Foclóir Mháirtín Uí Chadhain: dearna

Nualitriú Bunlitriú

dearna

—ainmfhocal, baineann

—tuiseal ginideach uatha: dearnan

—uimhir iolra: dearnachaí

—níl dearna féin i gcaint ach croí na dearnan, ar a dhearnachaí

croí na dearnan: an bhos nó tosach na láimhe.

+–

Leag sé na hocht bpunt isteach i gcroí mo dhearnan. 'Tá tú as a Mh.,' adeirim féin. 'Chuirfinn geall gurb é an ceannaí cluaise — Bh. — a cheannaigh é,' adeir sé. 'Bíodh sé agat,' adeir Bh.

Tá meanmnaí i gcroí mo dhearnan (i gcroí mo bhoise). Go meanmnaí Dia dea-scéala chugainn!

TUILLEADH (2) ▼

Dhá mbeadh sé agam anois i gcroí mo dhearnan mar a bhí sé an uair sin, ní scarfainn leis. Dheamhan deich bpunt a gheobhas mé aríst i mbliana ar an mbullán sin. Tá beithígh tite an-mhór

Cá ndeachaigh an sé pínne sin? Bhí sé agam anois i gcroí mo dhearnan. An rud nach ngoidtear faightear é

ar a dhearnachaí: tosach ná glúine agus tosach na láimhe.

+–

Bíonn duine ag baint choirce ar a dhearnachaí (baint chorráin: ag imeacht ar a ghlúine)

Tá mé seangtha. Is mór an obair a bheith ag imeacht ar do dhearnachaí féin, ach is gearr go mbeidh sé bainte agam anois, agus ní miste sin liom

TUILLEADH (4) ▼

Ag imeacht ar mo dhearnachaí atá mé ó mhaidin ag baint féar ascaille. Is meata an cheird sin arsa tusa

B'éigean dom imeacht ar mo dhearnachaí nó gur bhailigh mé soir an t-airdín. Dá bhfeiceadh sé mé, dhéanfadh sé mo lá (ag lámhacán ar a lámha agus ar a ghlúine)

Má imíonn tú ar do dhearnachaí siar sna raithneachaí, dheamhan a bhfeicfidh sé dhíot. Cuir bealadh faoi t'ioscadaí nó beidh sé in do mhullach. Corraigh leat a fhleascaigh!

Sílim gur gearr go gcaithfidh mé a dhul ar mo dhearnachaí — tá mo chuid arbhair in alt a bhainte nó i ndáil leis

ar a dhearnachaí: a bheith ar do ghogaide (go minic).

+–

Bhí sé ar a dhearnachaí — a bheith ar do ghogaide; a bheith ar do ghlúine agus thú in do shuí siar ar do shála

Céard a bhí sé a dhéanamh ar a dhearnachaí thuas faoin sceich: muran ag scaoileadh cnaipe é! (ar a dhearnachaí a bhíos duine ag scaoileadh cnaipe)

TUILLEADH (1) ▼

Bhí bath (soitheach folctha) ann agus 'sé an chaoi a dtéinn ar mo dhearnachaí inti gan síneadh ar chúl mo chinn chor ar bith

+–

Tá sé ina shuí ar a dhearnachaí — an dá láimh agus an dá chois faoi, ach ní raibh na glúine ar an talamh chor ar bith (bíonn duine ar a dhearnachaí, bíodh na glúine nó na lámha ar an talamh, ach ní abraítear le duine a bhíos ag guí é)

Chuaigh sé ar a dhearnachaí agus phóg sé an talamh trí nó ceathair dhe chuarta gan a bholg a leagan anuas air. Rinne J. an cleas céanna naoi nó deich de chuarta. Anois b'fhéidir! Cé mhéad uair atá tusa in ann a dhéanta.

TUILLEADH (1) ▼

Murach an chaoi a dtáinig mé ar mo dhearnachaí bheadh mo smut briste. Chuir sé an-turraic ionam

dearna in iontrálacha eile (50+)

→ fios

Nach aisteach go ndearna sé an méid sin agus fios aige go maith nach raibh plé beag ná mór agamsa leis

→ fliuchán

Ní drochfhliuchán ar bith é fliuchán farraige. Ní dhearna an sáile aon dochar d'aon duine ariamh adeir siad

→ fobhairne

Níor mhór dhuit agat d'fhear fobhairne an lá sin. Bhí do chnaipe déanta murach go ndearna sé tarrtháil ort. Mharódh na Peaitseachaí thú

→ focal

Níor dhúirt mé dhá fhocal cainte leis ariamh; ní dhearna mé dhá fhocal cainte leis ariamh — ní raibh mé ag caint mórán leis

→ foilsigh

Nár lige Dia go bhfearfadh sé a chionta air. Tá an rud thart anois, agus níl muid ag guí an oilc dó, théis a ndearna sé orainn. Ach foilseeoidh Dia an chréatúlacht luath nó mall

→ follasach

Is follasach dom anois nach ndearna mé an ceart. Ach ina dhiaidh a fheictear a leas don Éireannach, adeir siad

→ freagair

Murach go ndearna siad fhéin íospairt agus créatúlacht, ní fhreagródh Dia orthu anois é. Ní ritheann le duine ach tamall

→ froigisí

Nach bhféadfá a rá go ndearna tú é, nó nach ndearna agus gan bacadh le leath na bhfrogaisí sin! Diabhal aithne ort nach thar sheacht míle d'fharraige théachtaithe a chaith tú a dhul ina choinne!

