tit amach
—
in árachaigh a chéile; an brachán a bheith dóirtithe, in oighear an chochaill.
+–
Tá siad tite amach le chéile.
Ní túisce mór le chéile iad sin ná tite amach aríst.
TUILLEADH (2) ▼
Is fada an lá tite amach le chéile iad.
Níl aon mhaith ag caint má tá siad tite amach le chéile aríst.
tit amach in iontrálacha eile (48)
→
faitíos
Ní ligfeadh an faitíos dó a dhul taobh amach de dhoras ó thitfeadh oíche dhá bhfaigheadh sé Éire bronnta air
Ní raibh earasbarr ar bith ag mo chuid mucsa ar do chuid-se, ach bhí muca tite nuair a dhíol tusa iad. Murach sin, bhuailfeá amach mé
→
fíóg
Chaithfeá na fíógaí a bhaint i dtosach. Nuair a bheifeá dhá ndlaoithiú níorbh fholáir duit stríoc den dlaoinín a fhágáil uirthi nó thitfeadh a mbeadh istigh inti amach ina mionbhas. Chrochfá suas ar stálú sa simléar ansin iad nó go mbeidís tirim. Nuair a bheidís tirim sheasfaidís suas i lár an ruda, bheidís chomh láidir sin. Ansin bheidís faoi réir lena lasadh
Dheamhan foscadh ná dídean a bhí agam thuas ar leiceann na sceirde agus buaileadh chuile dheoir ariamh den chraobhmhúr sin orm. Séard a bhí do mo spadhradh ar fad, go raibh sí ag titim mar bheifí dhá dóirteadh as criathar, agus bhí sé ina scalladh gréine síos uaim ag an bhFh. B. Níor fhága M. Ph. an portach, agus bhí sé chomh tirim agus dá mba amach ar leaba chlúmhaigh a d'éireodh sé, agus mise in mo líbín.
+
→
buadán
TUILLEADH (2) ▼
Measaim go gcaithfear an adharc a bhaint uileag dhi: tá an buadán ina chora lofa ag titim amach aisti.
Cheap mé go dtitfeadh na hadharca amach ón dúid dhi, ach tá buadáin bheaga uirthi ina dhiaidh sin.
→
buille
Duine ar bith a n-aireoidh siad siúd aon bhuille bog ann ag glaoch óil, suífidh siad ina bhun. Dheamhan sileadh a thabharfainn dóibh, dá dtiteadh an teanga amach astub le dúil ann.
+
→
buinne 1
Tháinig bairille faoi thír anseo an bhliain cheana ach bhí an buinne uachtair imithe dhi, agus má bhí aon éadáil ann, thit sí amach as. Scríbhneoireacht aisteach a bhí air. Deir cuid acub sin gur ón bhFrainc a tháinig sé.
TUILLEADH (1) ▼
Fuair T. C. agus N. bairille beag sa mbruth faoi thír tá suim blianta ó shin. D'áitigh ar an mbeirt ag dul dó ag ceapadh gur ól a bhí ann, agus ba ea freisin, agus ná raibh Dia leis murar thit an buinne tónach anuas lofa dhe agus dheamhan deoir a d'fhan ann nár dóirteadh amach sa snátha mara. Shuigh an cúpla síos ar an duirling ag caoineadh na héadála! Deir siad fhéin gur 'rum' a bhí ann, ach is dona a chreidfinn é.
→
aire
Fainic Dia aithnítear, nach dtabharfá aire mhaith dhuit fhéin ar an bhfarraige, mar is fánach an chaoi a dtitfeá amach le fána de charraig.
