Deireannach
—/d′erɴəx/ : /d′erəɴəx/
—aidiacht
1.
ar deireadh; deireadh; "lastly".
a.
+–
Céard a rinne tú leis an leabhar dheireannach a bhí agad? = an ceann deireadh; an ceann a bhí agad faoi dheireadh (i leaganachaí de'n tsórt seo, níl aon-idir-dhealbhú ag deireadh agus deireannach le chéile, cé gur minice "deireadh" le ainm-fhocal measaim ná "deireannach". Ach bíonn áiteacha nach n-abróchaí deiridh le ainm-fhocal .i. "an ceann deireannach de'n lá", "an baile deireannach" agus rl.)
Sin é an béilí deireannach sean-fhataí i mbliana. Tá siad ídighthe anois
TUILLEADH (11) ▼
Bainfidh muid an béilí deireannach as an iasc indiu. Ba mhór an seasamh aige é
Tá an fata deireannach ithte agad, má bheirim ort istigh annsin aríst
Cá'id ó d'ól tú an ghloine dheireannach phoitín?
An píopa deireannach a bhí agam chaill mé é
An scian dheireannach a chuaidh síos ann, níor chuir siad abhaile fós í
Seo é an malach deireannach de'n fheamainn anois
Tá an fód deireannach dhá chuid móna caithte
Tiocfaidh an ceann deireannach de'n lá fliuch (fc. ceann)
Tá sé in am ag an gceann deireannach a bheith ar fáil feasta (leitir, bó, gluaisteáin, daoine agus rl.)
Seo í an leitir dheireannach (an leitir a tháinic scathamh ó shoin; nó, an ceann nach dtiocfaidh leitir ar bith eile in a dhiaidh, late: last)
Ar an dá luath agus ar dhubhairt sé an focal deireannach amach leis
+–
Níl an rud sin le feiceál ar na saoghaltaí deireannacha seo chor ar bith = le gairid
Cogadh ar fad an domhan ar na saoghalta deireannacha seo
TUILLEADH (5) ▼
Níl tada le fáil ar na saoghaltaí deireannacha seo ach dalladh báistighe. Maidir le tada eile, níl sé ann
Sílim go bhfuil neart "feaigs" le fáil aríst ar na saoghaltaí deireannacha. Bhí an áit an-bhuailte in a dtaobh tá mí ó shoin
Leig sé faoi go mór ar na saoghalta deireannacha seo. Chonnaic mise é sin, agus ba deacair mí-aighneas a chur air. Ba é an droch-mhac é!
Meastú cá'r thug sé a aghaidh? Ní chloisfeá scéal ná scuan faoi ar na saoghalta deireannacha seo hébrí cá'r chroch sé a sheolta
Níl trácht ag aonduine ar "boxty" ar na saoghaltaí deireannacha seo th'éis nach mbíodh siomsán ar bith ann fadó ach é. Ba bhreagh é freisin le bolg duine a líonadh
+–
Chonnaic mé é an lá deireannach = an lá faoi dheireadh (fc. Deireadh)
Dubhairt mise leis an lá deireannach gan mé a thaobhachtáil níos mó agus ní fhaca mé ó shoin é
TUILLEADH (1) ▼
Ab shin é an rud a bhí sé ag iarraidh an lá deireannach? Muise nar ba hé amháin dó le caoi a bheith air!
b.
+–
Cé'n uair a bhí sé annseo go deireannach? = an uair dheireadh a raibh sé annseo (cé'n uair a bhí sé annseo deireannach? = when was he here late)
An lá a raibh mé istigh go deireannach faoi, ní bhfuair mé sásamh ar bith
TUILLEADH (8) ▼
Cá'id ó casadh dhuit go deireannach é
Ní fhaca mé é ó'n lá a raibh mé inGaillimh go deireannach
An uair a bhí slaghdán orm go deireannach, tháinic sé anuas annseo ag breathnú orm agus a bhuidéal fuisce aige
Cé'n áit i Sasana a raibh tú go deireannach? … an raibh páighe mhaith annsin?