→ fágálachaí

Cé leis a ndearna tú na fágálachaí? … Le cipín. Shílfeá go mbeadh an chréafóig siúd sách briosc lena ndéanamh leis an láí fhéin

→ carracán

Nach diabhaltaí an ruagán toirní a chaith sé an bhliain cheana agus go ndearna sí dhá leith droimscoilte síos go talamh íochtair den charracán sin. Tá sé le feiceáil ansiúd ag feara Fáil.

→ ceal 1

Cheal fios, cheal stuaim — sin é an fáth a ndearna sé é.

→ ciste

Fhóbair ciste a bheith faighte ag mo sheanathair sa gcnocán sin thiar. Neach a tháinig go dtí é agus adúirt leis a dhul ann, ach ní dhearna sé a chomhairle, arae is fear de mhuintir Dh. a thug sé leis i leaba C. Bhí leac an phota nochtaithe acub nuair a tháinig an marcach — marcach a bhí chomh hard leis an aer — go dtí iad, agus d'fhuagair sé orthub staonadh. Sin é a raibh na thimpeall. D'fhan an ciste mar sin ariamh ó shin, agus chreidim go bhfanfaidh, ar ár son s'againne.

→ cleite

Ní dhearna sé filleadh ná feacadh, ach breith ar Sheán Mh. idir chorp chleite is sciathán, agus é a leagan istigh sa gcarr.

→ comaoin

Well ní ag amhdú an oilc é, ach má thagann an t-ógánach sin in mo linnse aríst go brách, diabhal mise ann go leagfaidh mé air. Ba bheag an náire a bhí air agus a ndearna mé de chomaoin dó, nárbh fhiú leis a theacht chuig sochraide m'athar.

TUILLEADH (2) ▼

Dhá mhéad comaoin dá gcuirfí ortsa sa teach seo, níor chomaoin chúitithe í agus a ndearna tú dhúinn.

Ba deas an chomaoin orm, théis a ndearna mé dhó, a dhul do mo bhualadh, agus do mo mhartrú mar a rinne sé!

→ comhfhios

Níl aon pheaca ná aon drochrud dhá ndearna tú i ngan fhios ná i gcomhfhios, nár cheart a inseacht don sagart sa bhfaoistin. Mura n-insí tú iad, ní mhaithfear duit iad.

→ cora

An ndearna tú an chora tirim — ar tháinig tú thairti gan tú fhéin a fhliuchadh (tagtar thar chora)

→ corcán

Nach é a rinne an corcán fir ó chonaic mé go deireanach é. Diabhal bréag nach ndearna!

→ corradh

Deir siad gur iompar sé folach arbhar a bhí corradh ar fhiche cloch mheáchain abhaile ón S. thrí chíocraí agus thrí bhograchaí, gur leag sé istigh sa gclúid aige fhéin i bhF. é. Bhí féith ó na Fianna ann ceart go leor, ach má bhí fhéin, ní maith go gcreidim go ndearna sé gníomh mar sin.

→ cuntanós

Dheamhan blas den cheart nach ndearna tú leis, má bhí sé ar a laghad cuntanóis agus nach labhródh sé leat.

→ círéabachaí

Bhí an bheirt ag tarraingt na braillíne ó chéile sa leaba, go ndearna siad círéabachaí dhi eatarthub.

TUILLEADH (1) ▼

Bhuail daol eicínt é agus dheamhan soitheach a d'fhága sé ar an drisiúr nach ndearna sé círéabacha dhi. Fhóbair nár féadadh é a cheansú chor ar bith. An t-ól a d'éirigh sa stuaic aige is dóigh.

→ baile

Diabhal an féidir go ndearna Seán cleas chomh tútach sin! Anois céard deir tú le Gaillimh agus gan ann ach baile beag!

→ bannaí 1

Más i gcleithiúnas mise a dhul i mbannaí air sa mbainc atá sé, is mór an dul amú atá air. Rud nach ndearna mé ariamh, ní dhéanfaidh mé dhósan anois é.

TUILLEADH (2) ▼

Cuireadh punt air agus bannaí, agus déarfainn gur cuireadh a cheart air, scáth a ndearna sé.

