Foclóir Mháirtín Uí Chadhain
do 1

gach (50+)

 
Ná fág an t-airgead sin ansin faitíos na heirimisce. Cá bhfios duit cé a bhuailfeadh isteach agus a chuirfeadh crúib air i ngan fhios duit. Ní fear cneasta é gach fear dhá dteagann ar do theallach!
+
Ní bheadh a fhios agat cé is fhearr ná is measa den bhratainn sin. Gach uile dhuine acu ag baint farasbarr dhá chéile. Agus ar ndóigh cár fhága tú an t-athair!
TUILLEADH (2) ▼
Ná bain roghain ná díogha as an dream sin. Níl ann ach gach uile dhuine acu ag baint earasbarr dhá chéile. Nach fíor dhom é?
Chomh fada agus is léir domsa é, 'sé an chaoi a bhfuil gach dream acu ag baint earasbarr donacht dhá chéile. Ab é anois? M'anam go feictear dhomsa gurb é. Geallfaidh siad ar fad duit, ach 'sé an dea-ghealladh agus an droch-chomhlíonadh é, mar adeir an ceann eile.
 
"Díogha gach síon sioc más buan; díogha na coille iúr agus fearnóg; díogha na ndaoine drochbhean", srl.
 
fios
Níl a fhios sa diabhal (sa tubaiste, sa gcat mara srl.) céard a bhíos sé a dhéanamh sa mbaile mór gach lá
 
Féadfaidh duine a bheith fial frasach nuair a thiocfas an ócáide air, agus is corruair é sin. Ní hé gach aon lá a maraíonn Páidín iasc adeir siad
 
Thóg an inín gach is a bhfuair sí sna siopaí ach an t-athair a d'íoc an féarach he had to pay the piper
 
bannaí 1
Is beag an bannaí a chuaigh air agus gach is a raibh in aghaidh.
 
Tá bean agamsa agus níor mhór dhom cromnasc a chur uirthi. Ní mór léithe a dhul ag déanamh aeir gach Domhnach sa mbliain, agus cúram an tí a fhágáil ormsa.
 
Muise is beag an áirge dhó gach is a bhfuil de thalamh i gciumhais an bhóthair aige. Talamh bradach curásach é.
 
binse
"Gheall tú gine agus punt dom, agus bhí dúil agam cur ina cheann; Culaith ó bhonn go huachtar, agus gúna den síoda bán; Sin agus a theacht ar cuairt agam, gach neoin agus gach maidin bhreá; Le luach mo bhinsín luachra agus a bhfuair mé dhá easonóir." (An Bhinsin Luachra)
 
bocht 1
Bhí dath gach bó ar sliabh acub tamall, ach ní mórán le beo bocht iad anois.
+
aer
"An t-aer dearg thiar, gealach agus grian; An t-aer dearg ó thuaidh, bainne ag na buaibh; An t-aer dearg ó dheas, mil ag gach meach (beach); An t-aer dearg thoir, sneachta go fraigh" (ceathrú faidhlíochta ar an aimsir)
TUILLEADH (1) ▼
"Is mise an t-óigfhear a ghlacfas fós leat, agus nach n-éileoidh bonn spré; A bhéarfas aer bailtí mór dhuit agus arán ar tuaith; Ceol is spóirt gach aon oíche Dhomhnaigh, dhá dté muid ar cuairt; Agus beidh fáilte mhór ag mo mhíle stór romham ag gabháil an Draighneán Donn" (ceathrú den Draighneán Donn)
 
buail
Níor airigh mé ariamh gur bhuail fonn múisc mé agus chuir mé amach gach is a raibh in mo bholg
 
buille
Glacfaidh mé gach is a bhfaighidh mé ach buillí.
 
Ghlac mé col le drochuibh an lá faoi dheireadh agus chuir mé amach gach is a raibh i mo phutógaí.
 
aranta
Bhí múineadh ar fhear agus leanbh acub nach bhfaca mé ar a lán; Gach uile ní dhár thaitnigh liom gan gáirsiúlacht gan grabaireacht; Gan focal ar bith aranta, ach a ndéanadh muid de ghreann (sliocht as An Bás, Colm de Bhailís. Taghd, fearg, nó olc atá i gceist le aranta thuas)
 
ard 2
Is beag an airde atá aige sin ar an bhfaoistin, níos airde ná uair nó dhó gach bliain.
 