Cé'n teach ar an mbaile seo a raibh an sagart go deireannach ann? … Tá dhá bhliain eile air mar sin shul a bhéas sé againne
Inghean le P. Ph. as R. a bhí aige an chéad-uair. Cé'n bhean a bhí pósta aige go deireannach?
Ara nach mbíonn sé ar an tsiúite sin i gcomhnaí. Cé leis a raibh sé ag troid go deireannach? … An-ghiota de bhuachaill a mh'anam
Ní raibh mé ar an bportach go deireannach le coicís ó indé. Agus níor thug mé liom ach bord na cruibeach. Déarfá nach bhfuil muid ag ídiú mórán móna
2.
mall; fada amach; late.
a.
+–
Tá sé deireannach = mall is an ló
Is deireannaighe ag teacht indiu é ná indé
TUILLEADH (20) ▼
Ar fhan sé deireannach aréir?
Bhí sé buille deireannach 'san maidin nó go dtáinic sé
Níl gnatha ar bith aige sin a dhul ar cuairt. Fuirigheann sé ro-dheireannach
Tá sé deireannach anois le crainte a chur
Nach deireannach a fhanann sé 'san ngarrdha!
Chonnaic mé ag teacht anoir deireannach é. Meastú, an raibh sé i nG. = leis an gcomhtráth; le tuitim na h-oíche
Tá an bus deireannach indiu
Tá an cíos deireannach le seachtain = tá an lá cáirde caithte le seachtain
Beidh an t-airgead sin deireannach ó indiu amach
Tá na "rates" deireannach le coicís. Tá sé thar am a n-íoc
Beidh an Carghas an-deireannach imbliana = amach ibhfad
Ná bí deireannach anois leis an móin = teara in am léithe
Ní rud duit a bheith deireannach leis an airgead sin dhá íoc. Fear maith a bhéarfadh duit é
Ná fág deireannach é. Déan é in am
Bíonn an fear deireannach ar deireadh igcomhnaí = ní eirigheann mórán de rud ar bith a bhíos ag imeacht leis
Beidh tú deireannach mara gcuiridh tú bealadh faoi t'ioscadaí
Tá sé an-deireannach 'san oíche
Bhí sé dubh-dheireannach 'san mbliain len a gcur
Ba mhaith deireannach indé — th'éis an seacht a chlog go h-árd — nuair a chuaidh sé siar
Cé'n t-am é? … Nach maith deireannach é!
+–
Is maith deireannach a leig sé air féin é agus gan corruighe go dtí anois
Má's lib imeacht anocht, ná leigidh ro-dheireannach oraibh féin é.
TUILLEADH (2) ▼
Is diabhlaí deireannach a leigeas sé air féin i gcomhnaí é
Nach deireannach a leig tú ort féin é?
+–
Tá sé deireannach agam imeacht anois ó thárla, nachar imigh mé ó mhaidin
Tá sé deireannach agad anois a bheith dhá rádh = ro-mhall
TUILLEADH (5) ▼
Tá sé an-deireannach agad a dhul amach anois
Beidh sé deireannach ort ach a mbeidh tú 'san mbaile
Nach hé a bhéas deireannach air agus an t-aistir atá roimhe!
Tá sé deireannach ort bail ó Dhia ort. Céard a chuir an mhoill ort?
