Foclóir Mháirtín Uí Chadhain: dath

+

→ faitíos

Diabhal pléidh a bhéas agamsa le scadáin le mo ló aríst. Feacha an bhail a chuir siad cheana orm … Beannacht Dé dhuit a dhuine sin. Chuir siad go doras an bháis mé. Scadáin lofa a d'ith mé. Agus níor ghlac mé éiseall ná a dhath leo agus mé dhá n-ithe. Ach ní íosfaidh mé aríst díobh le cúnamh Dé. An té a bhuailtear san gceann bíonn faitíos air

TUILLEADH (1) ▼

Má thugann tú an tabhairt ort fhéin, agus an snáth-feamainne a eirí leat, scoilt go maith í, faitíos na heirimisce. Tá fir istigh ar an mbaile seo, agus ghabhfaidís síos in do dhiaidh ann, agus dheamhan a dhath carghaís a bheadh orra a tógáil ort. Shéanfaidís go raibh sí scoilte chor ar bith

+

→ farasbarr

Ní fear an-láidir mar sin é T. Dheamhan a fhios agam a bhfuil earasbar (nirt) ar bith aige ar J. annseo thiar. Chuirfinn mo rogha geall dhá n-ionnsaíodh sé J. nach mbeadh a dhath le reic aige

TUILLEADH (1) ▼

Cén mhaith breáichte mara bhfuil rud eicínt in a haice? Dheamhan a dhath! Ní farasbar breáichte a chuireas bárr ar an bpota. Bíodh sí go breá nó ná bíodh, ach má tá sí in a gnathach maith agus an téagar a bheith san sparán aice, déanfaidh sí cúis

→ feiste

Ní annsin a theighim ag an Aifreann duth ná dath. Rug sé orm maidin Domhnaigh amháin ag teacht deireannach agus thug sé aghaidh mar a thiúrfá ar mhadadh orm. Tabhair glafairt air a dhuine chóir! "Dheamhan mé" arsa mise liom péin, "má scagaim mé fhéin uait an babhtaí seo, nach go luath a fheicfeas tú aríst mé!" Agus ní fhaca. Ní raibh mé in a fheiste ná in a fhínne ó shoin. Teighim suas go dtí an fear nach mbíonn doifeall aige roimh aonduine

→ friochanta

Cén aois an stuimpín sin? Sé bliana? Sí atá freochanta a mh'anam. Níl a dhath coimhighis uirre a thiacht isteach annseo. Dheamhan é muis

→ fág

Ní raibh a dhath air sin nuair a leag mé annsin é inné. Ach cár fhága tú ámhailleacht ghasúir 'ar ndó'? Tá an clampar orra. Ní mian leo gan a dhul ag spochadh le 'chuile shórt

→ féar

Diabhal a dhath síos in íochtar an chlochair ach féar gliomach. Tá sé sin go fairsing ann. Ní bhfuightheá boirdín asail d'fheamainn dubh ar an roinn ar fad

→ cailm

D'ól sé sé ghailleog as cosa idtaca, a's dheamhan a dhath cailm a chuir siad air = d'ól sé sé ghloine poitín go dlúth indiaidh a chéile a's níor chuir siad lá mairge air 'na dheidh sin.

→ ceal 1

Cheal cleachta atá dhá dheanamh sin dhuit. Dheamhan a dhath stró a bheidheas ort, ach a mbeidh tú déanta ar an obair = ach a dtaga tú igcleachtadh na h-oibre, ní bheidh mairg a' bith ort.

→ coimhthíoch

Fuaduigheadh amach sa tseiscinn choimhightheach é, 'siar ó Árainn, a's níor frítheadh a dhuth ná a dhath ná a thuairisc ó shoin.

→ comhfhios

InDomhnach tá siad dhá h-árdú leo(b) anois, ingan fhios a's i gcoimhfhios. Maidir le go bhfuil suím aca(b) duine dhá bhfeiceál, dheamhan a dhath, ach an oiread a's dá mbadh leo(b) fhéin í. Múinfe sin mise aríst, gan mo chuid móna a chuir (chur) amach ann.

