Foclóir Mháirtín Uí Chadhain: dearna

Nualitriú Bunlitriú

dearna

—ainmfhocal, baineann

—tuiseal ginideach uatha: dearnan

—uimhir iolra: dearnachaí

—níl dearna féin i gcaint ach croí na dearnan, ar a dhearnachaí

croí na dearnan: an bhos nó tosach na láimhe.

+–

Leag sé na hocht bpunt isteach i gcroí mo dhearnan. 'Tá tú as a Mh.,' adeirim féin. 'Chuirfinn geall gurb é an ceannaí cluaise — Bh. — a cheannaigh é,' adeir sé. 'Bíodh sé agat,' adeir Bh.

Tá meanmnaí i gcroí mo dhearnan (i gcroí mo bhoise). Go meanmnaí Dia dea-scéala chugainn!

TUILLEADH (2) ▼

Dhá mbeadh sé agam anois i gcroí mo dhearnan mar a bhí sé an uair sin, ní scarfainn leis. Dheamhan deich bpunt a gheobhas mé aríst i mbliana ar an mbullán sin. Tá beithígh tite an-mhór

Cá ndeachaigh an sé pínne sin? Bhí sé agam anois i gcroí mo dhearnan. An rud nach ngoidtear faightear é

ar a dhearnachaí: tosach ná glúine agus tosach na láimhe.

+–

Bíonn duine ag baint choirce ar a dhearnachaí (baint chorráin: ag imeacht ar a ghlúine)

Tá mé seangtha. Is mór an obair a bheith ag imeacht ar do dhearnachaí féin, ach is gearr go mbeidh sé bainte agam anois, agus ní miste sin liom

TUILLEADH (4) ▼

Ag imeacht ar mo dhearnachaí atá mé ó mhaidin ag baint féar ascaille. Is meata an cheird sin arsa tusa

B'éigean dom imeacht ar mo dhearnachaí nó gur bhailigh mé soir an t-airdín. Dá bhfeiceadh sé mé, dhéanfadh sé mo lá (ag lámhacán ar a lámha agus ar a ghlúine)

Má imíonn tú ar do dhearnachaí siar sna raithneachaí, dheamhan a bhfeicfidh sé dhíot. Cuir bealadh faoi t'ioscadaí nó beidh sé in do mhullach. Corraigh leat a fhleascaigh!

Sílim gur gearr go gcaithfidh mé a dhul ar mo dhearnachaí — tá mo chuid arbhair in alt a bhainte nó i ndáil leis

ar a dhearnachaí: a bheith ar do ghogaide (go minic).

+–

Bhí sé ar a dhearnachaí — a bheith ar do ghogaide; a bheith ar do ghlúine agus thú in do shuí siar ar do shála

Céard a bhí sé a dhéanamh ar a dhearnachaí thuas faoin sceich: muran ag scaoileadh cnaipe é! (ar a dhearnachaí a bhíos duine ag scaoileadh cnaipe)

TUILLEADH (1) ▼

Bhí bath (soitheach folctha) ann agus 'sé an chaoi a dtéinn ar mo dhearnachaí inti gan síneadh ar chúl mo chinn chor ar bith

+–

Tá sé ina shuí ar a dhearnachaí — an dá láimh agus an dá chois faoi, ach ní raibh na glúine ar an talamh chor ar bith (bíonn duine ar a dhearnachaí, bíodh na glúine nó na lámha ar an talamh, ach ní abraítear le duine a bhíos ag guí é)

Chuaigh sé ar a dhearnachaí agus phóg sé an talamh trí nó ceathair dhe chuarta gan a bholg a leagan anuas air. Rinne J. an cleas céanna naoi nó deich de chuarta. Anois b'fhéidir! Cé mhéad uair atá tusa in ann a dhéanta.

TUILLEADH (1) ▼

Murach an chaoi a dtáinig mé ar mo dhearnachaí bheadh mo smut briste. Chuir sé an-turraic ionam

dearna in iontrálacha eile (100+)

→ daingean

Bhí sé ag báisteach chuile orlach chomh daingean ó mhaidin anseo agus atá sé anois. Ní dhearna sé aon aiteall ó thosaigh sé ag an deich a chlog. Is síoraí an lá báistí é míle buíochas le Dia

→ daol

Ó rud eicínt nár thaitnigh leis anois a fuair sé an daol sin muis. An iníon atá ag cur a cosa uaithi aríst ag iarraidh a dhul go Sasana. An t-am deiridh a ndearna sí Sasana a shamhailt leis, bhí sé ag dul sna fraitheachaí go ceann míosa, agus thagadh daolanna an diabhail ann dhá gcainteá (gcaintíteá) ar aon duine a bhí i Sasana leis. Tá sé caite ina cheann críochnaithe aige gur i ndiaidh Ph. Mh. atá sí ag dul ann; agus chuile eallach aige ach é sin