Tá sé an-deireannach air anocht hébrí cá'r fhan sé
·
Tá sé ag fás deireannach = ag eirghe deireannach (chuala mé an leagan seo ag seandaoine a bhí d'fhuireasbhaidh Béarla, agus bhíodh sé aca i sean-scéalta. Ní mheasaim gurb é an Béarla "growing late" a bhí ag dul i gcion orra. Tá sé ionann agus seirgthe anois, agus "ag eirghe deireannach" in a leabaidh)
+–
Bíonn sé amuigh moch agus deireannach
Bíonn sé ar bóthar moch agus deireannach
TUILLEADH (4) ▼
Ní fhéadfadh sé sin gan rudaí a fheiceál. Bíonn sé amuigh moch agus deireannach
Tá sí moch agus deireannach i m'éadan. Maidir le suaimneas, níl a leithide agham
Má's moch deireannach anois é caithfear a dhul ann
Sin é a mhaith agus a mhaoin sin: moch agus deireannach ag léigheamh páipéir
+–
"Is fearr go deireannach ná go bráth" (sean-fhocal) = is fhearr an mhoill fhéin ná gan an rud a theacht i gcrích chor ar bith; "is fhearr súil le muir ná súil le ithir"
Tháinic sé faoi dheireadh dhá fhada go dtí é, ach is fhearr go deireannach ná go bráth, arsa tusa
TUILLEADH (4) ▼
Tá chúig bhliana fós uirre sin shul a bhéas sí in a máistreás. Is fada an fanacht é, ach dhá mbeadh sí amuigh, choinneochadh sí deoladh leis. Is fhearr go deireannach ná go bráth, ach deir siad freisin go bhfaghann na ba bás an fhad agus a bhíos an féar ag fás
Dar liom féin go bhfuil corr-cheann aca ag teacht. Níl siad loicthe ar fad. Shíl mé nach dtiocfadh aon-cheann aca go sleibhe. Ach is fhearr go deireannach ná go bráth 'ar ndú'
Shíl mé dheamhan súil a leagfainn ar an aon-phighinn dhe go bráth. Bhí sneachta caithte agam ar a lorg. Ach is maith anois fhéin é. Is fhearr go deireannach ná go bráth, arsa tusa
Agus tá duine cloinne aice faoi dheireadh! Is fhearr go deireannach ná go bráth, mar adeir an ceann eile
b.
+–
Chuaidh mé ag an Aifreann deireannach (late mass nó last mass)
Cé'n chaoi a bhfuil an cur deireannach ag cruthú dhuit?
TUILLEADH (4) ▼
Ar an mbus deireannach a bhí tú aníos? = an bus deireadh; nó bus a bheadh ann mall 'san ló
Tá gealach dheireannach ann anois = deireannach 'san oíche
M'anam gur túisce a bhéas na fataí deireannacha isteach imbliana ná na fataí luatha
Tá sé ar na preaba deireannacha (fc. preaba)
3.
+–
Níl aon-chaoi ar Sheán bhocht. Tá sé deireannach = ag tarraint ar an mbás; níl indán eirghe dhó, ach b'fhéidir dó maireachtáil scathamh eile
Cé'n meas a d'fhéadfadh a bheith ag duine ar bith air? Nach furasta aithinte go bhfuil sé deireannach. Siúd ní fhágfaidh sé
TUILLEADH (8) ▼
Deir sí seo thíos go bhfuil sé deireannach, ach ní minic deagh-scéal ag an gceann céadna. Diabhal mé go gceapfainnse go bhfuil sé an-spleodrach thar agus mar bhí sé le seachtain
Níl aon-tsúil aca leis, agus níl aon-tsúil le bheith leis ach oiread. Tá sé deireannach déarfainn. Tá scéin an bháis idir a dhá shúil
Déarfainn rud eicínt leis go dtí indé, ach tá sé deireannach cheapfainn. Tháinic scamall ar na súile aige le cupla lá. Níl aon-aithne aige anois ach aithin dhona. Níor aithin sé J. C. trathnóna
Tá mo dhuine bocht deireannach, agus is mór an scéal sin. Ach céard a eireochas dhá áilín?
