iad ach sa tobar. Nach bhfaca mé na cuilíní gallaoireach air nuair a chuaigh mé amach ag iarraidh an aistir uisce sin! Is beag an dochar di náire a bheith uirthi feasta choíchin gan fios a gnaithe a bheith aici thairis sin, ach ní hí is measa ach sibhse a lig amach í.

TUILLEADH (1) ▼

Tá a shúil go dona. An lá faoi dheireadh a raibh siad ag cáitheadh, chuaigh cuilín den lóchán fúithi, agus chinn sé air é a thabhairt amach. Tá sí dúnta fré chéile anois aige. Banaltra mhaith a theastódh uaidh (banaltra = bean oiliúna. Deirtí go mbíodh bainne cíoch go maith ag súil thinn, nó súil a mbeadh salachar nó dúradán fúithi)

→ cuisneach

I nDomhnach níorbh fholáir do ghasúr a bheith cuisneach go maith lena chur chun scoile agus an aimsir atá ann. Chonaic mé deoraí beag de ghasúr atá ag M. Mh. ag dul anoir inné, agus é ina ghoróirín leis an bhfuacht. Nár agraí Dia air a dhul ag cur amach a leithide siúd de mhalrach faoi fhuacht agus faoi dheallradh!

→ beo 1

D'éagóir (d’éagcóir Dé?) dhuit nach dtéann amach in do gharraí go beo deifreach as sin, ach is cosúil gur beag an fonn maitheasa atá ort.

TUILLEADH (2) ▼

Dheamhan Críostaí an bhéil bheo ag dul isteach ná amach ina shiopa anois. Sin é an gléas air!

Ní théann Críostaí an bhéil bheo amach sna bólaí siúd mura dtéadh lucht caorach go díreach, agus tá mé ag ceapadh gur annamh a théanns siad sin fhéin chomh domhain sin faoi shliabh.

→ beos

Fuair tú amach an té a mbeadh beos ann muis

→ binse

Faigh an láí agus glan amach an scraith mharbh sin den bhinse. Ní dheachaigh tú sách domhain leis dhá scrathadh.

→ borr

Thosaigh an cat ag borradh ar an teallach go raibh sé ag cur taobháin an tí amach dhe. 'Más mar sin é,' adeir sé, ag dul amach an doras dó, 'ormsa a thitfeas an oidhríocht anois' (sliocht as mionscéilín faoi chat)

→ boscaed

Fuair tú amach an té atá in ann cliabh a iompar. Sách rite a ghabhfadh sé leis boscaeidín a iompar, ní áirím cliabh. Ar ndóigh, níl lúd ná láthar sa luisneachán siúd.

→ brabach

Fuair tú amach muis, an té a bhfaightheá brabach óil air — an té nár ghluigh (ghlaoigh) deoch do Dhia shúlach ariamh — níor thug sé deoch isteach d'aon duine ariamh.

→ breacán

Is measa a chuid breacáin a chur faoi réir dhó chuile Dhomhnach, ná dhá mba ag dul amach dhá phósadh a bheadh sé.

→ breá

Nach breá nach dtéann tú amach agus rud eicínt oibre a dhéanamh?

→ buadán

Fadó ní théadh duine ar bith amach aimsir sheaca gan buadán ar a chosa, ach ní fheicfeá ar aon duine anois iad. Tá an faisean sin caite in aer, mura bhfuil muintir an tsléibhe fhéin ann. Tá siad sin ag coinneáil na mbuadáin agus na seiríní i gcónaí.

→ buail ar

An té atá in ann an seachadadh amach a dhéanamh sna siopaí seo, gheobha sé chuile shórt faoina luach, ach an créatúr bocht atá ag iarraidh airleacain, buailfear thall air sin é. Fear dhá bheathú agus fear dhá mharú, mar adeir an ceann eile.

→ buail

Chuaigh beirt as an áit seo fadó amach ar an meatha mhóir ag iascach cholmóirí. Ná raibh ann mura dtáinig sé ina lom gaoithe aduaidh orthub agus b'éigean dóibh ligean leis an mbád iomramha gur bhuail siad tír i mBaile Uí Bheacháin i gContae an Chláir. Ach níor chás dóibh é ó bhuail siad tír in aon áit.