Foclóir Mháirtín Uí Chadhain: pota

→ faoisc

D'fhaosc sí na báirne san bpota. Deir siad gur an-bheatha iad sin: báirne faoscha.

+

→ farasbarr

Ní fearasbár breáichte a chuireas barr ar an bpota = ní chuireann breáichte súilíní ar phota na heanra; ní breáichte a níos brachán ach min; níl aon-mhaith i mbean bhreá mara bhfuil spré aice

TUILLEADH (2) ▼

Pós bean bhreá agus bíodh sib an chuid eile dhár saol ag scríobadh leis an nganntan. Ní farasbar breáichte a chuireas barr ar an bpota, adeir siad

Cén mhaith breáichte mara bhfuil rud eicínt in a haice? Dheamhan a dhath! Ní farasbar breáichte a chuireas bárr ar an bpota. Bíodh sí go breá nó ná bíodh, ach má tá sí in a gnathach maith agus an téagar a bheith san sparán aice, déanfaidh sí cúis

→ fág

Fág sin. Nach bhfeiceann tú go gcaithfidh mé an pota a thógáil den tine

→ ciste

Fhobair ciste a bheith faighte ag mo shean-athair 'sa gcnocán sin thiar. Neach a tháinic go dtí é a's adubhairt leis a dhul ann, ach ní dhearna sé a chomhairle, arae is fear de mhuinntir Dh. a thug sé leis i leaba C. Bhí leac a' phota nochtuighthe aca(b), nuair a tháinic an marcach — marcach a bhí chomh h-árd leis an aer — go dtí iad, a's d'fhuagair sé orra(b) staonadh. Sin é 'raibh na thimcheall. D'fhan a' ciste mar sin ariamh ó shoin, a's chreidim go bhfanfa, ar ar son se'aghainne.

→ cloigis

Bagair ar a' gcloigis d'asal sin amuigh, nó déanfa sé steigearás de'n phota.

→ míchuntanós

Dhá dhonacht a' t-athair le mío-chontanás, dheamhan goir a' bith aige ar a mac. 'Séard a bhí le déanamh leis a' mac é 'phlúchadh faoi phota mar dhéanfaidhe le cut.

+

→ bannaí 1

Ní chuirtear gliomach a' bith sa bpota taisce gan bannaí a chuir air — a chrúib a bhriseadh — a's ní fhanann aon-éitir ann, uaidh sin amach.

TUILLEADH (1) ▼

Dhá gcuirteá isteach sa bpota taisce iad d'fhuireasbha bannuidhe sclárfaidís a chéile istigh ann.

→ bealaíocht

Bhí pota breagh fataí gáiridhe bruithte aice, a's bealthuidheacht fheola in' aice sin, a's marar leag muide orra(b) ní lá go maidin é.

→ cuilín

Má's gabáiste l'aghaidh a' ndinnéir atá sa bpota seo, is mór mo mheas go bhfuil sí ó mhaith. Tá cuilíní súighe a' tuitim innte 'chuile phuínnte. InDomhnach is deas a' blas a bheidheas uirre ar ball.

→ beo 1

Sé'n fáth a gcuirtear na gliomaigh sa bpota taisce, i riocht's go mbeidís beo, beithidheach, nuair a thiocfaidhe dhá ndíol.

+

→ buinne 1

'h-ocht gcinn de shlata nó de bharrógaí a cuirtear imbuinne béil an phota gliomach.

TUILLEADH (2) ▼

Ní chuireann cuid de na gliomadóirí buinne béil a' bith ar na potaí gliomach. Slaitíní sáithte a bhío(nn)s aca(b) air in a leaba.

Líon suas a' pota fataí sin go buinne bruach anois. Ní mór é. Nuair a bheidheas ar ndíol fhéin, a's díol na muc bainte as, is maith an poll a bheidheas ann.

→ áfach

Chomh luath a's fuair sé é fhéin, dealuighthe as a' bpota, thug sé an áfach air fhéin, agus ní fheicfeamuid aríst go luath é.

→ ainm

Bhí sé in ainm's a bheith a' sleághdóireacht Dia Luain, ach níl an oiread móna indiaidh a láimhe, a's a bhruithfeadh pota fataí dhuit.

→ amach

Tá na potaí gliomach curtha aca(b) amach go maith ar a' stupóig.

→ áirgiúil

Tá potaí na mballach níos leithne sa mbearrach, a's níos áirgeamhla idir béal an bhearraigh a's tóin an phota, arae ní mór do'n bhallach bealach níos leithne ná an gliomach le dhul síos (l. 14. Obair is Luadhainn — Colm Ó Gaora).

