Foclóir Mháirtín Uí Chadhain: Damhsa

Nualitriú Bunlitriú

Damhsa

—/dəuɴsə/ go h-iondamhail, ach /dæ:wsə/ scaithtí

daoine ag déanamh gluasachta áiride len a gcosa i gcó-imeacht le ceol. (Níor chuala mé rinnce air sin, cé go mbíonn súile, réaltóga agus eile ag rinnce, agus daoine freisin, ach gur olc é).

Níl aon-damhsa aige = níl sé indon aon-damhsa a dhéanamh

Níl damhsa ar bith aice. Cá bhfuigheadh sí damhsa anuas de thamhnóig shléibhe?

+–

Thug sí an damhsa ó bhuaile léithe = nuair a bhíodh buailtí ann roimhe seo, bhíodh an-cháil orra faoi dhamhsa. Chruinnigheadh na mná ar fad in aon-áit amháin ag damhsa

D'eireochadh dhi. Thug sí an damhsa ó bhuaile léithe

TUILLEADH (4) ▼

B'ait í a máthair féin. Bhíodh sé ráidhte gur thug sí an damhsa ó bhuaile léithe

Mo chuach óg annsin thú! Thug tú an damhsa ó bhuaile leat, bail ó Dhia agus ó Mhuire ort!

Faoi do chois é! Nar lagaidh Dia thú. Is tusa a thug an damhsa ó bhuaile leat ar chaoi ar bith agus ní h-iad an dream a mbíodh sé ráidhte leo

Píobairí a bhíodh ag dul thart fadó, agus chaithfeadh 'chuile dhuine a dhul amach ar lom an urláir ar a aghaidh féin: sin nó fear a dhul amach agus bean ar a [...]

áit a mbíonn daoine ag damhsa.

Féach freisin

→ damhsaigh

Damhsa in iontrálacha eile (67)

→ abair

Ag strócadh go dteigheadh sí ag damhsaí! A leithide de ghiostairín! Anois céard adeir tú le Gaillimh agus gan ann ach baile beag!

→ céadéaga

Tá sé ins na céad-déaga ag an damhsa. Dheamhan damhsa ó a tháinic oíche nach raibh sé amuigh air. Oibrigheadh leis!

→ damhsaigh

Cas amach strioncán ceoil aríst go dteigheamuid ag damhsa

TUILLEADH (2) ▼

Teirigh amach ag damhsa

Chuaidh siad amach ag damhsa

→ danra

Nach danagra an mhaise dhó é anois, agus gur bhac sé mé anuiridh faoi rud an bhóthair a thógáil taebh amuich de'n pháirc sin thoir aige. Theastuigh sé uaim l'aghaidh múirín. Níor chóir damhsa (dú-sa) stopadh dhó — ní raibh aon-bhaint aige dhó ach an oiread liom-sa — ach leisce na sáruigheachta mar sin féin, stopas.

→ daol

Bhí sé ag cur a chraicinn dó (de) ag damhsa i lár an tighe. Agus céard a dhéanfadh sé — mar bhuailfeadh daol é — ach a theacht anuas agus é fhéin a ghróigeadh istigh ins an gclúid agus tosuighe ag fuar(for)-chaoineachán. Thosuigh mo choinsias! Daol brúin (bróin) a tháinig air is cosamhail. Ag caoineadh sean-J. a bhí sé.

→ deacrach

Thuitfeadh déidín aige an oíche sin, mara dteigheadh sé ag an damhsa. Ba hé sin fhéin an damhsa deacrach do'n chréatúr. Bhris sé a chois i bhfad uainn an anachain ag teacht abhaile. Níor eirigh sé de chúl a chinn ó shoin, ach sínte istigh annsiúd

→ déag

Céad slán do'n tsaoghal sin féin an uair a bhí muid in ar mbrithin (bithin — r. sciorrthach) óg. Bhí muid ins na déaga an uair sin. Shíl muid nach mbeadh muid in oirifeart go bráth, ag caitheamh píopa, ag ól, ag dul ag damhsaí. Is beag an tóir atá ar dhamhsaí indiu againn. Is amhlaidh é: 'nuair a chríonas an tslat, is deacair a sníomh in a gad …

→ déan 1

An fhad agus a bhíos an áit sin oscluighthe, ní thaobhuigheann sé muid maidin ar bith go mbíonn sé ag déanamh lae. Ag imeacht le damhsa agus le ragairne a chaitheas sé an oíche

→ déan i

… Déan ann a stór! Cé feárr duit áit dhá gcaithfidh tú stiall den lá ná ag siamsa. An bhfuil aon-rath ag damhsa ort?