A Fheichín mhíorúilte (mhíorúiltigh?), go dtuga tú slán mé as gach gábh agus contúirt dá gcastar mé! (guí)
 
Fionn 1
"Dhá theach déag a bhí ag Fionn; dhá thine dhéag i ngach teach, agus fear agus céad ar gach teallach" — deirtear go mba in é líon na Féinne
 
Chaith sí amach na seanghréithe ar fad agus cheannaigh sí foireann nua. Tá drisiúr ordnáilte anois aici. Deir siad go scuabann gach scuab nua glan
 
imní
I dteannta gach is a raibh d'imní air, chuir fear an phosta tuilleadh air
 
istigh
Tá sceimhil (scibhil) ar a bholg le gach is a bhfuil istigh aige (sceimhil = an bhoilsceana a chuirtear ar chruaich choirce os cionn na coise)
+
Tabharfaidh (bhéarfaidh) mé isteach an tseachtain seo chugainn gach is a raibh briste orm an tseachtain seo
TUILLEADH (1) ▼
Mura dtuga tú isteach gach nóiméad a chailleanns tú, tiocfaidh sé in t'aghaidh féin as deireadh na faidhleála — mura gcúití tú as ucht an méid ama a chuireas tú amú, beidh tú fhéin síos leis i ndeireadh na cúise
 
Sin é úll na haithne a mhic ó. Tá an drocháisc istigh aige. Ó gach leanbh mar a hoiltear, agus gach uige mar a hábhar, adeir siad
 
Tá faobhar chlaimhe Oscair a mharódh trí chéad ar a aghaidh, trí chéad ar a chúl, agus trí chéad ar gach taobh dhe, ar an rásúr seo — macalla ón bhFiannaíocht é seo agus cuid de na samplaí eile seo. Maireann siad sa gcaint go fiú is ag daoine nár chuala mórán den Fhiannaíocht
 
fiú
Ní fiú trumpa gan teanga é ná gach a mbaineann leis
 
Folaigh fúthu. Tá súil gabha i ndiaidh tairne aige seo thall ar gach cárta dá bhfuil ag dul amach
 
Teagann fámairí as gach uile cheaird ar snámh anseo sa samhradh
 
feire
Ní bheadh a fhios ag duine cén pointe a dtabharfadh feire an stage(ardán: platform uaidh agus a gcaithfí anuas i ndiaidh a mullaigh gach is a raibh thuas air. Dhá gcaití fhéin, dheamhan mórán deora a shilfí i ngeall orthu
 
Tá tusa ag ceapadh go gcaithfear an dream seo amach go gairid. Bíodh ciall agat a dhuine chroí. 'Sé an chóir a bhfuil an government seo ag daighniú. Tá siad ag ligean an oiread airgid amach ar an tír agus go bhfuil gach duine ag maíochtáil leofa
 
dara
Bíonn sé anseo gach darna seachtain (chaon darna seachtain) — gacha le seachtain
+
Is fadó fiannach an lá ó bhí na deachmaí sin ann. Ní hé an ministéara a chruinníodh chor ar bith iad, ach bhí proictéara aige a théadh thart. Chuala mé an tseanmhuintir ag rá go mbíodh conacra acu thíos i mB. an Ch. agus go bhfágaidís na hiomrachaí ansin gan baint go dtigeadh sé féin agus go mbaineadh sé iad. Gach deichiú hiomaire a d'fhágaidís aige. Déantaí an cleas céanna le na stucaí coirce: stuca as chaon deich stuca a fhágáil gan tarlú, nó go dtugadh an proictéara leis é. Ba in é dualgas an mhinistéara. Bhí na daoine in ainm is an teampall gallda a chothú freisin. Thigeadh na sagairt ansin, agus chaithfidís a ndualgas féin a fháil: coirce freisin. Sin é an uair a raibh an chreachadh ann. Chuile dhuine agus a bhuille féin ar an duine bocht. Ba doiligh dhó é a sheasamh eatarthu … Ní raibh cur in aghaidh dualgas an tsagairt chor ar bith, ach chloisinn na seandaoine ag rá go mbídís ag blaoch i dtóin an phroictéara nuair a thigeadh sé i gcoinne an deachma, nó dhá dhalladh le scrathachaí ó chúl an chlaí. Bheadh rud ar a shon agat dá mbeirtí ort. Chuirfí isteach thú (sa bpríosún). Ach ní raibh baol orthu siúd go raibh siad chomh hadhartha agus go mbéarfaí orthu. Measaim go mbíodh an ministéara féin ann scaití, mar chuala mé P. N. ag rá nuair a bhí siad ina bputaí, go gcuirtí suas leo a dhul isteach ar chúla an chlaí ag fuagairt i ndiaidh an mhinistéara: "a mhinistéirín cár fhága tú do bhean?" Deir siad gur sagart a d'iontaigh, a bhí sa ministéara a bhí anseo … (Cuntas faoi na deachmaí sa gceantar sin ó Sheán Ó Beáin, Páirc Gharbh, An Carn Mór, Baile Chláir)
TUILLEADH (2) ▼
Tá an scéal sin Mac Rí na nDeachman ag S. Ó B. Bhí sé dhá inseacht an oíche cheana thíos tigh na S. ach thosaigh P. ag sáraíocht air sula raibh mórán bail aige air, agus i ndar liom féin, gur mó an rún a bhí acu as a dheireadh a dhul ag bualadh cnigíní ar a chéile. Níl cuibhiúlacht ar bith in P. má bhíonn duine ar bith ann a mbeith a fhios aige dadaí, bíonn sé ar an mbrúisciúlacht sin. Measann sé gurb aige féin atá gach údar. Más leat an scéal a chloisteáil buail soir ag an teach ag S. féin, agus inseoidh sé duit é
Fuair mé garbh é i mbliana ó na scoilteachaí. Níor fhága siad smeámh ionam in imeacht cupla mí. Murach sin dheamhan clóic a bheadh orm, ná cuid de chlóic. Ní beag dhom a dhonacht arsa tusa. Ní beag cheana, ach chreidim go gcaithfidh gach duine deachma na sláinte a íoc. Is amhlaidh a bhíos sé
 