→ aníos

Tóg an pota aníos de'n teine.

→ feamainn

Is diabhlaí an sraith feamainne — feamainn reatha — a chonnaic mé amach ó charraig Bh. T. inné agus mé ag tógáil na bpotaí

→ feoil

Ní dheachaidh pota na feola síos fós (ar an teine)

+

→ fiuch

Fiuch an pota sin = uisce agus fataí

TUILLEADH (1) ▼

Cuir fiuchadh faoin bpota = deasuigh suas an teine timpeall air, i gcaoi agus go bhfiuchfaidh sé

→ flith 1

Ní fhaca tusa flith ag dul le cois chapaill ariamh? … Ní hé sin domsa é muis. Is minic a chonnaic mé dhá cur léithi í, dhá mbeadh sí ata. Í fhéin nó muingbheara. Tá an fhlith chuile orlach cho maith leis an muingbheara. Í a bhruith i bpota agus an súgh a chuimilt don at. Ní fuláir í a choinneál cuimlithe léithi nó go dtraoithe sí. Bhainfeadh sí at as duine freisin. Í a théamh as cionn na tine, agus a bualadh le do dhá bhois, agus a cur isteach leis te bruite. Chuir mise le mo láimh annseo í uair a raibh sí ata. Ba gearr a bhí sí ag baint an at aisti.

→ fuagair

D'fhuagair sé an pota Pádraig orm nuair a casadh liom é = "mo phota Pádraig ort" adeir sé (fc. pota)

→ paiteoil

Fágaí scaithín beag eile ar suan-bhruith í. Níl inte fós ach paitfheóil. Nach agaibh atá an deifir léithe! Faitíos atá oraibh go leagha sí san bpota. Ní leaghfaidh muise ná baol uirre: na sean-bheithigh atá sé siúd a cheannacht, is roighne ná sin iad!

→ imigh

Leannán liom an chasacht chéadna, ach cuirfe mise ag imtheacht í agus teannadh léithe, feadh's mé 'faghail pionta de thús an phota ó Johanny Pheaits Éamuinn = tá an chasacht do mo shíor chothú, ach cuirfe mé deifir ag imtheacht uirre, chomh maith agus gheobhfas mé pionta de thús an phota ó J. Ph. É.

→ farcán

Bhí an pota gliomach i bhfastós i bhfarcán slat mhara agus níorbh fhéidir a thabhairt aníos. Thug muid linn é faoi dheireadh agus faoi dheoidh, ach ba le strachailleacht é.

→ faslach

Caith faslach de na fataí sin san bpota

→ fuaraigh

Leag na fataí sin amach ar fuarú ar an tsráid. Ná bain as an bpota chor ar bith iad

→ fuarbhruith

Ar fuar-bhruith is fhearr liomsa an fheoil sin. Bíonn sí ro-oiltiúil ar a tógáil as an bpota

→ abair

Abair nachar bhac fear le cur ar bith, ach tosuighe ag baint mhóna 'san Márta, agus tosuighe ag cur potaí 'nuair a thiocfadh séasúr na gliomadóireachta, meastú nach mó a bheadh dhá bharr aige, ná a bheith dhá mheath féin ag tochailt idir dhá chloich 'sna breaclachaí sin amach = cuirigcás

→ dabhach

Rug siad (na póilíos) ar dhabhach agus ar chupla pota suas annsin an lá cheana. Ach ní bhfuair siad aon-deoir de'n bhraon

→ daingnigh

Is mór an daingniughadh nach mór do'n chroich fós, shul á fhéadfas tú pota a chur uirre. Pota ar bith a chrochfaidhe uirre sin, bheadh sé anuas in do mhullach ins an teine

→ deifir

Breagh nach gcuireann sib deifir leis an bpota sin. Níl cosamhlacht ar bith fiuchta air

→ deilbh 1

Bhí 'chuile dheilbh eile déanta aige 'san oíche Dia Domhnaigh ach an pota a leagan síos, agus bhí sé le sin a dhéanamh an oíche sin. Ba cheart dó a bheith réidh faoi seo. Mara dtapuighidh tú é mar sin féin, dheamhan an sdriog a bhéas aige. Ní túisce réidh anois é ná bhíos an iarraidh fuadaighthe cruinn baileach. Mara bhfaghaidh tú aon-deoir aigesan, tá tú réidh len a fháil in aon-áit eile

→ deirgeacht

Ní fhéadfadh sí a bheith folláin agus an deirgeacht atá innte. Nach geall le pota fola í! Tá sí ro-otruithe freisin