Ba dheacair a sháith éirí amach a thabhairt dhó tamall, ach thit an driull ar an dreall ar fad air le gairid (driull ar an dreall = trioll ar an treall)
+
→
forbhás
Titfidh an seanteach siúd lá ar bith. Tá an balla ar forbhás. Féacha an dronn atá amach air
TUILLEADH (1) ▼
Tá forbhás ar an móin sin amuigh ar an gclaí. Má bhaintear fód ar bith aisti, titfidh brúisc di amach
→
istigh
Ní túisce isteach le chéile iad ná tite amach aríst — ní túisce mór le chéile iad, nó i gcomhar faoi rud eicínt, ná iad scartha aríst
→
céadéaga
Chuaigh do sheanathair — go ndéana Dia trócaire air! — sna céadéaga. Bhí siad ar hob a leagan amach nuair a tháinig mothú ann in athuair, agus ghlaoigh sé ar do sheanmháthair agus ar t'athair. Chaith sé caint eicínt leo. 'Gheobhaidh mé bás suaimhneach anois,' adeir sé. Thit sé siar agus níor fhan deoir ann níos mó
Dá mbeifeá an fhad ar neamhchodladh agus atá mise, bheifeá féin in do dhall dúda freisin. Níl a fhios agam ó fhlaithis Dé céard atá orm. Chuaigh mé ag an dochtúr agus thug sé cupla buidéal dom, ach bhí mé chomh maith dhá bhfuireasa. Níor chaith mé an ceann deiridh a thug sé dhom chor ar bith. Sin é an chaoi a bhfuil mé. Buaileann codladh mé mar seo agus bím in mo dhall dúda leis, ach ar an dá luath is a dtéim ar an leaba, imíonn sé d'aon iarraidh … Bím ag titim in mo chodladh agus airím ualach eicínt i mbéal mo chléibh, agus mar a bheadh pléascadh eicínt in mo phíobán. Dúisím suas de gheit. Uaidh sin amach, tá mise réidh le codladh
Thug siad an dara hairt di ceart ansin i dtús an chogaidh (do Shasana) ach uaidh sin amach níor fhan sea ná seoladh iontu. Thit an driull ar an dreall ar fad orthu ó chuaigh na Sasanaigh isteach don Fhrainc. Bhí siad (na Gearmánaigh) sna fáscaí ag teitheadh (/ə t′ɛ̄w/) uathu
→
deachma
Níor mhiste dhó é, dhá dteagadh sé as chomh saor sin. Ní fiú biorán rud fánach mar sin. Bhuailfeadh pianta mar sin an fear is ábalta agus is folláine sa tír. Ar chuala tú ariamh é: níl duine ar bith nach gcaithfidh deachma na sláinte a íoc. Más é sin a bhfuil air, ní dochar é, ach 'sé an faitíos a bheadh orm gurb í an cailín eile (an eitinn) a bheadh ina chrioslaigh. Tá snua an-lasúnta air le gairid, agus shílfeá go mbíonn an creatán eile sin ag gabháil dó freisin. 'Sé an sórt duine é, ní éagnódh sé aon cheo go brách nó go dtitfeadh sé i mbun a chos. Sin é an t-údar go gceapaim go raibh na pianta a bhí ina thaobh i bhfad tí (ní) ba ghártha ná bhí a ligean amach féin. Ach má bhí, cheil sé ar chuile dhuine é
→
deannóid
Thit deannóidín shúí ar an bpáipéar chomhuain is a bhí sé dhá léamh agus dhá bhfeictheá é ag breathnú air! Chuir sé séideog faoi ansin, ach dheamhan maith a bhí ann. Tharraing sé amach lann safety ansin — ceann a bhí síos an-domhain ina phóca — agus seó páipéir timpeall uirthi. Dhá bhfeictheá chomh deas agus a chuir sé corr na lainne faoin deannóidín shúí, agus chuaigh sé amach ansin gur chuimil sé ar an gclaí í. Tá sé chomh pointeáilte le cat a bheadh dhá bhearradh féin. Cuireann salachar ar bith úis air
→
diogáil
Tá mná thuas againn muise in éadan turkeys: dhá ngiogáil amach le haghaidh an mhargaidh amárach. Deir siad go bhfuil siad tite i mbliana agus gur beag an bhlaoch atá chor ar bith orthu
→
diúirinn