Níl mórán lúid ann. Is beag é. Ach ní cheapfainn go bhfuil sé deireannach. B'fhéidir go srianfadh sé as, ach beidh liostachas fada air
Tá sé deireannach. Sin é biseach an bháis atá air anois. Gheobhaidh sé rud le déanamh agus an tseachtain a shárú
Bhuail sé in éinfheacht é. D'aithin mé air trathnóna Dia Domhnaigh go mbadh fear é a bhí deireannach. Bhí a shliocht air. Bhásuigh sé Diardaoin
Tá sé ag goid an bhealaigh leis. Sin é an méid. Tá sé deireannach. D'aithneochadh dall gan súil é
Deireannach in iontrálacha eile (50+)
→
fearadh
Is fearadh do ghasúir an cócó seo. Bheidís thart dhá uireasa, agus cho deireannach agus a choinníthear ag an scoil anois iad. Leigtí amach ar bhuille an trí fadó iad = is maith nó is áirge do ghasúir é; it will have a good effect an children; it will benefit them; it is a great asset to them
→
fearann
D'ith mé fearann de cháca caiscín, agus d'ól mé muigín bláthaí. Bheinn deireannach dhá bhfanainn leis an tae
→
feiste
Ní annsin a theighim ag an Aifreann duth ná dath. Rug sé orm maidin Domhnaigh amháin ag teacht deireannach agus thug sé aghaidh mar a thiúrfá ar mhadadh orm. Tabhair glafairt air a dhuine chóir! "Dheamhan mé" arsa mise liom péin, "má scagaim mé fhéin uait an babhtaí seo, nach go luath a fheicfeas tú aríst mé!" Agus ní fhaca. Ní raibh mé in a fheiste ná in a fhínne ó shoin. Teighim suas go dtí an fear nach mbíonn doifeall aige roimh aonduine
→
féar
Dhá dhonacht dhá bhfuil an bháisteach seo ag féar atá ar sraith is measa go fada é ag an bhféar atá ar a chois. An féar atá "in a luighe" lobhfaidh amlú anois é. Tá sé buille deireannach san mbliain
Dheamhan ar íoc sé an leath-chíos deireannach fós, aindeoin go raibh sé gligthe (dlighte) aige é 'íoc lá Bealtaine. (Leath-chíos; "sos"; cess; moiety).
→
baile
'Nois céard deir tú le Gaillimh a's gan ann ach baile beag? A Thighearna Dé, sé'n duine deireannach é, a ndéanfainn a leitheide de rud a shamhailt leis!
→
bannaí 1
Ní ghlacfa an beainnc aon-bhannuidhe uaidh anois, mar a' geábh deireannach a bhfuair sé airgead, níor íoc sé é go raibh an lá cáirde caithte go fada.
+
→
bealach
'Chuaidh mo ghrádh-sa an bealach seo, go deireannach aréir; Níor tháinic sé do m'éiliú, a's mise tinn liom fhéin' (as amhrán)
TUILLEADH (2) ▼
B'olc an giodán é Gleann Bh. tamall le fear bóthair ná bealaigh a chastáil ann, deireannach 'san oidhche.
'San am a raibh na rógairí reatha ann fadó, ní raibh aon-ghoir ag fear bóthair ná bealaigh bheith amuigh deireannach. Bhainfidís a mbeadh aige dhi, a's b'fhéidir tuighe srathar a bhualadh air, in aice sin.
→
crinn
Má fhaghann sé siúd aon-leigean ar do choileaichín, an bord ní fhágfa sé go gcrinne sé an cnáimh deireannach, arae tá sé dúlaidhe ag a' bhfeoil.
Is áidhbhéil a' cráisiléad fir a rinne P. Ch. ó chonnaic mé go deireannach é. Tá sé 'na bhruithlín chríochnuighthe anois, maran le ól é.
+
→
beo 1
Dheamhan a bhfuil beo dhó mar sin, nó 'sé a d'airigh mé a' rúpáil ar fud na sráide deireannach aréir.