→ corradh

Nach diabhaltaidhe an aois atá sé 'fhaghail! Tá sé corradh ar dheich mbliadhna is cheithre fichid anois, a's dheamhan a dhath mairg fós air, cé's moite dhá amharc.

→ céatach 2

Bhí an toirneach chéadtach ann, a's bhainfeá deilgne amach le 'chaon scail. A's má badh eadh fhéin, dheamhan a dhath stánadh a rinne mo dhuine. Shílfeá gurb é an chaoi a raibh an toirneach a' borradh leis.

+

→ céileog

Is beag capall a' bith a d'fheicfeá ar a dath. Sórt céileog í.

TUILLEADH (1) ▼

B'fhurast 'aithinte iad — péire céileogaí a bhí ionnta(b). Dá gcastaí leat iad, ní fhéadfá gan sonntas a thabhairt dóibh, ar a ndath.

→ círéabachaí

A dhiabhail áluinn, má bhíonn tú i bhfad ar a' sníomh sin leis a' gcathaoir, is gearr gur in a cithréabachaí a bheidheas sí aghad. Ach dheamhan a' miste leat. Ní chuirfe sé a dhath mairge ort.

→ abhaile

Níor airigh mé an 'bicycle' imthighthe go dtáinic mé amach, a's dheamhan a dhath a d'fhéadfainn a dheanamh, ach é shiubhal. Dar príosta sin é 'an marcuigheacht go Gaillimh, a's cead siubhal abhaile'.

→ baile

Ní bhfuair mé dubh ná dath ná tuairisc mo chaoirín amuigh ná i mbaile, ariamh ó shoin. Cneamhaire eicínt a d'árduigh leis í a's a d'ith í. 'D'eile!

+

→ bannaí 1

Dheamhan a dhath a rinneadh air, ach é 'chuir faoi bhannuidhe (bannuidhe a chuir air).

TUILLEADH (1) ▼

Is díthcéillidhe an mhaise dhuit é, má ghlac tú bannaidhe béil ar scéal de'n [tsórt] sin. Níl a dhath maitheasa ann, gan scríobhainn a bheith tarraingthe air

+

→ bealach

Ní fhéadfar a dhath a dhéanamh ar na gasúir mara dteighe siad 'na scoile féin — in áit nach bhfuil bóthar ná bealach faoi na gcois — ach a' criathrach báidhte.

TUILLEADH (3) ▼

Níl a dhath maitheasa dhuit a bheith a' saimhseáil mar sin leis. Scaoil bealach leis.

Ní chuirfeadh sé é féin as a bhealach a dhath, leis a' teine a thógáil de do chois.

Má bhí tú as bealach thú fhéin, céard 'fhéadfas tú a dhéanamh air. Níl a dhath maitheasa dhuit a' dhul 'un dlighe leis.

→ bealaíocht

Tá sé in a chaidhfte igcomhnuidhe ar a' teallach aghainn, a's ní bheadh a dhath bealthuidheachta, ná beaduidheachta ann in gan fhios dó!

→ béalóg

Níl sí ach a' cnádadh léithe. Dheamhan a dhath lasair a' teacht uirre, ach a bhfuil sa mbéalóig seo = teine a bheadh a' dóghadh léithe go roighin, ar bheagán teasa ná lasrach.

→ críoch

Dhá ba aonduine eile a chuirfeadh bean ó chrích mar sin, d'imtheochad sé indiaidh a chinn roimhe, a's dheamhan a chos a thaobhóchadh an baile go deo aríst. Ach dheamhan a dhath náire ar siúd.

+

→ beo 1

Mara leige tú de do chuid gársamhlacht' ní fhágfa mé a dhath dhíot beo (ní fhágfa mé aon-cheo beo dhíot etc).

TUILLEADH (1) ▼

Dheamhan a dhath mairg' uirre. 'Sí atá beo beithidheach fós.

→ binse

Dheamhan a n-aireochthá a dhath an tsleaghdóireacht, dhá mbeadh binnse tirm agad. Ach is sraimlidhe an saothar a bheith caruidheacht le binnse fliuch.

