Foclóir Mháirtín Uí Chadhain: Las

Nualitriú Bunlitriú

Las

—lasta etc

—Con. Ach.

maol-dearg as ceann-aghaidh.

+–

Tá sé lasta suas.

Las sí suas go bun na gcluas.

TUILLEADH (2) ▼

Sí atá breagh lasta, dearg ag breathnú (le follántas)

Tá lasadh na h-eitinne innte = luisne dhearg.

feargach, saghdtha, ar buile.

Las sé chugam ar an bpoinnte agus gan mé ag cur chuige ná uaidh = chuaidh sé chun feirge liom.

Bhí siad lasta chuig a chéile — iad feargach le chéile agus gothadh troda orra.

sgéineamhail.

Tá na laindéir lasta aige = sgéin in a shúile, fearacht a's dá mbeadh buile air.

daor.

Bhí beithidhigh lasta ar an aonach indiu = iad daor, glaodhach agus ceannacht orra.

Las in iontrálacha eile (50+)

→ focal

Bhí a fhios agam go maith ar an gcaoi ar las sí suas gur sciorradh uaithe a rinne an focal. Ní thiúrfadh sí deoir fhola le náire. D'imigh an chaint uaithe uaidh sin amach

→ froigisí

Ach cén sórt fruigisí atá sé [seo] thíos a chur ar an teach? … Rud l'aghaidh solais a thabhairt isteach ann! An n-éistfidh tú liom! Solas mar atá sna tithe i nGaillimh, nach bhfuil ort ach cnaipe a chasadh agus beidh sé lasta! Muise muise! San saol a tháinig sé! Agus nach raibh aige go dtí an bhliain cheana ach fáideógaí agus cam! Tá na caisleáin ag tuitim agus na carnaoilíochaí ag eirí inDomhnach!

→ fág ar

D'fhága an misinéara i gcionn an phoitín san gcúilteach é an lá sin. Thar éis an Aifrinn thug siad amach é, nó gur chur siad thrí lasadh é. Ach bhí mo dhuine ar meisce lár na mháireach. Nuair a fiafraíodh dhe cá bhfuair sé é, séard adúirt sé: "an Té a chruthaigh Neamh agus talamh níor fhága sé é fhéin ar deireadh." Ba shin é an fear agad le fágáil i gcionn poitín!

→ fáideog

Ní raibh ach an cléireach ag teacht amach leis an bhfáideóig len a coinnle a lasadh san am ar shroich mé an séipéal. Ní raibh ceathar ann rómham

TUILLEADH (1) ▼

Déan fáideóg den pháipéar sin agus las dom é l'aghaidh mo phíopa = maiste; fíóg; figh suas ar a chéile é, agus las é ar nós fáideóige

→ fíóg

Tabh'r'am fíóigín go lasa mé an píopa seo = maiste a dhéanamh de thuí nó de bhroibh

TUILLEADH (1) ▼

Chaithfeá na fíógaí a bhaint idtosach. Nuair a bheitheá dhá ndlaoithiú níorbh fhuláir duit stríoc den dlaoinín a fhágáil uirre nó thuitfeadh a mbeadh istigh inte amach in a mionús. Chrochfá suas ar stálú san simléar annsin iad, nó go mbeidís tirm. Nuair a bheidís tirm sheasfaidís suas i lár an ruda, bheidís cho láidir sin. Annsin bheidís faoi réir len a lasadh

→ cloigis

Nach hé an chloigis mhío-stuamdha é 'cur an tighe thrídh lasadh. Is maith an t-ádh a bhí orra(b) nar dóghadh fré chéile é gan aireachtáil.

→ coinnleoir

Bhí na coinnleoirí lasta ar an altóir, ar a dhul isteach dhuinn.

→ beo 1

Séid a' fód beo sin, a's b'fhéidir dhi lasadh.

