Foclóir Mháirtín Uí Chadhain

dorais (50+)

+
B'fhada a chaith sí idir fonn agus faitíos, ach chuaigh ag an bhfonn ar an bhfaitíos uirthi sa deireadh, agus m'anam ón diabhal go ndeachaigh sí ag an damhsa. Tháinig an t-athair i lár an mheán oíche thall agus fás fuinseoige aige, agus thosaigh sé ag gleadhradh an dorais leis …
TUILLEADH (1) ▼
Le neart an fhaitís a bhí air, níor bhain sé cois de rith nó go ndeachaigh sé isteach béal an dorais
 
Sé cinn a fuair tú. Ní foláir duit sin. Is beag a bheas le reic agat ach a mbeidh ábhar dorais bainte astu
 
Chomhuain is a bhí an dá sheanfhear bhochta sin ansin ag béal an dorais aige, chaith sé a shaol ag meabhrú do lucht cuarta chuile bhiorán dá bhféadfaidís a dhéanamh orthub a dhéanamh dhóibh. Dheamhan duine sa tír anois nach ag déanamh bioráin air fhéin atá. Níorbh é leathchóir Dé é mura dteagadh cothromacan síneadh na huaire ar ais air fhéin.
 
Níl ar ár gcuid cearc ach éanachaí cuideáin chuile lá san aer. Tá na trí theach eile i mbéal an dorais againn, agus tá na cearca ag déanamh imirce chuile ré solais. 'Sé an chaoi mbíonn sé amantaí, cinneann orainn iad 'aithneachtáil thar a chéile. Ach arsa tusa, 'ní ghabhann caraid cuid a chéile'.
 
Tá cóineas maith againne ar an mbealach sin, arae tá buailteoir i mbéal an dorais againn.
+
beart
Is fada a chaith bráicín thuas ansin thuas ag M. Ph. Mh. Mh. agus gan de chomhla dorais air ach beart.
TUILLEADH (1) ▼
Óra nach beag an scrupall é, beart mar sin a dhéanamh ar a chomharsa béal dorais!
 
bocht 1
Is bocht an chaoi do do chomharsa béil dorais gan beannú dhuit sa mbóthar.
 
Ní fhéadfá corraí amach thar bhéal an dorais nach mbeidh sé ina bhoideoide romhat.
 
Chuaigh mé go dtí giall an dorais, ach nuair a chonaic mé an brogús sin thiar istigh, d'fhill mé ar mo sháil aríst.
 
Tá sé ina chónaí buailte orm. Is comharsanaí béal-dorais muid.
+
ainm
Is deacair a dhul i mbannaí air má thug sé ainm contráilte uaidh agus é ag béal an dorais acub; bhain sé barr dhá bhfaca tú ariamh má thug sé an t-ainm contráilte do na gardaí agus é ina chónaí ar ghort an bhaile acub — níl rud ar bith ag cinniúint air srl
TUILLEADH (1) ▼
Tá ainm siúinéara ansin thiar i gCois Fharraige agus ní bheadh líosta dorais déanta aige in imeacht seachtaine
+
amach
Chuaigh sé thar baile amach ag tabhairt cuiríochaí agus rinne sé oirille ar an dream a bhí i mbéal an dorais aige (fc. oirille)
TUILLEADH (2) ▼
Más ag iarraidh spré atá tú, níl call duit a dhul thar baile amach. Tá sí i mbéal an dorais agat.
Chuir sé turraic ann agus chuir sé dhe amach é gur buaileadh in aghaidh ghiall an dorais é.
 
Bhí sé ligthe amach ar ghiall an dorais — liosta amach air.
 
faon-
Céard a rinne an fionnoscal sin sa doras. Tá an gath gréine isteach ann. An clár atá imithe as? Duine eicínt a thug pound dó. Nach bhfuil a fhios agaibh go bhfuil adhmad an dorais sin chomh lag leis an luachair?
 
Is fóintiúil an rud siopa a bheith ag béal an dorais agat. Níl agat ach rith amach i gcónaí má theastaíonn aon cheo uait
 
daba
Díogha ceart é sin agus chuile fhear ar a bhaile. Mhair siad sin ariamh ar dhabaí an tiarna sin a bhí i mbéal an dorais acu, agus tá a shliocht orthu: tá béasaí Shasana bealaithe isteach iontu, agus ní scarfaidh siad leo go luath
 