→ daor 2

Daoradh é, ach dúirt siad go raibh saochan céille air agus cuibhríodh é. Dheamhan steamar eile a d'éirigh dhó, théis go ndearna sé spólaí dhá mháthair. Dá mbeinnse i gcathaoir an bhreithimh, bheadh scéal aige air. D'fhéadfá a rá nach mórán scrupall a bheadh orm faoina dhaoradh. D'ordóinn tua an bhéil mhóir a fháil — an tua a ndearna sé féin an choir léithe — agus é a cheangal béal faoi ar bhord, agus gan mion mullóg dhó (dhe) a fhágáil i ndiaidh a chéile leis an tua … Dar a shon go n-agródh Dia orm é ach an oiread is a d'agraigh sé airsean é.

TUILLEADH (1) ▼

Baol air siúd é a dhaoradh. Dheamhan daoradh muis, ná dhá mbeadh marú duine air. Nach ndearna sé coir a chrochta cheana, agus dheamhan faocha a rinneadh air

→ deachma

Chuala mé caint orthu — na deachmaí atá tú ag rá. Bhí a leithidí ann a mhaisce. Deir siad nár híocadh iad sin ariamh gan ár agus fuil. Don teampall gallda a bhí siad ag dul. Chloisinn S. Mh. A. ag cur síos air fadó, gur chuala sé ag a sheanathair go raibh siad dhá gcruinneáil thiar anseo uair ar Dhúiche an Ch. Bhí póilíos ann ar chuma ar bith, agus rún acu a mbaint amach den bhuíochas. Chruinnigh tír is talamh ann, le pící, le corráin nó arm ar bith ba túisce acu. Chuala an sagart a bhí anseo thiar é. Níl a fhios agam cén sagart a bhí ann san am. Bhuel tháinig sé aniar ar chuma ar bith. Chuaigh sé chun cainte lena póilíos agus lena báillí. Murach go ndearna sé eadarascán an lá sin bheadh cuimhne air. Bhí muintir na háite líofa ceart ag achrann. Dheamhan a fhios agam féin ar mhaith siad na deachmaí dhóibh nó nár mhaith, ach níor tógadh aon deachma an lá sin. Ní mheasaim gur tógadh ná níos mó, ach leisce na bréige níl a fhios agam ar tógadh nó is nár tógadh … Tá sin céad bliain go láidir. Ara tá agus i bhfad lena chois. Bheadh sé sé scóir nó seacht scóir blianta ó bhí seanathair Sh. Mh. A. ina mhaith — dhá mbeadh sé taobh leis

→ deacrach

Ara muise níor chuala tú an scéal deacrach seo: go ndearna an lad rua (an sionnach) sléacht anseo inniu! Cearc an áil a mh'anam. 'Sciob sé an ceann gan aireachtáil de mháthair an dáréag bhoicht,' mar adeireadh N.

→ dealaigh

Shílfeá má tá fúthu imeacht i mbliana go bhfuil sé in am acu a bheith dealaithe leo feasta. Nach bhfuil chuile choláiste agus scoil osclaithe anois. Déarfainnse gurb é an chaoi nach ndearna siad aon mhaith

→ dealg

Dealg sceiche a thóg sé an chéad uair agus ní thabharfadh sé cead d'aon duine a dhul ina gaire nó go ndearna sí cois bhocht sa deireadh. Chuir mé ceirín léithe le cupla oíche ag ceapadh go dtarraingeodh sé an drochábhar, ach dheamhan cosúlacht air scaradh fós léithe. Níl ceirín ar bith, adeir siad, is fhearr ag dealg ná teanga an tsionnaigh dá mbeadh sí againn. Tharraingeodh sí sin de ghorta gharta é, ach cá'il sí? Sin é an buille

TUILLEADH (1) ▼

Má tá a dhealg sáite ag an sáirsint ionat beidh sé ar siúl go deo go gcuire sé i dteannta thú. Sin é an sórt duine é. Tá an oirille ann. Féadfaidh daoine a rogha rud a dhéanamh ansin os comhair a dhá shúl, ach níl neart ag daoine eile an bóthar a shiúl nuair is mian leis iad a chur i bhfostós. Fuair mise mo dhóthain dó (de). Níl aon cheo dhá raibh ina chumhachta nach ndearna sé ormsa

→ deamhan 1

Dheamhan a fhios cén scéal é! Breá nach ndearna sé ceann ar aghaidh agus gan loiceadh mar sin

→ déan 1

Mura ndearna sibh cheana é, tá sibh as a dhéanamh anois — ní éireoidh libh a dhéanamh anois

TUILLEADH (12) ▼

Shíl chuile dhuine nach ndéanfadh sé aon éirí, ach nach maith go ndearna ina dhiaidh sin. Téann cuid mhaith thar bhreithiúnas dochtúirí

Ní dhearna sé foras ná suaimhneas ach ag corraí ar feadh an hoíche; ní dhearna sé foras ná cónaí srl.; ní dhearna sé foras ar bith srl.; ní dhearna sé cónaí ar bith srl.