+

→ deis

Níl aon-deis ghliomadóireacht' againn i mbliana. Dheamhan é. Tá potaí agus eile briste. Is mór an lear a thastóchadh ó'n gcurrach féin shul a bheadh sí in araidheacht a dhul 'un fairrge. Tá faitíos orm go bhfuil a' (ar) gcuid gliomadóireacht ar iarraidh ó d'imigh na gearrbhodaigh eile

TUILLEADH (1) ▼

Má tá pota le dhul ar an teine sin, ní mór dhaoibh deis bheag a chur uirre. Caith anuas gabhailín mhóna chugam … Nach gann gortach a thug sib isteach í, má tá sib taobh leis an méid sin

→ diaidh

Níl breathnú ar bith indiaidh na bhfataí agaibh agus gan a fhios agaibh nach leathta ins an bpota atá siad agus an dabhach teine atá fútha. Dubhairt mé lib a dtógáil cnag-bhruithte

→ dlaoithigh

Ar dhlaoithigh tú na slata chor ar bith? Cé'n sórt gaotta thú féin! Pota uisce síos go beo. Seogaidh! Chugad! Níl aon-bhreith ar an obair seo! Caithfidh an chiseoig a bheith déanta indiu

→ do- 2

"Tá na fataí seo do-nighte, do-bhruithte, do-churtha síos. Tá an tincéara igCorcaigh agus an pota ag leigean thríd" (as "Fáilte an Duine Dhoicheallaigh")

→ doicheall

Fáilte an doichill a cuireadh roimhe = fáilte nacharbh fháilte chor ar bith í, doicheall a bheith romhat i leabaidh fáilte, agus in áit b'fhéidir a mbeitheá ag tnuthán le fáilte. Seo í fáilte an doichill nó fáilte an duine dhoichealla' (doicheallaigh): "Fáilte romhat agus nar badh eadh; Suidh síos — mara bhfuil deifir ort —; Agus 'ar ndú tá; Fan go lá —; Tá na fataí seo do-nighte, do-bhruithte, do-churtha síos; Tá an tincéara i gCorcaigh; tá an pota ag leigean thríd (Tá an pota i mBaile Átha Cliath); Agus níl fataí ar bith is goire dhuit ná do chuid fataí féin"

→ domhan

Níl aon-chladach faoi thalamh an domhain is fhearr bráideannaí gliomach ná an cladach sin thíos. Tá a chomharaidheacht len a chois. Nach bhfeiceann tú é druidthe le potaí?

→ drad

Ná cuir an pota sin go drad anois, mar má chuirinns (má chuireann tú) gabhfaidh cuid dhó thar maoil, agus báithfidh sé an teine

→ dradlíonadh

Bhí a raibh de photaí gliomach ar na bráideannaí sin amuigh drad-líonta indiu. Ba diabhaltaí an foracún aca a bhí ag curachóirí na h-áite thiar

→ dubh 1

Tá do léine cho dubh leis an bpota = salach, brocach

→ díogarnach

Cut! Ní mharbhóchadh súiste Oscair cut! Chonnaic mise cut dubh a bhí thíos againn féin cheana. Bhí sé ag marbhú éanacha. Dubhairt mo mháthair go ndéanaidh Dia grásta uirre é a chur faoi phota, ach d'árduigh muid féin linn soir é ar an réidhteach i nGarrdha an Bh. Chraipligh muid idtosach é i riocht agus nach bhféadfadh sé imeacht. Shaghd muid na mádraí annsin ann agus chaith siad uair dhá strachailt. Diabhal marbhú! Chuaidh muid féin annsin ag caitheamh leis — gruadháin mhóra mhillteacha — nó go raibh muid sáruighthe. Diabhal marbhú. D'áitigh orainn annsin dhá chiceáil mar bheadh "football" ann, ach diabhal marbhú. Ní fhaca mé aon-rud beo ariamh a fuair an oiread spídeamhlacht' leis, agus indiaidh an méid sin ar fad bhí díogarnach anála ann. Dhá mbeadh aon-chiall againn 'sé a bháthadh a dheanfadh muid nó a chur faoi'n bpota, ach cá'r fhága tú an óige agus a chuid díocais. An bhfuil a fhios agad céard a rinne muid leis as a dheire: cupla feac láighe a fháil agus a bheith ag gabhailt air, nó nach raibh smeámh ann. Is minic a chuimnigh mé air ó shoin, agus a chuaidh sé thríom. Ní raibh scruball ar bith ionnainn agus an chaoi siúd a chur air

pota (50+)