→
abair
deir tú (50+)
→
faiteach
Airíonn an girria sin nach bhfuil aon-chú agamsa. Deirimse leat dhá mbeadh go mbeadh sé faiteach thairis sin. Agus deir tú liom go raibh sé amuigh i nGarraí na h-Iothlann. Sách gar do na tithe a mhaisce. Gabhfaidh scaol annsin gan mórán achair muis má mhairimse.
→
faitíos
Teirigh ag an dochtúr leis an taobh sin agad faitíos na timpiste. Deir tú go bhfuil an phian ag smearadh amach. Sin deá-chosúlacht. Deir siad má smearann an phian gur comhartha é nach bhfuil aon-asna briste. Ach ní bheadh a fhios agad. Is fhearr a dhul roimhe in am
→
focal
Deir tú leis an lá faoi dheireadh a thosuigh ag tabhairt cor na bhfocal don mháistir. Nach mór an éisteacht a bhí ag an máistir leis, nar thosuigh dhá ghriosáil. Dheamhan griosáil muis. Sén chaoi ar thosuigh sé ag gáirí
→
framsóg
Framsóg mná a fuair sé. Ach deir tú léithi ar chuma ar bith a chuaigh i gcois dhá leith ar an gcapall! A dhiabhail nach hí an marcach í!
Ó'n gcosamhlacht a chuir sé air fhéin, deir [tú] leat fhéin go ndéanfadh sé cat a's dá rioball, ach badh gearr le dhul é 'na dheidh sin, nuair a féachadh amach é.
+
→
baile
Anois céard a deir tú le Gaillimh, a's gan ann ach baile beag = deirtear seo, dá ndéanadh gasúr rud groidhe eicínt, nach mbeadh aon-tnuthán agad leis, uaidh, nó dá mbeadh gasúr sean-órdha thar 'aois, nó sean-órdha in a chuid cainnte; nó dá ndéanadh nó dá n-abruigheadh duine a' bith rud eicínt, nach samhlóchthá le na cháilidheacht.
TUILLEADH (5) ▼
Diabhal a' féidir go ndearna Seán cleas chomh tútach sin! Anois céard [deir] tú le Gaillimh a's gan ann, ach baile beag!
'Nois céard deir tú le Gaillimh a's gan ann ach baile beag? A Thighearna Dé, sé'n duine deireannach é, a ndéanfainn a leitheide de rud a shamhailt leis!
Dheamhan baoghal air, a bheith ag ól! Anois céard deir tú le Gaillimh, a's gan ann, ach baile beag!
Ní leagfainn air sin é, thar aon-duine sa tír. Anois, céard deir tú le Gaillimh, a's gan ann, ach baile beag!
Deir tú leis, atá ag iarraidh fanacht sa mbaile ar fad anois (i.e. ó'n scoil)
+
→
bealach
Deir tú léithe a bhí imbéal a' bhealaigh rómham, le tosuighe a' sciolladóireacht orm.
TUILLEADH (1) ▼
Deir tú leis, nach bhfaca dhom, imbealach ná i ndearmad, ó'n lá ar rug mé air a' bleaghan mo chuid beitheadhach.
→
beanna
Tá mámh níos fhearr ná'n cíonán agad, má thugann tú do bheanna leat a' babhta seo. Is fada mise 'do dhiaidh, ach tá tú agham sa deire ar chlár na h-imeartha. = duine a' bagairt díoghaltais ar dhuine eile, a raibh sé ag iarraidh deis' a fhaghail air, le fada roimhe sin.
+
→
beart
Mara bhfuil tú indon do bheart a tharraingt, a's do cheart a bhaint amach annsiúd, beidh tú ar deire, feicfe tú fhéin.
TUILLEADH (1) ▼
Mara mbí tú indon do bheart fhéin a iomchur, beidh tú ar deire.
Ó ar chuala tú ariamh é, 'má's feall filleann'. 'Sé raibh de bharr na créatúlachta ag na tighearnaí sa deire, cuid mhaith aca(b) a chriogadh, a's iad a dhóghadh a's a loisceadh as teach a's árus.
→
críoch
Tá cumaoin in áithrid duit sa teach sin, muis, má theigheann tú ann. Ach d'eireochadh dhóib. Nach bhfuil 'dís ban óg', mar deir a' t-amhrán le cur i gcrích ann fós, a's cá bhfaigheadh duine aca(b) fear is feilmheanaighe ná's puinnteáilte, ná thú fhéin bail ó Dhia ort!
→
beo 1
Ní raibh firnéad a' bhéil bheo acab, ó dhuine liath go leanbh, nach raibh amuigh in mo dhiaidh. Deir tú gurb ait a chruthaigh mé a's na h-aodha a thabhairt uatha(b) chor a' bith.
→
binse
Bliadhain a raibh mé a' baint thoir ar phortaigh bharr na gC., deir tú le nead easóige a fuair mé sa mbínnse. M'anam péin go bhfuair! Ach ba portaigh tirme iad.
Deir tú leis a' suc de laogh sin, nach leagfadh smut ar aon-deoir bhainne, ó cuireadh a' bhiorach air. Ach ólfa sé ar ball é, feicfe tú fhéin air, nuair a theánnfas an t-ocras leis.
→
brabach
Má's a' faireadh ar bhrabach ó t'uncail atá tú, beidh tú ar deire sílim. Dheamhan mórán adubhairt ariamh, go bhfuair siad aon-bhrabach air sin.