Ní dhearna sé filleadh ná feacadh ach siúl anonn aige agus a bhualadh

Ní dhearna sé filleadh ná feacadh ach éirí agus a dhul abhaile (fc. filleadh, feacadh)

Ní dhearna sé cor ná car ar feadh na hoíche

Mura ndearna sé an clann, ba diabhaltaí gurb air a buaileadh é

Ní raibh aon chaora ag gabháil linn nach ndearna cruimhe anuraidh. Cailleadh chúig cinn orainn, ní ag comhaireamh na hanachain é

Chuile bhalla dhá ndearna sé, rinne sé scoiltiúchaí

Ní dhearna garraí N. Ph. aon dúchan fós

Bhí an-ghealladh faoi, agus ní dhearna sé aon mhéid ina dhiaidh sin

Ní dhearna an saol brachán dáiríre gur thosaigh an cogadh seo

Thug an tarbh trí léim di, ach ní dhearna sé ach uair amháin í. Thug sí lao léithe mar sin féin

→ déan le

Ba ghearr briste amach iad an t-am a ndearna siad mór le chéile aríst. Tá siad mór ó shin. Gheobhaidh tú bainis orthu lá ar bith feasta. D'éireodh dhuit. Nach col ceathar dise thú?

TUILLEADH (2) ▼

Sin é a raibh de shiocair aige, scáth na cupla focal sin adúirt na gasúir! Níor bheannaigh sé dhom i gcaitheamh ráithe. Dheamhan arbh fhearr liomsa caoi dhó ná gan beannú. Ní dhearna mé beag ná mór leis ó shin

Dhá mbeadh fonn air déanamh mór liom, b'fhurasta dhó, ach d'aithneodh dall gan súil nach bhfuil. Bíodh aige. Beatha do dhuine a thoil. Ní dhearna mise tada air. Má ghéill sé do bhréaga níl neart agamsa air

→ déan suas

Sin é an lá a ndearna sé lom dearg an mhí-áidh — ní dhá roinnt leis é — an lá a ndearna sé suas léithe sin. Ní fhágfaidh sí bonn bán air nach n-ólfaidh sí. Is gearr ar a scóig siúd a chuid céadta

→ deargadaol

D'fheicfeá deargadaol i chuile áit. Is minic a bhíos siad ag snámh ar an urlár ansin. Bíonn brat acu i móin freisin. Níl sé dhá lá fós ó chonaic mé maistín de dheargadaol ansin amuigh ar an mbóthar. Brúigh do chois air sin i chuile áit dhá bhfeice tú é. Is ceart é a mharú. Leis an Diabhal an deargadaol. Nach ndearna sé feall ar Mhac Dé! — creidtear seo. Buailtear cois air i gcónaí

→ deatach

Ní dhearna siad faice ó mhaidin inniu ach istigh i lúbainn an chlaí ag ligean deataí le gaoith. Sin iad an chuingir agat.

TUILLEADH (1) ▼

Murach go ndearna sé gadaíocht eicínt, cá bhfaigheadh sé a raibh d'airgead aige. Ní bhíonn deatach ar bith gan tine

→ déileáil

Ní dhearna mé aon déileáil ariamh ag L. Ó. C. ach déileáil fhánach. Is mó go fada a rinne mé sa teach ar a aghaidh. Ach b'fhearr liom ina dhiaidh sin a dhul go dtí L. Ó. C. agus teastaíodh rud uaim, ná ag an gceann eile. Tá croí mór ag an gC., rud nach bhfuil ag an bhfear eile, agus nach raibh ariamh

→ deireadh 1

An bhliain faoi dheireadh a raibh sé sa mbaile, ní dhearna sé tíochas ar bith. Dheamhan mórán le seachtain a chaith sé anseo sílim

→ dia 1

Tá a fhios ag Dia nach ndearna mé é (ag Mac Dé, ag Dia dílis, ag Dia mór srl.)