Éadáil gan aon tairbhe a tháinig ar an gcogadh seo. Bhí sí ar fad farctha ag giúirinneachaí. Fuair mé dhá bhairille, agus chomh luath agus a rug mé orthu, níor fhan canta ná éadan iontu nár thit ó chéile. Bhí siad foirgthe le na giúirinneachaí amach is amach
Tá an lá ag diúltú dhá sholas, muran duifean báistí é. Ní mheasaim go bhféadfadh sé a bheith chomh fada siar sa lá agus go mbeadh an oíche ag titim. Ársóidh sé amach aríst b'fhéidir, ar ball
→
dlaoi
Seo é atá agat a dhéanamh nuair a bhainfeas tú an dlaoi. Breathnaigh ormsa. Beir ar a cheann mar sin, agus scag amach a bhun, agus lig don tsop titim as. Croith go maith é mar sin, ach coinnigh greim maith ar a cheann. Níl mórán call glanta dhó má ghníonn tú sin leis
→
dlaoinín
(Rópa dlaoiníní — rópa tuí cáiteach) "Rópa a dhlaoithfeá de bhroibh. Na broibh a fháil suas ansin sna barra. Broibh mhóra láidre: fiógaí. A dtarraingt as an bhfréimh. A gcrochadh suas ar phionna nó ar an gcnagadán cupla lá nó go dtriomaídís. Ní mórán triomach a d'iarrfaidís. Iad a shnoíchan ansin: a ndlaoithiú. Bhéarfá ar an dlaoinín le t'fhiacail. 'Sé an dlaoinín an craiceann atá taobh amuigh ar an mbrobh. B'fhearr t'fhiacail ná t'ionga leis an dlaoinín a tharraingt anuas de na broibh. Mura mbeirteá mar sin air, dhéanfadh an rud bog atá istigh sa bhfióig mionbhas. Níl maith ar bith leis an rud bog sin ach a chaitheamh uait. De na dlaoiníní a dhéanfá an rópa. Le corrán nó le corrshúgáin a dhéanfá é. Dhá mbeadh fear maith dhá dhéanamh, bheadh sé chomh maith le rópa ruainne — rópa rua. Trí duail a chur ann. Chuirfeá ar chocaí féir é. Nuair a chuirfeá ar chocaí é, ní iarrfá é a fhíochan chor ar bith. Dhéanfadh dual amháin thú; agus ar chruacha coirce freisin. Chuirfeá ar mhuic é ag dul ar an aonach agus ar ghadrachaí maoil asail ag tarraingt mallaigh feamainne. Dhéanfadh fear maith an-chaol é, agus bheadh sé go maith ina dhiaidh sin. Dhá mbeifeá ag déanamh rópa muc dhó (dhe), chaithfeá trí rópa a dhéanamh agus na trí rópa a fhíochan suas ina chéile: trí duail … Slata: nuair a bheadh slata bliain istigh chaithfidís a mbáthadh lena mbogadh, má ba leat cléibh, scoilb nó eile a dhéanamh dhíobh. Bheidís mí ar bogadh i gclaise shula n-oibrítí iad. Bhruithfeá slata le aghaidh cléibhín ime. A ndlaoithiú ansin, agus dhéanfadh na dlaoiníní rópa, ach ní bheadh sé chomh maith leis an rópa dlaoinín broibh. D'fheicfeá mná ag cur dlaoiníní na mbroibh nó na slat i gcluasa an tuirne (dlaoinín nó fiataíl an dá rópa is fhearr) mar is ann istigh a bhíos an fearsaid, agus an tsreang ag imeacht ar an bhfearsaid … Solas: dhlaoithfidís anuas na fiógaí agus d'fhágaidís stríoc bheag den dlaoinín ar an mbrobh, i gcruth is nach dtitfeadh a mbeadh istigh ann amach ina mhionbhas. Chuiridís bealadh ansin orthu: ola faoitín nó ola ronnaigh, agus a leá ar cham agus a dtumadh ann. Mura bhfágthá dlaoi bheag síos ar fhad an dlaoinín, leáfadh a mbeadh istigh ann. Bhíodh faoitíní agus ronnaigh ina snáth mara anseo an uair sin. Na haobha a leá ar an tine, agus nuair a bheadh lochán agat, na broibh a thumadh uileag ann, nuair a bheidís dlaoite: an dlaoinín bainte dhíobh. A gcrochadh suas ar stálú sa simléar nó go mbeidís tirim … " (Sliocht as cuntas faoi rópaí, dlaoithiú agus eile ó Mháirtín Ó Cadhain, Cnocán Glas, Spidéal)
→
dligh