→
aeraíl
Ní fhaca tú duine ariamh a mbeadh an aerighil ann, nach ndéanfadh gna(ithe) maith sa deire.
→
buail ar
Deir tú léithe a bhí buailte orm sa gcruinniú, ach dheamhan a cos a d'aithin dhíom, th'éise sin. Is deacair a rádh nach bhfuil sí sin caoch.
Deir tú leis a' sean-fhear a buaileadh síos, oidhche an chleamhnais, go mí-thráthamhail. Cailleadh é seachtmhain 'na dhiaidh sin, a's b'éigean a' pósadh a chuir siar, go ceann míosa.
+
→
buille
Deir tú leis a thairg buille a bhualadh orm.
TUILLEADH (2) ▼
Ar chuala tú chomh h-aigeanta a's a thug sé buille na snighe uaidh ar deire thiar?
Deir tú leis, nar chorruigh go raibh sé ar bhuille an chluig, a's sáthach drugallach a bhí sé ag gabhail amach an uair sin fhéin.
→
buinne 1
Sé'n buinne béil an chéad chuid de'n chliabh a thosóchas tú. Ar a bhéal faoi a dhéanfas tú é, a's tá'n buinne béil, thuas ag fiacail a' chléibh. Sí'n tóin an chuid deire a dhéanfas tú.
→
aire
Mara mbí tú aireach thairis sin ar do chuid síl planndaí, agus gan a bheith dhá roínnt ar dhaoine, is tú fhéin a bheidheas ar deire ar ball
→
amuigh
Deir tú leis adubhairt liom, go dtiubhradh sé go dtí lá Samhna dhom le na bhfuil amuigh orm aige a íoc.
Mara bhfuil tú indon ceart a bhaint amach duit féin, nuair imtheochas tú ó bhaile, beidh tú ar deire.
→
anachain
Máire: Cailleadh Seán Mór ar maidin.; Brighid: Cér deir tú! Ibhfad uainn an anachain a's an urchóid!
→
anam
T'anam ó'n Riabhach é, céard deir tú?" (Achréidh é seo. Riabhach = an diabhal. Tír Riabhaiche = Ifreann "a's go mb'fhearr le Colm i dTír Riabhaiche thú, nó theacht ar ais aríst go Cáisc" — amhrán na Sean-Bhó — Colm a' Bhailís).
→
fianaise
Deir tusa nach bhfuil fataí in áit ar bith cho maith agus atá in do bhaile fhéin. Sin í fiainise ghiolla bhréige ar a bhean. Ar ith tú aon-fhata dhá bhfuil anoir annseo
+
→
folláin
Deir tú nach gcuirfeadh púdar an leic sin thoir in aer. Cheapfainnse go gcuirfeadh. Tá dromán folláin aice. Nach bhfuil sí in a clár reatha ar fad? Níl sí siunáilte chor ar bith. Ní féidir púdar a chur in aghaidh siunta i leic. Dhá gcuirfeá, ní bhainfeadh sé di ach screamhóigín
TUILLEADH (1) ▼
An té atá ag ceannacht uibheachaí, is minic a gheobhfas sé cuid nach mbeidh folláin. Ní móide go gcreidfeá mé faoi seo, ach an t-am a raibh mé i Sasana, fuair mé ubh le mo bhéilí lá ann, agus nuair a bhris mé í, deir tú leis an éan a léim agam (chugam) amach!
→
foscadh
Deir tú leis an gcailín a d'imigh uaim. Tá mé in mo bhambairne ceart na laetheanntaí seo. Níorbh fhiú trumpa gan teanga í, agus in a dheidh sin féin b'fhearr ann ná as í. Ní airíthear fascadh na tuime nó go mbaintear í, adeir siad
→
fostaigh
Deir tú leo inniú a raibh an soipín feamainn lofa sin fastuithe aca, agus tórainneachaí déanta innte, le faitíos a dtóigfeadh aonduine eile í
→
fraigh
An bhfeiceann tú an chloich mhóir sin thoir a bhfuil frogh eibhinn uirre? Deir siad go raibh teach nó bothán eicínt ag sagart fúithe sin san drochshaol
→
fuagair
Deir tú leis (an sagart) a d'fhuagair inniu, go raibh deich míle fhichead punt d'fhiacha ar an séipéal. "Caithfidh 'chuile cheann tí san bpobal deich bpunt a chur ann", adeir sé. "Agus tiúrfaidh sin anois cnáimh le crinneadh dhaoib"
→
fuaim
Cho luath agus adúirt an sean-fhear an chaint sin, bhí a fhios agamsa nach dtiúrfadh sé an talamh ar cíos aríst do na 'C Thuathalánaigh. "B'fhearr dhuit a thabhairt domhsa", arsa mise, ar an bpuinnte. Agus thug. Éist le fuaim na habhann agus gheobhaidh tú breac. Deir siad ariamh é
→
fóin
Tuige nachar chaith tú chuige na cupla pínn féin. Deir siad go bhfóinfeadh rud ar bith d'fhear nochtuithe
Má's i taobh (idtaobh) le do chuid inntreachta a bheidheas tú, tá faitchíos orm go mbeidh tú ar deire = ní raibh mórán meabhair chinn aige, agus dhá mbeadh sé in a tuilleamuidhe le beatha a bhaint amach, ní bheadh aon-ghoir aige air.