→ bodhránach

Is beag a' dochar dhom a bheith thíos sa talamh fhéin, ag iarraidh a bheith a' bruitheachán leis a' mbodhránach móna sin. Dhá gcuirtheá síos í, ar eirighe dhuit ar maidin, dheamhan a' mó, ná lasta a bheadh sí trathnóna.

→ buanadas

Chuirfeadh a' mhóin sin thar bharr do chéille thú ag iarraidh í 'lasadh, ach tá dubh-bhuaineadas innte, in a dheidh sin. Má chuireann tú gabhail di síos ar maidin, déanfa sí go h-eadarshuth gan stróbh a' bith.

→ buan

Móin mhaith bhuan í, cé's moite gur deacair í 'lasadh.

→ fiolla

Suidhfidh sé i mbun T. Déanfaidh sé fiola dhó (dhe) mara ndíbrighe sé uaidh é. Deir siad gurb é an cheird a bhí orra thíos ann an oíche cheana, ag caitheamh na teine suas ar fud an tí. Dheamhan a gcomhnóidh siad go gcuire siad an teach thrí lasadh air. Is dóibh is mó náire a bheith ag siocadh le sean-fhear bocht mar sin

→ fionnaigh

Feicthear dhom go bhfaca mé dé eicínt ag fionnú ag Árd T. D. mara duine eicínt a bheadh ag lasadh "match" é.

→ fóin

Níl d'fhóint anois sna sean-pháipéir chíosa sin (n)ach go lasfaidís an píopa do dhuine.

→ imeacht

Bhí muca lasta indiu, agus imtheacht [orra] dhá réir = bhí price maith orru, agus bhí glaodhach orra freisin.

→ iontas

Ní dhéanfainn iongantas ar bith, dhá mbeadh beithidhigh lasta ambáireach, mar sé sin an fáth, tá cuid mhaith acu ídighthe anois (féach lasta agus ídighthe)

→ isteach

Is diabhaltaidhe an lastar a thug sí isteach duit, ach ba dual di an croidhe mór fairsing.

→ feall 1

Má tá indán agus go bhfuighfear cionntach san gcúirt é, is feáll a bhéas dhá dhéanamh air. Níor chuir sé sin an áit sin thrí lasadh ach an oiread leis an bhfear nar rugadh. Ach tá caraideachaí ag an dream eile

→ francach 1

Má chuireann tú an t-aiteann Franncach sin thrídh lasadh, feicfidh tú loscadh sléibhe

→ frigh

Ní bheidh sé ann ingan fhios dó siúd mo léan! D'fheicfeadh sé an fhríd fhéin ar dhruim na muice duibhe. Deirimse leat go bhfuil na Laindéir Lasta aige sin

→ fordhóigh

Chuaigh an teach thrí lasadh as a chionn. Amach i bhfuinneóig i mbarr an tí ab éigin dó a dhul. Dheamhan scríb bhisigh a d'eirigh dhó — míle buíochas le Dia — cé's moite go raibh a mhullach fuar-dhóite ar éigin. Bhí an t-ádh air ar chaoi ar bith, bhí sin

→ dairt

Ní raibh ann go dtí seo ach caitheamh dairteachaí nó go dteagaidh an firéad siúd ann. Tá sé cho maith do L. a sheolta a árdú go dtí padhar eicínt eile an uair sin. Chuirfeadh an firéad sin dhá chrígh Mhuire thrín a chéile. Ní raibh dhá cheann an tighe sin ariamh gan a bheith thrí lasadh — ariamh ins an saoghal

→ dall 1

Nach thú atá thart anois, go lastar lampa dhuit. Marach peataidheacht ort ní theastóchadh solas ar bith uait leis an ngreim sin. Is léar do'n dall a bhéal

→ damba

Chuir siad damba ar an abhainn sin thiar mar dhóigh dhe go gcuirfidís ag lasadh an S. le solus í. Níor chuala mé aon-cheo faoi'n solus ó shoin ach cloisim gur mór an leas do shaigheadóirí an damba. Ach arsa tusa ní theagann síon idtír nach fearrde duine eicínt.