TUILLEADH (1) ▼

Go gcuire Dia an t-ádh ort, an ndearna? — iontas

→ diaidh

Theangmhaigh an toirneach leis agus níl ann ach go bhfuil sé i ndiaidh a chéile ó shin. Ná bac thusa le balla ar bith a scríobfaidh an cailín sin leis. Scoilteann sí ar fad é. Ach bhí muid saor go leor míle buíochas le Dia, nach ndearna sí thairis sin de dhamáiste

TUILLEADH (3) ▼

Ní anois atá agat a bheith ag cuimhniú air. Breá nár bhreathnaigh tú romhat shula ndearna tú é. Is minic a chuala tú gur fearr breathnú amháin romhat ná dhá bhreathnú in do dhiaidh

Chuir sé a dheirfiúr de dhroim tí. Chonaic mé í an lá a mb'éigean di féin agus dhá háilín G. síos a thabhairt orthu féin, agus scrúdfaidís thú breathnú orthu. Rinne sé sin, agus déarfá gur beag an tsúil le Dia a bheadh ag duine ar bith a mbeadh baint na páirt aige lena leithide de chleas. ina dhiaidh sin agus uileag, tá daoine ann — agus cuid dá mhuintir féin freisin — adéarfadh leat nach ndearna sé leathcheart léithe

Chinn air aon deoch a fháil in aon teach sa tsráid ag teacht anoir dó, arae bhí na póilíos amuigh san airdeall orthu. Tháinig sé abhaile agus chuir sé na boinn le tine. Ba ghearr go dtáinig M. Bh. isteach agus d'inis sé dhó faoin gcaoi ar chinn air aon deoch a fháil. 'Chuile sheans go bhfuil siad ag ligean isteach daoine faoi seo,' adeir M. Bh., 'ní mhaireann an daol sin ach tamall.' Ní dhearna sé filleadh ná feacadh ach an dá bhróig a shacadh air féin agus a dhul soir aríst de mhaoil a mhainge. Ina dhiaidh sin féin, nach diabhaltaí an cathú a bhí air sin

→ díbheirgeach

'Sé a rinne díbheirgeach ar an mbó é agus gob an chorráin a chur dhá bháthadh ina glota. Tá sí réidh sílim. Ní bhuachfaidh an fear ar leis í aon phínn go deo uirthi. Shílfeá nach ndéanfadh sé cleas mar sin, faoi nach ndearna an bhó foghail ar bith, ach a dhul thar claí isteach sa gcimín. Diabhal mé go ndéanfadh duine rud as taghd b'fhéidir dhá mbeadh ciseach déanta de chur — ach talamh bán. Is daor a bheadh sí air muis, murach go raibh sí istigh ar a chuid talúna féin. Ach ní bhfaigheadh an ceann eile (an té ar leis í) comhaireamh na sop. Bhí an bhó ar chuid an fhir eile agus mhionnódh sé siúd, ní dhá roinnt leis é, a dtáinig ariamh le é féin a shaoradh. Is air nach mbeadh an mhoill

→ díchúis

Dheamhan duine ar fhéad sé sin ariamh é nach ndearna sé díchúis air. Tá fíor-dhroch-chroí aige. Is bró mhuilinn dó sin a shaol mar is mór leis chuile dhuine, ná rud ar bith a bheith ag an gcomharsa

TUILLEADH (2) ▼

Rinne an bhodóg sin díchúis dom. Bhí an-ghealladh fúithi, ach níor tháinig biseach ar bith fúithi mar sin fhéin. Théis gur choinnigh mé í le leathbhliain ag ceapadh i gcónaí go raibh údar maith inti, agus go scinnfeadh sí amach, dheamhan ionga ná orlach a tháinig uirthi ó shin. Ní bréag ar bith dhom a rá go ndearna sí díchúis dhom

Cén chaoi a ndearna sí díchúis dom? Breathnaigh ar a comhaois de bhromach: é sin thiar ag M. Dhá bhfaighteása breith is dá roghain ar an bpéire, cé acu a thógfá? … Ceann M. deile. Agus ansin déarfaidh tú nach ndearna mo cheannsa díchúis orm féin