+

→ bocht 1

Bhí dath gach bó ar sliabh aca(b) tamall, ach ní mórán le beo, bocht iad anois.

TUILLEADH (1) ▼

Dheamhan a dhath ariamh ad'eirigh dhom, ach gur sheas mé ar chloich ghéir, a's rinne sí sileadh. Ach inDomhnach is bocht a' chois anois í.

→ bodhránach

Dheamhan a dhath éirime istigh i gcloigeann an bhodhránaigh sin, a's mara bhfuil fhéin, ba dual dó 'bheith amhla.

→ bollaireacht

Dhá mbeitheá ar a' mbollaireacht sin anois, go dtuitfeadh a' teanga asad, 'sé'n mhaith amháin duit é. Dheamhan a dhath tortha a gheobhfas tú!

→ breoigh

Tá riascannaí dubha istigh i lár a' choca, maran ro-fhliuch a bhí an féar nuair a rinneadh é, a's ghur bhreodh sé. Ach pé acu sin é, dheamhan a dhath loicht ag na beithidhigh air.

→ aiféala

Níl a dhath (pioc etc) aithmhéala orm, go ndeacha mé go 'Meiriocá. Is mó go mór an t-aithmhéala a bheadh orm dhá bhfanainn as.

→ buail ar

Th'éis ar buaileadh de bháisti(gh) air, ó rinneadh é (caisleán), dheamhan a dhath fhéin de'n mhoirtéal ar bogadh fós ann. Is diabhaltaidhe an buadh a bhí ag na saoir fadó, a' déanamh moirtéil.

→ buailteán

Dheamhan a dhath ariamh a rinne sé, ach snaidhm de'n bhuailteán a thabhairt aniar ó mhaol na gualann dhó, a's é shíneadh mín, marbh 'san easair.

→ bualadh

D'fhan mé ann go raibh an charraig ionann's folcuighthe, ach badh aon-mhaith amháin dom é, ní raibh a dhath bualadh ar an iasc.

→ buanadas

Droch-ghual é sin. Níl a dhath buaineadais ann. Is maith an dicheall do dhuine é 'choinneál caithte ar a' teine.

→ buil

Ní buil le Tom, a dhath a dhéanamh Dia Domhnaigh, a's dheamhan mé, nach bhfuil sin le tóigeál air, ná ar dhuine 'bith eile, a bhfuil a dhá cheann sa talamh ar feadh na seachtmhaine.

→ buinne 1

Níl a dhath maitheasa dhuit tairngí a chuir innte. Eireocha sí aríst. Níor mór stuádháil nó buinne a chuir isteach faoi'n tosach, le na choinneál fáiscthe síos.

→ búistiún

Dheamhan a dhath ariamh, adeirigh dhó, ach gur sheas sé ar chloichín ghéir annsin amuigh, a's d'at a chois go raibh sí in a búistiún.

+

→ ainm

Dubhairt mé léithe dhá gcainntigheadh sí in ainm amháin ar m'fhear-sa, go n-innseochainn dindiúirí a fear s'aice-féin di = dubhairt mé léithe, dá ndéanadh sí a dhath tromachain ar m'fhear-sa, go n-innseochainn-se di cé hé a fear féin (i.e. go n'innseochainn a dhroch-thréartha etc di)

TUILLEADH (2) ▼

Ní bheadh a dhath scrubaill aige siúd sagart a' pharáiste a bhaint as 'ainm.

In ainm's a bheith 'faghail bháis atá sé ó tháinig cuímne dhom, agus ní fheiceann muid a dhath clóice fós air.

→ ainneoin

Bhí pian ghártha orm, agus aindeoin sin, (i.e tharéis sin) ní dhearna mé a dhath éagcaoine.

+

→ aird 2

Dheamhan a dhath áirde thug mise air.

TUILLEADH (1) ▼

Níor thug mé a dhath áirde ariamh (áird ar bith) ar a chuid gaothtaireacht', ach an oiread a's dá gcoinnigheadh sé a bhéal ar a chéile.

dath (50+)