Thug sé bannaí béil dhom, dhá bhliain ó shin, gur agam a d'fhágfadh sé chuile shórt théis a bháis, ach is beag an mhaith dhom é sin anois faoi nach ndearna sé uachta air.

→ bealach

Ní dhearna sé a leathcheart leat — droimeáil mhaith a thabhairt duit — agus a fhusacht duit do bhealach fhéin a dhéanamh agus gan araoid beag ná mór a chur air.

TUILLEADH (1) ▼

Má bhain sé punt dhíot, scáth a ndearna sé dhuit, bhí sé go mór as bealach leat.

→ beanna

Shíl mé dheamhan mo bheanna a thabharfainn liom go deo saor slán as. Bhí an teach ina bhruín chaorthann, agus chuile dhuine sa mullach orm péin nach ndearna tada.

→ beart

Shíl sé go ndearna sé a chríonnacht, ach nach maith nach ndearna ina dhiaidh sin! Ar chuala tú ariamh é: níl duine dhá chríonna (nó dhá chríonnacht) nach dtéann beart ina aghaidh

→ creachlaois

Ní dhearna tú aon chreachlaois oibre inniu?

→ beo 1

Níor bheo é go dtéadh sé a charraíocht liom, agus nuair a chuaigh muid a charraíocht, ba gearr go ndearna mé cleas an tradhaill leis. Ní bheidh an oiread fonn air aríst déarfainn.

TUILLEADH (1) ▼

Dhá mhéad deifir dhá ndearna an mac, níor rug sé beo uirthi ina dhiaidh sin

→ beochan

D'éirigh beochan deas gála taca eadarshutha, ach lig sé faoi aríst gan mórán achair. Fhóbair go ndearna na míoltógaí géara cíor thuaifil dhíom tráthnóna.

→ bior

Chuir an gabha bior iarainn sa tine gur thug sé goradh dhó, agus ansin, lúb sé é go ndearna sé tlú dhe

TUILLEADH (1) ▼

Ní dhéanfainn an cleas a rinne sé go díreach glan go gcuirinn bior faoi mo shúil i dtosach; b'fhearr liom bior a chur faoi mo shúil ná go mbeadh sé le casadh liom go ndearna mé a leithide de chleas; chuirfinn bior isteach thrí mo shúil shula ndéanfainn an cleas a rinne sé.

→ bollaireacht

Ba cheart dó slócht a bheith air amárach agus a ndearna sé de bhlaidhriúch agus de bhollaireacht inniu.

→ borr

Ainneoin ar buaileadh air, ní dhearna sé ach borradh leis.

→ brabach

Ní féidir nach ndearna sé ach an méid sin brabach agus ar chaill sé fhéin leob ó cheannaigh sé iad (gamhna)

→ briotais

Hé brí cén bhriotais a bhí aige chor ar bith, chuir sé faoi ndeara di é a phósadh agus sin é an lá a ndearna sí a creach.

→ brogús

Bhí duine de bhrogúis Chonamara istigh agus ní dhearna mé aon mhoill.

TUILLEADH (1) ▼

Chuir mé aighneas ar an mbrogús ach ní dhearna sé an oiread agus beannú dhom.

→ béiceadán

Bhí sí ag ól an leanna go ndearna sí béiceadán di fhéin. Ansin shín sí siar ó chluais go rioball agus cailleadh í. Ba é an feall é, arae ba bhreá feiceálach an bhó í, agus an-bhó bhainne.

→ béiréiste

D'ól mé mo chion de chúig bhéiléiste inniu. Chuirfinn geall gurb in rud nach ndearna tusa.

→ buail ar

Ní dhearna sí filleadh ná feacadh ach seál a bhuaileadh aniar ar a bráid agus bóthar abhaile a thabhairt di fhéin. Ón lá sin go dtí an lá seo, níor thaobhaigh sí an teach aige, ach sa mbaile abuil a hathair agus a máthair.

TUILLEADH (1) ▼

Sin é nach raibh i bhfad ag fáil mná sa gcruinniú. Dheamhan a ndearna sé ach siúl suas go dtí an chéad cheann a chas leis agus bleid a bhualadh uirthi agus í a ardú leis. Sin é ar chuma ar bith buailim ort agus tigim leat. Is fada go ndéanfadh fear na háite seo é in áit strainséara, ná a ligfeadh an faitíos dó a dhéanamh.

→ buail faoi

Ní dhearna sé filleadh ná feacadh ach breith air agus é a bhualadh anuas faoin talamh

→ buille

Chreidim gur thug sé buille na speirthe dhó, ó fhada go dtí é. Má thug fhéin, ní dhearna sé leath a cheart leis. Is fada dhá thuaradh dhó fhéin é.

TUILLEADH (1) ▼

An buille fhéin ní dhearna sé le mí anuas, ach ag imeacht ar ragairne agus ag déanamh aos díobhaill i gcaitheamh na hoíche ar fud na tíre.