→ díleá

Chuala mé go minic go raibh geis ar an gcnocán sin: go raibh sé síúil. Deir chuile dhuine go raibh rudaí dhá fheiceáil ann. Ach ní raibh géilliúint ar bith aigesean do chúrsaí den tsórt sin. Bhí rachmall an airgid air, agus chaith sé ina cheann teach nua a dhéanamh. Ní bheadh aon shásamh aige ann go ndéanfadh sé ar an gcnocán sin é, théis go raibh chuile dhuine ag cur aithne air gan drannadh leis. Más é an tAthair M. féin é — 'sé a bhí anseo an uair sin — chuala mé gur dhúirt sé leis go mbeadh sé in aiféala mura bhfágadh sé an cnocán agus a raibh ann lena n-anó féin. Ach ní raibh aon chomhairleachan ina chionn ó chuirfeadh sé roimhe rud a dhéanamh. Bhí sé chomh dána le múille. Réab sé an cnocán as a lúdrachaí ar aon nós, agus rinne sé an teach. Tá sé fuar folamh ansin ó shin, mar a fheiceas tú féin é. Dheamhan duine a chónaigh ariamh ann sílim. Maraíodh an mac shul má bhí sé déanta. Sách fánach a maraíodh é freisin. Ord a thit den scafall air. Buaileadh síos an iníon agus chaill sé an domhnaíocht airgid léithe, ach ní dhearna sí aon mhaith ariamh. Thit binn an tí go talamh shul má bhí sé réidh. Shílfeá go mba in é a dhóthain de thaispeánadh, ach chuaigh sé ina éadan as dúshlán in athuair. Ní fhaca sé an chloch spideoige ariamh air. Bhí sé ag déanamh créafóige. Ón lá ar thosaigh sé ag orlaíocht ar an gcnocán sin — shílfeá gur beith a bhí air é — níor fhan rud istigh ná amuigh aige nár tháinig an díleá air. D'imigh a raibh aige agus ar chruinnigh sé go crua — d'imigh sé ina ghlae ghlas. B'éigean don bhean agus don chuid eile den chlainn lascadh leo as ar fad sa deireadh. Bhí an díleá ar a gcuid os comhair a dhá súil. Níl a fhios agam an raibh an oiread acu agus a thug go G. iad. Má bhí, dheamhan tada leis é. Níl duine ar a shliocht inniu; i gcruthúnas nach ceart d'aon duine a dhul ag cur araoid ar an slua sí — diúltaí muide dhóibh agus fuagraímid dea-chomharsanacht orthu!

→ dílis

Tá a fhios ag Mac dílis Dé nach ndearna mise é

→ díobháil

Ní dhearna an méid a d'ól sé dochar ná díobháil dó

→ díocas

As díocas a bhris sé é. Bhí sé dhá fháscadh agus dhá shníomh ariamh ariamh, go ndearna sé dhá leith di. Níl a fhios ag an gcliobaire siúd céard é a spreacadh

→ díol 2

Ní raibh díol na bliana d'fhataí aige théis a ndearna sé de dhúchan

TUILLEADH (2) ▼

Agus chroch siad an fear sin! Ba in é an díol trócaire ba mhó acu uile go léir. Agus gan a fhios an ndearna sé ariamh é. Agus níl siad ag daoradh cuid mhaith eile, ainneoin gur furasta a aithinte gurb iad a dhéanas an choir. Fear Chiarraí sin cuirim i gcás …

Níl aon díol faoin domhan nár thug sí orainn scáth gamhain a dhul isteach i ngarraí fataí ansin thuas uirthi. Má chuaigh féin, ní dhearna sé aon fhoghail: cupla sracadh le colbha. Is féidir lena cuid sise an baile a mhilleadh agus níl caint ar bith air. Má tharraingíonn tú anuas aici é, níl ann ach nach fiú puintín bioráin é. Is mó an éisteacht a bhíos ag daoine thar a chéile!

→ díoltachán

An ndearna an siopa seo thiar mórán díoltacháin inné?

→ diomdha

Cuirim faoi dhraíocht agus faoi mhórdhiomdha na bliana thú gan an darna béilí a ithe ar aon bhord ná an darna hoíche a chodladh ar aon leaba go bhfaighe tú amach domsa cén fáth nach ndearna Ridire an Gháire Dhuibh aon gháire le seacht mbliana ( … go dtuga tú chugam an Each Chaol Donn, an Claidheamh Solais srl.)— gnáthsheoraí i seanscéalta le tuairisc a thabhairt ar chur na ngeasa

→ díon 1

Is mór an chontúirt é an teach ceann tuí ina dhiaidh sin. An bhfeiceann tú sin anois. Ní dhearna an gasúr sin ach bior dóite a chur sa tine agus é a shá sa mbuntsop. Ó chuaigh sé thrí lasadh chor ar bith, ba ghearr go raibh an lasair déanta leis an díon siar, agus murach chomh héasca agus a braitheadh é, bheadh dóiteán ann a mbeadh cuimhne air

TUILLEADH (1) ▼

Cró concrete é agus hé brí cén sórt suaitheadh a thug sé don choncrete nó cén bealach a ndearna sé é, níl díon an deoir féin sna ballaí. Shoraidh dhó nach ndearna cró cloiche. B'fhearr balla fuar go fada ná é siúd. B'fhéidir go mbeadh sé buille fuar, ach bheadh sé tirim. Dheamhan fuar a bheadh dó ach an oiread dhá mbuailtí le bualtraigh bó é mar a ghníodh na daoine ariamh. Tá chuile intreacht ag teacht amach anois, ach níl ina leath ach ealaín le dallamullóg a chur ar dhaoine. Sin é an méid

→ díth

Tuige a ndearna sé é? Tuige ar ndóigh? Cár fhága tú an díth céille a mhic ó mo chroí?

