Foclóir Mháirtín Uí Chadhain

dorais (26)

 
daba
Díogha ceart é sin agus 'chuile fhear ar a bhaile. Mhair siad sin ariamh ar dhabaí an Tighearna sin a bhí i mbéal an dorais aca, agus tá a shliocht [orthu]: tá béasaí Shasana bealuighthe isteach ionnta, agus ní scarfaidh siad leo go luath
 
dán
Má bhí indán agus go raibh an scéal sin amhlaidh, is iongantas é, nachar chuala muid smid ariamh faoi. Ach sílimse nach bhfuil ann ach pait a chum duine eicínt. Is beag an stró ar na buachaillí báire siúd i mbéal an dorais aige a chumadh
 
dearfa
Níl bean ar bith is dearbhtha dhó a iarraidh ná an bhean atá imbéal an dorais aige féin. Gheobhaidh sé í sin, ach m'anam go mbeidh tóraidheacht air shul a gheobhas sé a leithide eile
 
deilbh 1
"An Crann Deilbh: de mhaidí coille a dhéantaí iad. Chaithtí a dtomhais le riail le fad áirid a bheith ionnta agus leithead áirid is na maidí treasna. Dhá chuaille a bheadh ann agus dhá mhaide treasna. Rinne P. M. Mh. ceann aca dhuinne annseo. Níl a fhios agam cá'il sé anois: ag imeacht is 'chuile áit a mbíonn deilbh le déanamh. Tá sé cho maith dhuinn anois sneachta a chaitheamh ar a lorg chreidim. Ní deilbh a dhéanfas muide go bráth aríst. Ní bheadh na gearrchaileadha sin indon aon-deilbh a dhéanamh … Cur síos an tSnátha ar an gCrann Deilbh (nó crann deilbhe; tá an dá leagan aige): an dá chuaille a chur in a seasamh annsin le balla: ceann ag corr na fuinneoige agus an ceann eile tuairim agus ag giall an dorais. Ní bheidís cho h-árd leis an áiléar sin baileach. An dá mhaide treasna a chur suas orra: ceann in íochtar agus ceann in uachtar agus iad ag dul isteach ionnta in eangaí mar a bheadh leabaidh. Bíonn rungaí ar nós dréimre 'san dá mhaide a bhíos in a seasamh ar a n-éadan: an t-éadan de na cuaillí a bhíos leat. Bíonn buimbiléad tuighe ar an urlár agus dhá cheirtlín shnátha air, i riocht agus nach mbeidh an snáth ag dul ar fud an tighe ort. Ní dhéanfadh sé cúis duit tuinte fada na h-óinsighe a bheith aghad! Annsin tosóchaidh tú ag cur an tsnátha síos ar an gcrann. Crios a dhéanamh an chéaduair. Comhairfidh siad an oiread seo banláí (bandles) de'n tsnáth — an méid banlá a bhéas le dul 'san eige (aige: /ɴ′eɡ′ə/) sin. Cuirfidh siad síos an snáth sin ar an gcránn agus beidh siad dhá chur sin síos choidhchin nó go mbeidh a ndóthain thíos. Tosóchaidh siad ar an bpionna (runga) íochtair ar an taobh seo — taobh na ciotóige — agus tiubharfaidh siad leo suas é ar na pionnaí — dhá chur orra ar fiar — ach gan snaoim (snaidhm) ar bith a chur air ar an bpionna, nó go dteighidh siad go bárr. Anonn treasna annsin agus anuas ar an deis chéadna ar an taobh eile ó runga go runga go dteagaidh siad go talamh. Anall treasna go dtí an áit ar thosuigh siad agus ar ais aríst ar an gcaoi chéadna, nó go mbeidh deireadh na gclannaí thíos. Bíonn dhá phionna dhéag suas ar aoirde na maidí. Scaithtí bheadh agus tuilleadh. Féadfaidh siad tuilleadh rungaí a chur ann de réir (léar adubhairt sé) mar a fheilfeas dóib. Tugtar céadta 'sa deilbh de'n eige 'léar (de réir) mar is maith leat leithead a bheith ann. Féadfaidh siad h-ocht gcéad (snáth) nó seacht gcéad a chur ann. Mara mbeadh ann ach seacht gcéad ní bheadh aon-leithead ag an snáth nuair a bheadh sé deilbhthe. Beidh leithead ag h-ocht gcéad. Nuair a bhíos an oiread seo clannaí thíos ar an gcrann buaileann siad sriongáinín ar an méid sin. Céad a bheadh annsin. Beidh fearas bárr leithid 'san éadach 'léar (de réir) mar a ghabhfas céadta ar an gcrann. Féadfaidh tú deilbh dhá shnáth a dhéanamh nó dhá shnáth dhéag nó scór má thogruigheann tú. Chonnaic mé 'chaon chineál aca. Bíonn chúig chlannaí fichead is 'chuile chéad. Ní fuláir fios a bheith agad cé mhéad céad ann shul a bhaineas tú de'n chrann deilbh é. Nach shin é an fáth a gcuirfidh tú síos air é. Comhairfear na clannaí amach in a gcéadta. Beidh an bhean nó an fear atá ag deilbh ag siubhal i gcomhnaí 'gcomhnaí. Ní fheilfeadh dhuit aon-bhuille marbh a leigint in do chuid oibre dhá mbeitheá ag deilbh. Is maith an píosa de lá a chaithfeá ag deilbh giota. 'San ngeimhreadh bheitheá an lá leis ar fad. … Nuair a thóigtear anuas de'n chrann é, bíonn an-fhad ann. Bhuailfeadh tú snaoim (snaidhm) nó crios ar 'chaon chloigeann dhe annsin, agus déanfaidh tú suas in a throisleáin é mar a bheadh gruaig mná ann go díreach. Sin í an eige. Tá sé faoi réir annsin le dhul ag an bhfigheadóir … Gan aimhreas is aon-tsnáth amháin a bhéas ann. Dhá mbriseadh an snáth 'san deilbh, ghreamóchadh sí ar an bpuínte de'n chuid eile de'n tsnáth é. Chuirfeadh sí snaoim (snaidhm) air … " (Giota faoi dheilbh shnátha a fuair mé ó m'athair. Rinne sé féin an obair go minic)
 