dearg 1
"An t-aer dearg thiar (nó dearg dearg thiar adeirtear amantaí) gealach is grian; An t-aer dearg ó thuaidh, bainne ag na buaibh; An t-aer dearg thoir sneachta go fro (fraigh); An t-aer dearg ó dheas mil ag gach (/ɡax/) meach" (tuartha faoi dheirge an aeir)
 
deas 1
Is deas é mo mháistir scoile muis! Dúirt sé go raibh sí le máistir scoile a dhéanamh de. M'anam gurb í an scoil atá anois aige, thuas ag réabadh móin uicht ansiúd thuas gach lá
 
de
Gach fear dhá mbéarfaidh air, cuirfidh sé driog ann
 
Tá sé thar a bheith deisiúil a mhic ó. Nach bhfuil dath gach bó ar cnoc aige. Tá agus airgead tirim. Agus ní chaithfeadh sé sciúrtóig ina dhiaidh sin le teann crás croí, dá mbeadh sé in éindí leat as seo go Breatain
 
Ná téadh muid ag brú ar an doicheall an ea. Dheamhan an mó ná dhá mbeadh an V2 cocáilte istigh aige orainn anois go bhfanadh muid uaidh. Cén bheann atá againn air faoina dhul tamall ar cuairt. Nach ligfeadh fear ar bith bulc gearrbhodaigh scaitheamh isteach ag déanamh airneáin. Mura mbeidh seisean ar nós gach duine, ní bhfaighidh sé féin mórán suaimhnis muis. Coinneofar corrmhéaróigín buailte ar an doras aige
 
doras
Bhí dath gach bó ar sliabh aige, agus níl bó ná gamhain ina dhoras inniu. Deir siad gur eascainí sagairt a rinne é
 
Ab é an dreolán teaspaigh sin thoir ag P. Dh. Is deas é mo bhuachaill muis! Is túisce a thabharfainn an diabhal ina bhuachaill isteach in mo theach ná é. Dhá gcuirinn 'na phortaigh é, ní bheadh sé as go tráthnóna nó go mbeadh eadarshuth cainte déanta aige le gach a gcasfadh leis ar an mbóthar; agus b'fhéidir gurb é an uair a bheadh sé anuas ag A. an Bh. a chuimhneodh sé ar an gcarr móna a cheangal!
 
Rinne sé é ar na drochóirí dó féin, agus bhí a shliocht air: ní fhaca sé aon lá den ádh uaidh sin amach. Bhí saibhreas na saibhreas aige an uair sin. Ba leis B. Bh., F., G. agus áiteacha thartu. Bhí dath gach bó ar shliabh aige, ach tháinig an díleá ar fad ar a chuid. Leáigh a raibh aige — deis beithígh agus eile — anuas ina ghlae ghlas. Sa bpoorhouse a fuair sé bás. Is deacair a rá nach olc an rud a dhul in aghaidh comhairle mhaithe
 
droim
Faoina ndroim a dhíoltar na muca uileag ann. Ach bíonn margadh muc anseo thoir gach Céadaoin agus de réir an mheáchain a dhíoltar ann iad. 'Sé an cás céanna é ar aon chor. Dheamhan ceo a gheobhas tú orthu lena ndíol faoina ndroim ach an oiread is dá meáití dhuit iad. Níl aon bhuille bog sna ceannaitheoirí deirimse leat
 
dual 1
Mar is dual do dhuine a bhíos sé. Gach uige mar a hábhar adeir siad
 
Ní fhágfaidh an dole sin déantús maitheasa ar bith san aos óg. Duine ar bith acu a bhfuil aon traidhfilín dó, níl aon tsástaíocht air a dhul ag obair. Is fearr leis an díomhaointeas fhad is a bheas luach tobac aige agus luach céilí san oíche Dé Domhnaigh. Sháraigh sé gach is a dtáinig amach ariamh, feictear dhomsa. Seo é an saol ar chuma ar bith a bhfuil na daoine ag fáil a mbeatha ó neamh
 
Rinne M. gíbliú (díbliú) ar gach is ar bhain leis. Níor fhága sí aon duine amháin dhá chine nár bhain sí fogha is easpa as. Is uirthi a bhí stiúir na ropaireachta dháiríre