→ diúirinn

Tá sí ó mhaith. Nach ndearna muid a teilgean thíos sa gcladach agus tá sí farctha as éadan. Chloisfeá an ghaoth ag feadaíl istigh inti leis an mbail atá uirthi ag diúirinneachaí

→ diúltaigh

Dhiúltaigh sé iad féin agus a dteach ar fad. Ach ní dhearna sé in am é. Cúig bhliana roimhe sin a bhí aige a dhéanamh. Dhá ndéanadh, ní bheadh drochrath ar a chuid mar atá. Ach ina dhiaidh a feictear don Éireannach a leas

TUILLEADH (1) ▼

Deir siad muise go raibh sagart san áit seo a rinne an cleas sin. Diúltaímid dóibh. Ní dream ar bith iad na sagairt le cur in t'aghaidh. Tabhair a chuid dó, agus ná déan mór ná beag leis thairis sin … Eascainí sagairt adeir siad is ciontaí leis an teach sin freisin. Ach diúltaímid dó. Cá bhfios dúinne an ndearna sé aon eascainí ariamh air

→ dlisteanach

'Sé M. an mac dlisteanach. Mac tabhartanais é an mac eile. Ach roinn an t-athair an oidhríocht leis ina dhiaidh sin. Thug sé an oiread dó agus a thug sé dhá mhac dhlisteanach. Ainneoin go ndearna sé an mistake, bhí sé díreach cneasta

→ dobeart

Nár ba lúidire an trócaire ar Dhia! Théis a ndearna sé fhéin do dhobearta ar chuile dhuine ar tháinig sé suas leis, tá súil agam go bhfuil sé i bhflaithis Dé anocht. Ach ní fhágann sin nach raibh sé fabhtach agus ina dhroch-cheann do dhuine ar bith a tháinig ina linn

→ dochar

An ndearna sé aon dochar duit — díobháil, millteanas, damáiste, mísc

TUILLEADH (6) ▼

Dar príosta hé brí cén sochar a rinne sé do na daoine, ní fhéadfadh duine ar bith a rá go ndearna sé dochar. Chonaic muide an-tsoilíosach ariamh é — an fear croí

Níor chomaoin dó a dhul ag déanamh sochair ar bith dóibh sin agus a ndearna siad féin de dhochar air cheana. Ach d'ordaigh Dia maith in aghaidh an oilc chreidim

Ní dhearna sé díth ná dochar dó — ní go minic a bhíos sé seo i gcaint ach amháin i seanamhráin agus i seanphaidreacha, ach deirtear scaití é mar sin féin

Ní dhearna sé dochar ná díobháil d'aon duine ariamh

Sin rud nach bhfuair aon dhuine ann féin ariamh a rá liomsa, go ndearna mé dochar ná díobháil do bheithíoch a bheadh aige. Ní dhearnas muis. Dhá mbeadh an chloch sa muinchille agam do dhuine, ní ar a bheithíoch a ghabhfainn dhá ídiú. D'ídeoinn air féin é

Níor éirigh liom ach sceadadh beag ar an ngrua. Is maith a chuaigh mé as mar sin féin, nach ndearna siad mo lá. Ar ndóigh ní dochar duine a leagan mura ngortaítear é

→ doicheall

Bhí an t-an-drochghotha air, ach ní dhearna sé brí ina dhiaidh sin. Is minic doicheall mór ar bheagán fearthainn

TUILLEADH (1) ▼

Deir sé nach gcuirfeadh sé a chois chlí ná dheas isteach thar an tairsigh aríst go deo acu leis an doicheall a bhí acu roimhe Dé Domhnaigh seo caite. Is beag nár dhúirt siad leis go mb'fhearr leo go bhfanfadh sé uathu. Ní dhearna sé dhá mhionóid moille ann gur ghlan sé leis gan greim gan blogam

→ dóigh 1

Ní maith an dóigh do dhuine ar bith aon phlé a bheith aige leis an bpoitín. Théis a ndearna an misinéara d'eascainí agus de mhionnaí móra air. Mhaithfeá do Dhia gan a bheith ag breathnú air ag caitheamh na croise. Bhí mé ag eitealla leis an scanradh a bhí orm

TUILLEADH (2) ▼

Bhí dóigh agus an-dóigh oibrithe acu leis an mótar, ach cor ná car ní raibh siad in ann a bhaint as nó go dtáinig mac D. Ní dhearna sé filleadh ná feacadh ach é a oscailt, breith ar wireín beag, lúbadh a bhaint as, agus deirimse leatsa nárbh é an t-achar ab fhaide go raibh sí ag geonaíl. Namhaid í an cheird gan a foghlaim ina dhiaidh sin

Dúirt na buachaillí báire leis ag saighdeadh faoi, go raibh an bhean mór leis. Diabhal easna dhó nach ndearna dóigh dhá bharúil, agus nach mbuaileann soir dhá hiarraidh. Ar ndóigh mo léan ní bhfuair sé ach bonnaíochaí

→ dóirt

Tá an dórtadh as do chuid éadaigh. Bain daot (díot) go beo iad agus cuir malrait éadaigh ort féin nó tolgfaidh tú an t-éag astu sin. Cén chaoi a ndearna tú líbín mar sin daot (díot) féin? Ar thom tú thú fhéin san abhainn?