→ déan le

Cuirfidh an sagart amach ó'n damhsa S. B. agus má chuireann féin, 'sé a dhéanamh leis é. Ar ndú' duine ar bith a thiocfadh isteach ar t'urlár ins an gcruth sin, nach mór dhá fhonn a bheadh ort fhéin a chaitheamh amach. 'Cheal nach mbeadh?

→ deas 1

Is tú atá deas air, bail ó Dhia ort, má thograíonn tú a dhéanamh. Thug tusa an damhsa ó bhuaile leat! Amach leat agus déan geábh

→ déidín

Tá déidín tuithte agam leis an bhfuacht, leis an ocras, le codladh; ag fanacht le duine eicínt, cheal tobac, go dteightheá ag damhsa, ag obair agus rl. = ní bheadh an déidín tuithte dháiríre, ach go mbeitheá thart, nó scrútuighthe cheal an rud áirid sin; nó go mbeitheá in ainriocht de bharr rud áirid a bheadh ag gabhail duit. (Ach ní fuláir a thabhairt faoi deara nach gcuirfí an luighe seo air, le tinneas ná le péin, nó le rud a bhfuil an duine ag saothrú an tsaoghail leis, ionann agus cho mór agus dá mbeadh déidín tuithte aige, nó é tugtha uaidh go mór. Ní abróchthaí cuirim i gcás: "Tá déidín tuithte aice le tinneas cloinne", nó "tá déidín tuithte aige le tinneas droma", nó "tá déidín tuithte ag an sean-duine bocht le scoilteachaí", nó "tá déidín tuithte ag an duine bocht ag iarraidh greim a mbéil a shaothrú dá chloinn". Ach déarfaí "tá déidín tuithte ag an gcirc sin go mbeiridh sí an ubh". An uair is cúrsaí tinnis shealadaigh é nach mbíonn ro-mhór is féidir a rádh)

→ deifir

Nach mór an deifir damhsa atá oraibh! Dhá mbadh é an garrdha nó an portach é, ní bheadh a leath-oiread deifir oraibh

→ deireadh 1

Tá sé in am deireadh a dhul ar an damhsa sin anois

TUILLEADH (1) ▼

Ba mhaith an daimhseóir é, ach tá deireadh a chuid damhsa déanta sílim = tá sé réidh

→ deis

Níl deis ar bith ar an scioból sin l'aghaidh damhsa. Ní mór na fataí a chur amach as, agus coca a dhéanamh de'n tuighe, agus an t-urlár a scuabadh agus a sciúradh. Cá'id go mbeidh an chuairt mhíosa ann?

TUILLEADH (2) ▼

Ní fhéadfaidh mé a dhul ag damhsa ar bith go bhfaghaidh mé deis ar mo bhróga. Tá péire tosaigh ag tastáil uatha go géar

Má's leat Earrach a dhéanamh cuir deis ort féin feasta. Ar chuala tú ariamh gur dhá dtrian de'n damhsa an chosamhlacht

→ deisigh

Tá tú deisighthe amach ceart ar dhamhsa bail ó Dhia ort = faoi réir agus fonnmhar

→ deo

Go deó an baile se'aghainn féin! Siad a thug an damhsa leo 'leabharsa!

→ dia 1

Ní bhíonn cead damhsa ar bith anois san áit sin, agus mara bhfuil féin is mór an tslí 'un Dé é

→ diaidh

'Bhfaca tú an t-amharc mí-chéadtach a thug sé orm indiaidh a leicinn 'nuair a rinne mé a shamhlú leis go mbadh cheart dó iasacht an bhicycle a thabhairt dom le dhul go dtí damhsa cros-bhóthair ar an mB. Á. Shílfeá gur méir a chuir mé faoin a shúil. 'Ar ndú mo léan, 'chuile shórt aige sin ach damhsa cros-bhóthair!