→ daol

Chaithfeadh sé gur theangmhuigh daol eicínt leis ar maidin agus é a bheith ag imeacht ag bruimseálacht mar sin. Ní réidhteach do'n teach muis má tá dhá cheann an tighe thrídh lasadh mar sin (an fear agus an bhean ag troid). Ach b'fhurasta aithinte nach i bhfad a bhainfidís amach suaimhneach agus an deis a bhí uirre féin oíche na bainse

→ daor 1

Dar príosta muis, tá mé ag ceapadh gur daor an ailím a dhul ag ceannacht máilín móna i mBaile Átha Cliath th'éis go bhfuil sí ar shlad-mhargadh annseo. Sin é é. Tá 'chuile dhuine agus a ailp féin aisti. Ach tá mé ag ceapadh an uair a theigheas sí cho fada le na h-ucastóirí beaga a dhíolas libse í, go mbíonn sí thrídh lasadh ceart

→ dearg 1

Las sé suas cho dearg le fuil, agus bhuail taghd é

→ dearóil

Gamhainín deireoil go leor ghabhfadh sé h-ocht nó naoi de phunta inniu. Bhí siad thrí lasadh, agus b'annamh leofa

→ deatach

Deatach le spóirt é agus is mairg nachar dóghadh é, mar adeir P. Sh. fadó agus an teach thrí lasadh

→ deireadh 1

Níl deireadh caithte aige ná baoghal air fós. 'Bhfeiceann tú cho lasta agus atá an spéir = sioc

→ deirgeadas

Ní deirgeadas ceart é sin atá in a ceannaghaidh. Ní fhéadfadh duine ar bith a bheith cho lasta sin, marach go bhfuil sí dhá dathú féin

→ deis

Tá deis lasta ag J. Sórt boiscín beag é agus níl ort ach do mhéir a chuimilt air, agus tiocfaidh lasair air. An-deis é le píopa nó "feaig" a dheargadh

→ dintiúirí

Sin iad na dinndiúirí mar siúd. Lasfaidís an sean-dúda dhuit mar a lasadh na seiceannaí "fálse" do Mh. Ch. é

→ diúltaigh

Sílim go ndiúltóchaidh an fear seo thiar na capaill ar fad uaidh seo amach. Rith an bromach air an lá faoi dheireadh ag teacht ó'n gceardcha, agus tá scáth air a cur faoi charr ar bith anois. Déarfá gur mó an bhrath atá aige a díol ar fad. Bhí sé ag rádh indé go raibh caiple thrídh lasadh ar an aonach cheana …

→ dlaoinín

Figh na dlaoiníní sin uiliog in a ndual, agus teirigh síos agus las dom iad l'aghaidh maiste do mo phíopa

→ dlaíóg

Bhí a raibh sa teach thuas ag gort-ghlanadh fataí cé's moite de'n dá ghasúr. Diabhal easna dhóib sin, nach dtosuigheann ag lasadh dlaoitheogaí ar an teallach agus dhá dtarraint amach ar an tsráid. Deir Taimín gurb í Cáit adubhairt leis féin an dlaoidheoig a chur 'sa teach. 'Ar ndú' ba é a gciall é! Ar a theacht aníos de bhean Ph. Dh. bhí an teach thrídh lasadh agus í déanta siar ar an mbun-tsop uiliog …

→ dosán

Ní bheidh aon-dosán fraoigh ar an druím siúd go ceann achair aríst, de bharr an loscadh sléibhe sin an oíche cheana. Nachar dhiabhaltaí míádhasach an dream a chuaidh dhá chur sin thrí lasadh, agus a fhiosacht dóib go mbadh é an bhráid fhraoigh ab fhearr ins na bólaí seo é. Beidh na daoine in an-chaoi anois

→ drabhlás

Is beag an drabhlás atá chor ar bith ins an móin bháin sin le h-ais na cloch-mhóna. Cuirfidh tú síos greallach di ach bíonn sí dóighte de léim. 'Sé a bhfuil innte an lasadh sin