Mo chreach mhaidne muise, níor dhligh an diabhlánach sin tae ná arán a fháil sa teach seo, agus níor chomaoin daoibh a dtabhairt dó ach an oiread, dhá mbeadh aon fhuil ionaibh. Níl cuimhne ar bith agaibh ar an uair a raibh sibh fhéin thíos aigesean agus ar lig sé amach sibh agus déidín tite agaibh leis an ocras. Ach sin é. Murach a bheith gan náire dhó is fada amach ón teach seo a d'fhanadh sé. Ach is fear gan náire é ar aon chor
→
driog
D'airigh mé an driog ag dul thríom. An chéad rud eile, tháinig míobhán in mo cheann agus mhothaigh mé mé féin ag titim i meirfean. Murach a fheabhas agus a thapaigh mé é agus a dhul amach, thitfinn istigh. Níl a fhios agam ó Dhia anuas céard a bhain díom chor ar bith. Níor tháinig rud den tsórt sin orm cheana ariamh
→
drithlín
Chonaic mé an sonda romham ar an mbóthar agus méid bó ann. Nár lige Dia go gcuirfinn bréag air, cé brí céard a bhí ann! Ach bhí rud eicínt ann. Nuair a chuaigh mé chomh fada leis an áit a raibh sé, dheamhan toirt fia na feannóige a bhí le feiceáil. Chreathnaigh mé i chuile mhíle ball ag gabháil liom, agus chuaigh drithlíní faitís thríom. Rinne gruaig mo chinn slatachaí, agus bhí an fuarallas (forallas) amach thríom ar an toirt boise. Níl a fhios agam anois ná an uair sin cén chaoi ar shrian mé aníos go teach é, ach níor thúisce istigh mé ná a bhí mé tite i meirfean
+
→
driull
Bhí an-fhonn grinn air nó go dtáinig M. isteach, ach uaidh sin amach, thit an driull ar an dreall air. Tá sé an-scáfar roimh Mh.
TUILLEADH (1) ▼
Á, thit an driull ar an dreall ar fad air le gairid. Théis chomh splanctha agus a bhí sé sin i ndiaidh cuartaíochta agus spraoi, ní chorraíonn sé amach chor ar bith anois. Ach tá an aois dhá bhualadh ach an oiread liom féin
Bhí sé ina shuí ar an teallach an oíche cheana, agus an treabhsar geal siúd a thug sé as Sasana air. D'fheicfeá chuile phointe é ag cuimilt, faitíos go lonnódh donóid (deannóid) ar bith shalachair air. An chéad rud eile a mhic ó mo chroí, thit dhá ghriúillín súí anuas in éindí: ceann ar chaon ghlúin den treabhsar. B'fhada a chaith sé ag breathnú orthu gan ceo ar bith a dhéanamh. Ag tabhairt ionú dóibh go dtriomaídís a bhí sé b'fhéidir. Ach dheamhan a fhios agam. 'Céard iad sin,' adeir N. faoi dheireadh. 'Griúillíní súí,' arsa seisean go míchéatach. Thosaigh N. ag déanamh bean mhaith di féin dhá chuimilt lena naprún. 'Sé an chaoi ar leathnaigh sí amach uilig ina phráisc ar fud a threabhsair é!
→
droim
Tá cruit amach uirthi as a droim. Is gearr go dtite brúisc di agus caithfidh sibh a leagan ar fad ansin
+
→
déidín
Thabharfainn an leabhar go raibh déidín tite ag an luán cait seo agam an oíche faoi dheireadh. Bhí plaic ina bhéal agus gan í ag dul siar ná aniar, agus é ag cinnt air a caitheamh amach ná a bhéal a oscailt lena caitheamh amach. Bhí sé ag sníomh agus ag lúbadh agus a dhrioball ina bhior aige, gan mothú ar bith. Hé brí cén sórt ualach a bhí air chuir sé dhó (dhe) sa deireadh é. Dhá n-imíodh sé féin, is beag an chaitheamh ina dhiaidh a bheadh againn: is beag é a mhaith ná a mhaoin. Má tá eallach ar bith fairsing timpeall an tí seo, is cait iad. Bhainfidís an greim amach as do bhéal
TUILLEADH (3) ▼
Bhí déidín tite aici ag súil le geampa den fheoil, ach is túisce a chaithfinn amach san aoileach í ná a thabharfainn aon cheo di. Mharaigh siad féin dhá chaora le dhá bhliain agus b'olc fúithi iad. Ní fhaca muid mórán dá mbarr ar aon nós. Dheamhan ruainne ná sprúille muis!