TUILLEADH (2) ▼

Bhí mise lá thiar i dT. an Fh. agus mé ag tóraidheacht áit a dtugann siad an D. D. air. Casadh sean-fhear dom ag cros-bhóthar ann. Sean-fhear breagh gaedhealach i gcosamhlacht. "Cé'n áit annseo a bhfuil an D. D." adeirim féin. 'Bhfuil a fhios agad cé'n freagra a thug sé orm. Is beag bídeach nachar thuit mé as mo sheasamh. Cé'n bhrigh ach sean-fhear mar é. "Teirigh indiaidh do shrúine (sróine)" a deir sé "agus déanfaidh sí eolas duit." "Ná raibh maith agad, agus ní hé amháin" adeirimse … B'fhearr ná sin an rud a chuala mise ag fear as D. Fh. a tháinic ag damhsa thuas tigh Mh. Bh. Bhí an ghráin shíorruidhe ag M. B. ar fhear ar bith taobh thiar de'n Ch. Shaghd muid fhéin i bhfear Dh. Fh. é. "Céard a chas thusa annseo indiaidh do mhullaigh" adeir M. B. "Ní indiaidh mo mhullaigh a casadh ann mé, ach indiaidh mo ghléis" adeir an fear aniar

Indiaidh damhsaí a thug sé sin an tabhairt sin air féin anois. Nach hé an t-amadáinín é a theacht dhá mhíle dhéag bealaigh ar an gcuntar sin

→ dian

Sílim go bhfuil an sagart óg an-déan ar lucht damhsa, ach caithfidh aos óg siamsa eicínt a bheith aca

→ dícheallach

Tá sé an-dícheallach agus a dhul ag an damhsa = energetic

→ dílis

Dhá mbeitheá cho dílis do do chuid oibre agus atá tú do'n damhsa diabhal a mbeadh de chailleadh ort. Ach níl. Is beag an baoghal ort.

→ dilleoireacht

Ag dilleoireacht agus ag dilleoireacht a chaitheas sí a saoghal: ag dilleoireacht ag iarraidh a dhul ag damhsaí agus ag cuartaidheacht. Mo léan géar, fuair sí amach an té a leigfeadh ag damhsaí í! Dhá gcasad sí stuaic na binne bheadh an t-athair siúd aice scanruighthe gur árduighthe leis ag saighdiúr a bheadh sí. Bhí an scanradh sin ag rith leis an dream sin ariamh

→ ding

Gínn thú a mhic ó. Faoi do chois é! Nar chaillidh mé choidhchin thú go bhfaghaidh mé aríst thú. Ach cé'n chaint sin orm. Thug tú an damhsa as buaile leat. Dhaimhseochadh do shean-mháthair — go ndéanaidh Dia grásta uirre! — ar phláta

→ díocas

'Bhfeiceann tú an scramaire mór de mhac sin thiar ag P. Th. Sh.? 'Bhfaca tú ariamh ag damhsa é. Deamhan thiomanta cnáimh in a chorp nach mbíonn faoi dhíocas. Tabhair faoi deara anois aríst é thú féin. Chaith mé oíche ar fad ag breathnú air. Ní fhéadfainn mo shúil a thógáil dó

→ díol 2

Ní bheadh a ndíol áite damhsa ins an gcisteanach seo

TUILLEADH (2) ▼

Is díol náire an chaoi a bhfuil an tír anois — gan damhsa gan siamsa gan eirghe-amach mara dteighidh tú chuig "hallannaí" na sagairt. Níl ceannús ceann ar bith fanta ar shagairt anois. Tá siad ag fáil cead a gcomhairle féin ro-mhór

Ba é díol magaidh na tíre é cho uain agus a mhair sé, an duine bocht. Céad slán do'n lá a raibh sé ag damhsa againn amuigh ins an scioból annseo amuigh, agus é siúráilte go mbadh í inghean Lord D. í. M. J. "Dance to you" adeireadh an pleib

→ díth

Díth bróg a choinnigh ó'n damhsa mé

→ diúltaigh

Diúltaigheamuid do'n áit sin! Ní ghabhfainn ag aon-damhsa ann go díreach go dteighinn síos agus go mbáithfinn mé féin idtosach. Damhsaí gnaoidheamhla go deimhin! Is cuma leis an ngnaoidheamhlacht cé leis a ndéantar a samhailt, má sin damhsaí gnaoidheamhla. Bhí siad ar siubhal ariamh ariamh nó gur stop siad 'chuile dhamhsa eile. Anois tá a bhfuil de phighneachaí dá bhfuil ar liobarna ins an tír ag dul síos ina bpócaí féin. Tá faitíos orm nach rithfidh leo i gcomhnuí!