→ dramhailte

Gamhainín dreamhailte dona a bhí aige, gan biseach ar bith faoi shílfeá. Chuaidh sé chúig phunt cúig déag. Diabhal trí phunt a gheobhadh sé air aon-aonach le bliain, ach bhí siad thrí lasadh indiu

→ dreas 2

Dheamhan a fhios agam. An mhóin atá is na portaigh sin aghainne, ní chuirfeadh grian na n-Indiachaí aon-dreas uirre. Chonnaic mé annsin le cupla bliain í, agus dheamhan ceo triomaigh dhár chaith sé ar feadh an tsamhraidh nach bhfuair sí. Fuair sí creataigh ó'n ngrian ceart go leor, arae bhí sí bainte an chéad choicís de Bhealtaine. Ach do cheann finne ní lasfadh í in a dheidh sin. Ní bheadh call dom sagart ar bith a thaobhachtáil marach a mbaineadh sí d'eascainí agus de mhionna móra asam ag iarraidh a deargadh 'chuile mhaidin

→ dreoigh

An gceapann tusa nach bhfuil an coca sin dreoighte? Bíodh unsa céille agad! Bhí sé thrídh lasadh le téigheamh, an lá th'éis a chur isteach. Ní dhranfaidh aon-bhó leis sin, ach go mb'fhéidir dhá mbeadh slam d'fhéar ar foghnamh agad le cur thríd, go mbréagfadh sé iad

→ dreolán

Ní choinneochadh an teanga a bhí aige muis coinneal do'n teanga a bhí ag dreolán de mháistirín scoile a bhí annsin thoir. Bhí sí thrídh lasadh ar fad aige. Chuala mé oíche é thoir tigh Th. — oíche a raibh mé ag ól ann — agus shíl mé go gcuireadh duine eicínt a dhrad in a bholg leis an loscadh mionnán mór a bhí air. Ach 'sé'n chaoi a raibh siad ag scairtighil gháire faoi.

→ droim

Bhí a dhruim liom, ach mar sin féin, chonnaic mé an lasadh a tháinic ann nuair a chaintigh mé ar Sheán.

TUILLEADH (2) ▼

Sin beochan gaoithe a tháinic de dhruim seaca. Chonnaic mé cluiche de na géabha fiádháine ag dul ó dheas anocht, agus tá an spéir an-lasta. Ní bheadh lá iongantais orm dhá gcaitheadh sé stráicín shneachta féin. Tháinig an-fhuacht ann ó thús oíche

Coinnigh daingnighthe air anois, agus ná díol oiread agus ualach amháin leis aiste, mara gceannuighidh sé faoin a druim uait í. Má theigheann tú ag sceidínteacht léithe ní bheidh a leath oiread dhá barr agad agus a bheadh len a díol faoin a druim. Cuileálfaidh sé 'chuile fhód fliuch ag gabhail léithe. Feicfidh tú féin air gur díon déirce leis a fáil amach annseo nuair a bhéas sí gann. Beidh sí thrídh lasadh faoi Fhéil' Bríde seo chugainn

→ droimeannach

Dar príosta muise, bhí beithidhigh lasta dháiríre má chuaidh an bhudóigín dhruimfhionnach h-ocht nóta. 'Ar ndú' ní raibh tógáil ar bith uirre. Dheamhan lán do ghlaice a bhí innte.

→ díon 1

Is mór an chontabhairt é an teach ceann tuighe in a dheidh sin. 'Bhfeiceann tú sin anois. Ní dhearna an gasúr sin ach bior dóighte a chur ins an teine agus é a sháith ins an mbun tsop. Ó a chuaidh sé thrídh lasadh chor ar bith, ba ghearr go raibh an lasair déanta leis an díon siar, agus marach cho h-éascaidh agus a brathadh é, bheadh dóighteán ann a mbeadh cuímne air

→ dóigh 2

Is dóigh liom ó'n lasadh atá ann go bhfuil braon ins an gcoirricín aige