TUILLEADH (1) ▼
Ní raibh an oiread uaignis ariamh orm, arae dheamhan geinealach a' bhéil bheo a bhí ar a mbóthar, a's shílfeá nar cheart dó a bheith an-deireannach.
+
→
beoigh
Ní mór dhuit beodhú amach fhairis sin, nó beidh tú deireannach; ní mór dhuit beodhchan amach etc.
TUILLEADH (1) ▼
Beo(dhuigh) leat, nó beidh tú deireannach.
Ní bhfuair muid sásamh 'bith ar an aistear deireannach sin a thug tú de'n phortach. Bodhránach bradach í, gan chuma gan chaoi.
Deir daoine gurb' iad an sluagh sidhe — diúltuigheamuide dóibh! — a bhuail faoi, oidhche a raibh sé 'teacht abhaile deireannach, a's gur shearg a láimh anuas ó'n dúid dhá mbarr. Má's siad nó nach h-iad, tá a dhóthain ar an duine bocht, ní dhá roinnt leis é.
→
buinne 1
B'fhurast aithinte gur sa tóin a chlisfeadh sé. An oidhche a raibh sé dhá dhéanamh, bhí sé deireannach air, a's dheamhan mórán duthracht' a chaith sé leis a' mbuinne tónach, ach rith air chomh maoilscríobach a's d'fhéad sé.
→
airigh
Bhí mé amuigh moch a's deireannach, agus níor airigh mé a dhuth ná a dhath ariamh; go gcoinnighe Dia mar sin mé!
+
→
amuigh
Nach deireannach a bhí tú amuigh.
TUILLEADH (1) ▼
Ní leigfeadh a' faitchíos dhomsa, 'bheith amuigh chomh deireannach sin.
→
airde 2
Ta aoirde mhór air (tháinic aoirde mhór air; rinne sé aoirde mhór) ó chonnaic mé go deireannach é.
Bheadh ciall an-tlachán (n)ach is dona a bhí(onn)s an greím deireannach sluigthe aige, nuair seo amach aríst ag obair é.
→
antlás
Is gearr (is beag) an (de) lón dhó, an an-tlás ar an lá deireannach = ní dhéanfa a chuid ampla mórán maitheasa dhó lá a bháis.
+
→
anuas
Tá muca anuas punt a' céad ó'n aonach deireannach.
TUILLEADH (1) ▼
Ní raibh aon-deor bháisteach anuas ann, ó chuir mé é go deireannach = ó chuir mé tuighe air.
→
anáil
Chuir Antoine anáil ghabhair faoi an babhta deireannach a raibh sé ibhfus agus thug sé cúl do'n áit seo ó shoin.
→
ársaigh
Marach é bheith bun-deireannach sa maidin, ní bheadh a' ghrian chomh h-ársuighthe agus 'tá sí.
→
feac 1
Gheobhaidh sí feac anocht agus í a bheith amuigh cho deireannach seo = gheobhaidh sí gleáradh buailte
+
→
feoil
Is mór a d'imigh an fheóil dhe ó a chonnaic mise go deireannach é
TUILLEADH (1) ▼
Sé do bheatha! Sé do bheatha! Sé an síol nua thú a fheiceál. Ní raibh tú againn cheana lena cianta. Foighid ort! Seo cathaoir duit agus tá tú féin indon feóil a chur uirre bail ó Dhia ort. Níor tháinig aois ná aimsir ort ó a chonnaic muid go deireannach thú. Diabhal é muis
→
fuadar
Ní bheadh leath oiread fudair fút ag dul chuig an Aifreann. Mise i mbannaí nar mhiste leat dhá mbeitheá deireannach ag dul annsin. Ach ní fhailleóidh tú do ghnatha má bhíonn aon-phínn agad le dhul chuig an teach ósta. Is olc í do cheird muis. Diabhal bréag nach holc
→
fás 1
Tá fás ar mo roinnse i mbliana. Athrú anuiridh a baineadh go deireannach í. Ní bheadh bord go deó agad le fáisín