→ dol 1

Thógadar dola bradáin arú aréir. Chaitheadar ar an abhainn ó oíche go maidin. Níl poll ná linn ná geadán láibe ó Ch. na gC. go dtí D. na mB. nár shaighid siad. Deirimse leat go ndearna siad sladadh, agus sladadh spleách freisin, ach thapaigh siad an oíche cheart — an oíche a mbeadh an bheirt is dainséaraí de na maortha ó bhaile. Tuilleadh diabhail ag bradáin muis, mura bhfuair siad garbh anois le coicís é. Is iomaí dola tógtha ag W. i mbliana

→ Dónall

Níor chónaigh tú as a dheireadh go ndearna tú Dónall na Gréine dhó (dhe). Níor mhinic an scéal slachtmhar agat ach an oiread leis an bhfear ar ball

→ doscúch

Bíonn sé ag imeacht ina dhuine dhoscúch ag bainseachaí agus ag céilíochaí más fíor dó féin. Ach níl sé leath chomh doscúch agus atá a ligean amach. 'Siad na scéalta a chloiseas sé sin ag daoine eile a bhíos aige féin: go ndearna sé féin iad mar dhóigh dhe

TUILLEADH (1) ▼

Tá an bhean óg sin chomh doscúch le aon fhear in do thír. Dhá gcloistheá í sin ag cur síos ar a ndearna sí i Sasana, chuirfeadh sí gruaig do chinn ina seasamh. D'inis sí thíos gan cás gan náire an oíche cheana faoin gcaoi ar bhuail sí féin agus bean eile aniar, saighdiúr Meiriceánach a bhí ag iarraidh a dhul in éindí leo gan bhuíochas. Ach ní tada é sin le hais ar inis sí …

→ drandailín

'Sé an drandailín sin atá suimiúil — agus bastallach. Diabhal aithne air nach obair atá sé in ann a dhéanamh. 'Sé a leithide is measa a bheadh — duinín dona nach ndearna tada ariamh

→ drann

Is fadó an lá nach ndearna mé aon drannadh leis an teach sin — a thaobhachtáil

→ draoi

Tá an draoi sionnach anois sna clochair sin siar. Tá siad beo leo ó tháinig an cogadh agus nach bhfuil aon phúdar le fáil. Go gcuire Dia an t-ádh ort! Nach ndearna siad sladadh orainn. Dheamhan thiomanta cearc de cheithre cinn déag nár ardaigh siad uainn anuraidh. Tá muid bánaithe acu

→ dreas 1

Is fadó an lá anois nach ndearna mé aon dreas cainte leis an gceann céanna. Diabhal é le saol is aimsir

→ dreas 2

Sin í an tsiléig i gcónaí. Láí nua a bhí inti sin, ach fágadh amuigh í nó go ndearna sí dreas meirge. Is deas í anois mo choinsias!

→ drithlín

Tá drithlíní fola i chuile áit ort. Is geall le stalla t'éadan. Breá nach ndearna tú réiteach leat féin, agus thú féin a bhearradh ceart. An iomarca furú!

→ drochoineach

Níl a fhios agam nach ndearna tú drochoineach ort fhéin. Ní mórán foghail a rinne tú ar chaoi ar bith

→ drochshúil

Dhá gceapainnse go ndearna sí drochshúil di, chuirfinn faoi ndeara dhi a theacht agus bail ó Dhia fliuch a chur uirthi. Is measa dhuit do pháiste ná tada

→ droim

Ní raibh aon leathchuma faoin saol nach ndearna sí sin ar a deartháir. Go fiú is an pluid leabthan níor fhága sí aige í an t-am ar bhásaigh an mháthair. Agus féacha anois í. Trí chéad punt curtha amach aici le dlí nach mbuachfaidh sí aon phínn go brách air. Bhí sé chomh maith di a dhul go díreach glan agus é a chaitheamh síos sa bpoll is doimhne sa bhfarraige leis an rud a rinne sí. Is cóir adeir siad: an rud a chruinníos duine ar dhroim an diabhail go n-imíonn sé ar a bholg

TUILLEADH (1) ▼

Is gearr go mbeidh sé de dhroim tí agus árais má mhaireann dó. Ní dhearna sé smeach ar bith i mbliana thar is ariamh. Láí níor chuir sé i dtalamh ó tháinig earrach nó gur imigh sé, cé is moite de na cupla súileoigín fhataí a chuir fear fánaí dhó. Nach diabhaltaí an spreallaireacht atá air seachas aon duine. Bhí áit theolaí aige muise dhá dtugadh sé aire dhó