→ dlí

'Sé an dlí atá ag na céilidheachaí annseo anois, bean ar bith dhá bhfuil ann dhá mbadh í inghean Rí Sheoirse í, a iarraidh amach ag damhsa

→ dlúth 1

Ní bheadh sé in a Chéideach mar a mbeadh sé mar sin. Bhí sin de dhlúth agus d'inneach ann. Deirimse leatsa go raibh. Thug na Céidigh an damhsa ó bhuaile leo. Bhí a athair, S. Mhag Céidigh, istigh ar rástaí Bhaile Uí Bhriota lá. Bhí bean an chláirín ann. Diabhal mé nuair a bhí dreas déanta aice nach bhfáisceann S. suas ar an gcláirín agus nach dtosuigheann sé féin. Is air a chruinnigh a raibh ar na rástaí. Thug sé an "sway" leis as 'chuile cheáird ag damhsa

→ do 1

Tá sé imithe dhá n-iarraidh ag an damhsa

→ doicheall

Má tá doicheall aice leat, tá rud agadsa le déanamh: a dhul amach thairti agus do phort feadghaile thuas agad, mar a bhíodh ag B. Ph. Sh. 'chuile uair dá gcastaí an bhean leis, an t-am a raibh siad in árachaí a chéile. Diabhal focal bréige ann. Port cho croidheamhail agus a chuala tú ariamh. Dhá mbadh aon-bhean eile faoi'n domhan í, sciorrfadh na cosa uaithe ag damhsa leis

→ dóigh 1

Ba mhaith an dóigh gáire é gan bhréig gan áibhéil. Mara mbeadh agad ach aon-gháire amháin chaithfeá a dhéanamh faoi agus an ghoic a bhí air, amuigh ag damhsa

→ dóighiúil

Tá S. seo thíos an-dóigheamhail de'n domhan as an gcliobóig d'inghin sin aige. Ní iarrfaidh sí a dhul amach go deo ag cuartaidheacht! Ní thaobhóchadh sí damhsaí ar bhás an domhain! Maidir le fir, bhí sé cho maith duit fuath-fíonnach a shamhailt léithe le fir! Sin é ráidhte an athar. Ach aire dhuit a Sh! Níl sé seachtain fós ó a chonnaic mise istigh ins an raithneach annsin thiar í le fear! Bíonn ciúin cionntach, adeir siad

→ domlas

Eirigheamuid as an damhsa anois go ceann míosa nó cupla mí, nó cuirfeamuid muid féin 'un domblais leis.

→ dona

Is dona a bhí eirghe 'mo sheasamh ionnam agus gan a dhul ag damhsa

→ doscúch

Ab é S. Sh.! Tá sé cho doscudhach indiu th'éis go bhfuil sé aois an phinsean agus a bhí sé an lá sin. Ar chuala tú faoi'n uair ar imigh sé in éindigh le bean an damhsa de Rástaí Bhaile Uí Bhriota. D'imigh mo choinsias. Bean a bhíodh ag damhsa ar chláirín. Chuaidh sé cho fada le Béal Átha na Sluaighthe in éinfheacht léithe. Tugadh faoi thar cionn annsin é. Tá colm i mbun na gruaige air fós dhá bharr …

TUILLEADH (1) ▼

Tá an sagart sin sáthach doscudhach le 'chuile dhuine ach leis an té atá ag tabhairt síneadh láimhe dhó go h-acht agus go h-áirid. Mo léan géar tá saint ins an airgead aige mar atá aca ar fad. Iad sin siar a bhíos ag caitheamh aige 'chuile lá ins an tseachtain cuirfidh mé mo rogha geall leat go bhféadfaidh siad damhsaí a bheith aca chuile uair a thogróchas siad é, agus nach mbacfar iad. Má bactar ní póilidhe ná sagart a dhéanfas é

→ drantán

Shílfeá go bhfuil drántán ceoil in áit eicínt siar annseo. Ní féidir gur ag dul ag damhsa ar an mbóthar a bheidís aríst, th'éis gur dhíbir an sagart as iad 'san oíche Dé Domhnaigh seo (gha)bh thart

→ draoi

Mná! Is ann atá an draoi. Gheobhfá mná ar árdú orm ann. Bhí siad aniar amach ann — scúillí móra míllteacha agus iad cho marbhthánta ar an urlár. Dheamhan eolus ar bith a bhí ag an gcuid is mó aca ar an damhsa atá againne

→ dream

Dream caillte uiliog atá annseo anois. Ná samhluigh ceol ná damhsa leo

TUILLEADH (1) ▼

An raibh dream na C. R. ag an damhsa?