Tá bád deisighthe aige seo thíos anois faoi na cuid seolta bocóideacha bacóideacha … Ceadh nach bhfaca tú í ó 'chuir sé an seol uirre? Is breagh an ball i mbéal dorais anois í. Tá sé ag brath air a dhul ag déanamh aeir go h-Árainn agus go Condae an Chláir imbliana léithe
 
deo
Go deó agus go bráth nó go bhfeicidh sib bád aeir tarraingthe imbéal an dorais ag 'chuile fhear mar atá na carrannaí asail anois, ní bheidh aon-rath ar an saoghal!
+
deoch 1
Ólfaidh sib deoch an dorais anois = an deoch deireadh sul a bhfágtaí teach ósta nó teach
TUILLEADH (2) ▼
Seolaighidh lib anois seo í deoch an dorais
Beannacht Dé dhuit! Cé'n mhaith duit a bheith ar an sclaibéaracht sin. Nachar ghluidh (ghlaoidh) tú deoch an dorais cheana tá dhá uair ó shoin
+
doras
Tá sé imbéal an dorais agam = is comharsa bhéal dorais liom é
TUILLEADH (14) ▼
Rugadh i mbéal an dorais agam é
Chaith muid scathamh maith i mbéal an dorais agán a chéile
An t-asal ab eadh? Bhí sé i mbéal an dorais annsin ar ball
Cuir amach as béal an dorais é, an diabhlánach
Gabhfaidh mé ag baint ghiosadáin annseo amuigh go fóilleach: is gránna an rud iad i mbéal dorais
Is deas é imbéal dorais muis!
D'fheicfeá a theach as béal an dorais annsin amuigh
Ní hí an t-eallach is fhearr i mbéal dorais ag duine í! Rud ar bith a fheicfeas sí ar sliobarna, beidh sé árduighthe léithe aice ar chaoi ar bith
Is maith an stoc atá imbéal dorais anois agad: feidheall mádraí!
Ní fheicfeá rud ar bith i mbéal dorais is gráinne ná é
Tá scioból mór míllteach déanta aige anois i mbéal an dorais
Níl call dó corruighe as béal an dorais aon-lá 'san mbliain le breac a mharbhú. Tá an fhairrge buailte air
Is breagh an ball imbéal dorais í, faoin a cuid seolta móra bocóideacha, bacóideachaí (bád)
Is gránna an ball i mbéal dorais í (bean gan aon-tslacht)
 
Cé leis an madadh druimfhionnach sin atá ag guairdeall annsin amuigh. Is madadh é muise a bhfuil a leas ar Dhia nó gheobhaidh sé fruisín uaimse. Tharraing mé iarraidh de chasúr air ar maidin agus chuaidh mé 'fhoisceacht mbeannuighidh Dia dhó, ach thug sé an eang leis in a dheidh sin. Meastú nachar dhúisigh sé as mo chodladh mé: ag cangailt an dorais ar a mhine-ghéire = (madadh druimfhionnach = madadh a mbeadh druimfhinn bhán nó bhuidhe nó eile ann de réir an datha a bheadh air faoi'n a bholg agus in a thaobhanna agus in a ucht)
 
dúid
Tá an crann fuinseoige a bhí annsiúd ag béal an dorais aige bainte aníos ó bhun na dúide aige. Níl a fhios agam fhéin a bhfuair sé a chead óna póilíos nó nach bhfuair, ach mara bhfuair is gearr go mbeidh a fhios é