Shíl mé go dtitfeadh déidín aige nó go gcloiseadh sé céard a bhí iníon an Mh. a dhéanamh abhus againn an Domhnach seo caite, ach dheamhan fairnéis a fuair sé air uaimse. Ní labhróinn amach as mo bhéal air leis dhá mba rud é a choinneodh i bpiolóid é. Agus bí siúráilte muis gob (gurb) ea
Tá sé ina mhaide seaca thoir ansin ag an mbinn ó mhaidin ag faire uirthi a theacht amach. Mura dteaga sí amach muise roimhe an oíche, titfidh déidín aige. Tuilleadh ghéar den diabhal aige. Breá nach bhfanann sé thiar sa mbaile, muran fada aniar atá a chosa dhá thabhairt anseo
→
díleá
Tá an díleá ceart ar an duine bocht ó phós sé. Cailleadh cliobóg de chapall bhreá air. Bhí bó bhainne tachta sa gcró roimhe maidin. Ní fhanann lao ná gamhain aige nach bhfuil an bhail chéanna orthu. Thug sé leathcholpa dheas a bhí aige anuas ar an mbarr garbh oíche roimh an aonach anuraidh, lena cur siar lá arna mhárach. Dheamhan pínn de chúig phunt dhéag airgead nach bhfaigheadh sé uirthi. Ar a dhul amach dó ar maidin, fuair sé sínte san iothlainn í agus a cois briste. Leag sí claí na hiothlann agus thit brúisc uirthi féin dó (de). Thug sé fear cnámh aici agus dheasaigh sé í, ach ní raibh aon bhiseach ag teacht uirthi ina dhiaidh sin. Mharaigh sé sa deireadh í
Chonaic mé díogarnach sholais isteach thríd shiúntaí na gcláir. Bhí a fhios agam ansin go raibh daoine sa siopa. Thosaigh mé ag bualadh agus ag cnagairt, ach dá mbeinn ag bualadh ó shin, ní bhfaighinn aon aird. Cén bhrí ach nach raibh mé thart d'uireasa deoch chomh mór ariamh agus a bhí mé. Ach dá dtiteadh an teanga amach asam, ba aon chás amháin dom ina gcleithiúnas siúd é
→
dóigh 3
Ní hé an bualadh a fuair sé a dhonaigh é amach is amach, ach i dteannta chaon tsórt, thit sé ina phleibistín isteach i dtom neantógaí thiar ag bóithrín Sh. Ú. agus dódh agus bruitheadh é. Nuair a baineadh dó (de) thiar ag an teach, idir neantógaí agus gearraíochaí agus brúnnaí, ní raibh orlach bacairt slán ina chorp
→
dólámha
Tá a fhios agat go maith nach call lomadh le seisear ag imirt dólámha agus gan duine ar bith fiche. Dhá gcoinníteá do chuileata, ní fhéadfadh sé a dhul amach. Ba bun istigh é. Ach thug tú titim imeartha dhó. Ar ndóigh ní ghabhfadh duine ar bith ag lomadh mar sin, nuair nach mbeadh sé in ann lomadh in athuair. Cén bhrí ach thú ar an gcúig!
→
dúid
Thit an ionga dhíom amach ó bhun na dúide, agus m'anam gur shaothraigh mé aici é ar feadh seachtain nó coicís le pian inti
→
dúil
Tá an dúil chráite aige san iascach. Fear ar bith a fhágfas amach a ghort agus arbhar ag titim dá cheann agus a bhuailfeas síos ag iascach, ná bac leis. Cuir sa ngearradh dhíobh é. Cén bhrí dhá mbeadh ceo ar bith aige dhá bharr. Ach dheamhan cion béilí maith éisc marbh aige ó tháinig an bhliain