→ dreas 1

Déanfaidh sé dreas damhsa anois daoib

→ drisíneach

Marach cho drisíneach agus atá M. is iomdha fear a thiubharfadh amach ag damhsa í, ach níor dhóighide cleas di dhá dtugtaí, ná tosuighe ag léigheamh ar an té a thiubharfadh amach í. Sin nó pus cho fada le ráithe an earraigh a chur uirre féin ar lár an urláir. Dar príosta ní thiubharfaidh fear ar bith amach í ar chuntar de'n tsórt sin

→ drochdheallradh

Má theigheann tú ag an damhsa sin anocht, gheobhaidh tú droch-dheállra. Má tá unsa céille agad, fuirigh is an mbaile

→ drochfhear

Droch-fhear tí, droch-fhear talmhana, droch-fhear capaill, droch-fhear curaighe, droch-fhear láidhe, droch-fhear siúil, droch-fhear damhsa, droch-fhear iomra; droch-fhear fairrge (droch-bhádóir); droch-fhear ban (droch-fhear spallaíochta); droch-fhear tí agus urláir, droch-bhean aráin agus abhrais (droch-bhean tí), agus rl.

→ droim

Cá bhfios domsa cá raibh sé, ach tá a fhios agam go raibh an oíche thar druim 'nuair a tháinig sé ag an damhsa ar chaoi ar bith. Idteach ósta in áit eicínt a chaith sé an oíche. D'eile

→ dual 2

Rinne muid dual na druinne de dhamhsa aréir = go leor

→ dubhadh

Go gcuiridh Mac Dé an t-ádh ort nach raibh dubhadh na mbóthar de dhaoine ann! Ní raibh limistéar istigh dhá leath agus bhí siad síos ar feadh na sráide agus amach i mbéal an bhóithrín. Amuigh a bhí an damhsa ar fad

→ dúchas

Ó ní fheicfidh tusa aon-duine aca sin ag taobhachtáil ceoil ná damhsa. Ach dheamhan a fhios agam céard adéarfainn leis an gceann óg sin ann. Tá an-fhonn amach uirre. B'fhéidir go ngabhfadh sí in aghaidh dúchais

→ dúshlán

Dubhshlán a raibh ag an damhsa é a chur amach

TUILLEADH (1) ▼

Tháinic sé isteach chuig an damhsa as dubhshlán = de'n bhuidheachas; níor féadadh a choinneál amach, níor íoc sé; "gate crashing"

→ téigh ar

Chuaidh sé ar dhamhsa aréir rud nach bhfaca mé a dhéanamh ariamh cheana é. Braon a bhí ar bord aige is dóigh = thosuigh sé ag damhsa

TUILLEADH (1) ▼

h-Eirigheadh as an damhsa ar fad agus chuaidh an teach ar amhráin

→ téigh idir

'Sé a bhfuil ag dul idir é agus grásta Dé na damhsaí

→ téigh síos le

Ní raibh ag dul síos leis ach damhsa agus ól agus ragairne agus ba dona a chuaidh siad dó as a dheireadh, ní dhá roint leis é = ní raibh ag cur imní air; ba é mian a chroidhe é (ní mheasaim gur Béarlachas é sin ar aon-nós. Tá sé ag dream nach bhfuil fuigheall Béarla dhá laghad ar a gcuid cainte)

TUILLEADH (1) ▼

Ní raibh ag dul síos linn an uair sin ach ceol agus spóirt agus míádh. Dhá gcloiseadh muid go mbeadh damhsa áit ar bith idir [seo] agus U. níorbh fhéidir muid a choinneál as. Nach hé an cnáimh a lúb ó shoin! Is furasta a (ar) ndóthain damhsa a thabhairt duinn anois faraor

→ téigh thar

Bhí damhsaí ag dul faoi agus thairis ariamh agus aindeoin sin, sílim dheamhan coisméig (coiscéim) aige. Níor thug sé faoi deara dhó féin a dhul ag aon-damhsa ariamh. B'fhearr leis istigh ag saghdadh faoi shean-riadairí agus ag fáil spraoi orra