→ droiminn 1

Chreidim go raibh droiminn ar an gcaiptín seo thíos lenar ól sé lá an aonaigh. Deir sé féin go ndearna sé craos. Ar ndóigh sin dhá phionta

→ droimscoilte

Roinn muid an lucht feamainne droimscoilte — leath ag an duine. Dheamhan crann ná crann a cuireadh air. Thug mé breith is dhá roghain do Sh. Rinne sé roghain go díreach ar an leith a thabharfainn féin dó, dhá bhfaighinn breith mo bhéil féin. Níor leasaigh mo chuidse ach an dá chúl thoir de gharraí Dh. Fh. agus an cúl ó dheas. Bhí scaipiúch bheag d'fhuílleach agus chaith mé isteach í ar an bpóicín sin thiar le haghaidh meaingeals. Leasaigh cuid Sh. Garraí na C. dó agus an T. A. Ba mhó an drabhlás a bhí ina chuid seisean ar chuma eicínt, ainneoin go ndearna muid an dá leith droimscoilte di mar atá mé théis a rá leat

→ dual 2

Thug sé seo thuas dual na droinne don chliamhain an oíche faoi dheireadh. Tháinig an cliamhain aniar ag iarraidh an chapaill air, ach sílim i leaba an chapaill a fháil go raibh an tseamair Mhuire aige nach bhfuair sé rud a mbeadh cuimhne aige air. Ach thuill sé é. Ba bheag beag an náire a bhí air agus a thaobhachtáil chor ar bith agus a ndearna sé de mhailís cheana air

→ dualgas

Thug siad sin de dhualgas leo gan mórán fíriúlacht a bheith iontu. 'Sé an áit a gcaitheadh a n-athair féin a shaol, ag imeacht ag fálróid ó chnocán go cnocán agus cara chainte buailte aige ar chuile dhuine. Ní dhearna sé lá maith oibre ina shaol ariamh

TUILLEADH (1) ▼

Tabharfaidh sé dualgas an tslisne dhuit má fhaigheann sé greim ort. Cén chiall a ndearna tú an bhail sin a chur air. Tabharfaidh sé fút garbh é muis, ach a bhfaighe sé deis ort

→ duántacht

Ní dhearna mé mórán duántacht chor ar bith i mbliana — fós ar chaoi ar bith. Amach anseo b'fhéidir, ach a mbeidh am agam air

→ dubh 1

Chinn sé dubh is daite ar J. B. an scorach sin ag T. P. a leagan a (/ə/: do?) chorchoraíocht. M'anamsa ón diabhal go ndearna sé puca dhe, ach ní ghabhfadh sé lena athair mura ndéanadh

→ dubh 2

An chéad uair ar tháinig an phian ann, ní raibh dubh na hiongan ann, ach leathnaigh sé amach i leaba a chéile, agus thabharfá an leabhar gur ag déanamh seile a bhí sé, ach ní dhearna ina dhiaidh sin. Meall crua atá ann. Leag do láimh thú fhéin air!

TUILLEADH (1) ▼

Ní dhearna sé a dhubh ná a dhath (nó ní dhearna sé a dhath báistí fc. dath) báistí le trí seachtainí go Satharn seo (gha)bh thart. Tá chuile shórt spalptha críochnaithe anois

→ dubh- 5

Shílfeá go ndearna sé dubhmhagadh fút. Tuilleadh diabhail agat a d'éist leis!

→ dúchan

Is diabhaltaí an dúchan a rinne mé féin agus D. lá. Chuir muid an cúl thiar agus an cúl ó dheas de Bh. Bh. agus go deimhin bhí sé chomh maith dhom a rá nach raibh freastal ar bith againn scáth a ndearna J. Sh. G. Deirimse leatsa gur buan an cúl é cúl thiar Bh. Bh. Feicim anois go bhféachann sé é féin trí lá, ach ar ndóigh níl déantús maitheasa ar bith sa scairíneach siúd. Ní ag cur a bhíos sé ach ag cipiléireacht!

→ dúchas

Scríobh sé abhaile i mbliana ag iarraidh shamrock rud nach ndearna sé cheana le mo chuimhne. Leanann bá dúchas mar sin féin

→ dúil

Thug siad ruainne ceaile dhom, ach ní bhfuair mé leath mo sháith dhe. 'Sé a ndearna an méid a fuair mé, mo dhúil a ghéarú ann. Caithfidh muid féin greim dhe a dhéanamh lá eicínt. Tá sé an-bhlasta

→ dúisigh

Dhá laghad dúiseacht dhá ndearna mé, chuala mé an bháisteach