Chuala mé gur bhain an fear seo thuas deannach as na másaí ag an inín faoi fhanacht amuigh san oíche Dé Domhnaigh. Bhí sé roimpi ag giall an dorais chuala mé, le beilt, agus bhí chaon iarraidh aige uirthi aniar sa gcadairne léithe ar feadh uaire ina dhiaidh sin. D'fhan muintir bharr an bhaile ag éisteacht leo ar feadh i bhfad. Ní raibh tada le cloisteáil uaidh ach "do gcuirfidh mise faoi ndeara dhuit" (do — aithris ar fhear nach raibh in ann a chuid g a rá; do = go)
 
deara
Tá coimhthíos aige le chuile dhuine. Mura bhfeiceadh sé ach S. Ph. atá i mbéal an dorais aige ag teacht faoin teairse (tairseach), ghreadfadh sé amach an doras dúnta nó siar sa seomra. Chuir an misinéara faoi deara dhó a dhul ag an aifreann cupla uair ach níor thaobhaigh sé é ó shin
 
dearfa
Níl bean ar bith is dearfa dhó a iarraidh ná an bhean atá i mbéal an dorais aige féin. Gheobhaidh sé í sin, ach m'anam go mbeidh tóraíocht air shula gheobhas sé a leithide eile
 
Deasaigh anuas agus déan do ghoradh. Ní hí oíche an dorais dúnta í (ní oíche í le suí ag an doras dúnta)
 
deilbh 1
An Crann Deilbh: "de mhaidí coille a dhéantaí iad. Chaití a dtomhais le riail le fad áirid a bheith iontu agus leithead áirid sna maidí trasna. Dhá chuaille a bheadh ann agus dhá mhaide trasna. Rinne P. M. Mh. ceann acu dhúinne anseo. Níl a fhios agam cá'il sé anois: ag imeacht i chuile áit a mbíonn deilbh le déanamh. Tá sé chomh maith dhúinn anois sneachta a chaitheamh ar a lorg chreidim. Ní deilbh a dhéanfas muide go brách aríst. Ní bheadh na gearrchailí sin in ann aon deilbh a dhéanamh …" Cur síos an tsnátha ar an gcrann deilbh (nó crann deilbhe; tá an dá leagan aige) "an dá chuaille a chur ina seasamh ansin le balla: ceann ag corr na fuinneoige agus an ceann eile tuairim is ag giall an dorais. Ní bheidís chomh hard leis an áiléar sin baileach. An dá mhaide trasna a chur suas orthu: ceann in íochtar agus ceann in uachtar agus iad ag dul isteach iontu in eangaí mar a bheadh leaba. Bíonn rungaí ar nós dréimire sa dá mhaide a bhíos ina seasamh ar a n-éadan: an t-éadan de na cuaillí a bhíos leat. Bíonn buimbiléad tuí ar an urlár agus dhá cheirtlín shnátha air, i riocht is nach mbeidh an snáth ag dul ar fud an tí ort. Ní dhéanfadh sé cúis duit tointe fada na hóinsí a bheith agat! Ansin tosóidh tú ag cur an tsnátha síos ar an gcrann. Crios a dhéanamh an chéad uair. Comhairfidh siad an oiread seo banláí (bandles) den tsnáth — an méid banlámh a bheas le dul san uige (/ɴ′eɡ′ə/) sin. Cuirfidh siad síos an snáth sin ar an gcrann agus beidh siad dhá chur sin síos choíchin nó go mbeidh a ndóthain thíos. Tosóidh siad ar an bpionna (runga) íochtair ar an taobh seo — taobh na ciotóige — agus tabharfaidh siad leo suas é ar na pionnaí — dhá chur orthu ar fiar — ach gan snaidhm ar bith a chur air ar an bpionna, nó go dté siad go barr. Anonn trasna ansin agus anuas ar an deis chéanna ar an taobh eile ó runga go runga go dteaga siad go talamh. Anall trasna go dtí an áit ar thosaigh siad agus ar ais aríst ar an gcaoi chéanna, nó go mbeidh deireadh na gclannaí thíos. Bíonn dhá phionna dhéag suas ar airde na maidí. Scaití bheadh agus tuilleadh. Féadfaidh siad tuilleadh rungaí a chur ann de réir (léar adúirt sé) mar a fheilfeas dóibh. Tugtar céadta sa deilbh den uige léar (de réir) mar is maith leat leithead a bheith ann. Féadfaidh siad hocht gcéad (snáth) nó seacht gcéad a chur ann. Mura mbeadh ann ach seacht gcéad, ní bheadh aon leithead ag an snáth nuair a bheadh sé deilbhthe. Beidh leithead ag hocht gcéad. Nuair a bhíos an oiread seo clannaí thíos ar an gcrann buaileann siad sreangáinín ar an méid sin. Céad a bheadh ansin. Beidh farasbarr leithid san éadach léar (de réir) mar a ghabhfas céadta ar an gcrann. Féadfaidh tú deilbh dhá shnáth a dhéanamh nó dhá shnáth dhéag nó scór má thograíonn tú. Chonaic mé chaon chineál acu. Bíonn chúig chlannaí fichead i chuile chéad. Ní foláir fios a bheith agat cé mhéad céad ann shula bhaineas tú den chrann deilbh é. Nach in é an fáth a gcuirfidh tú síos air é. Comhairfear na clannaí amach ina gcéadta. Beidh an bhean nó an fear atá ag deilbh ag siúl i gcónaí i gcónaí. Ní fheilfeadh dhuit aon bhuille marbh a ligint in do chuid oibre dhá mbeifeá ag deilbh. Is maith an píosa de lá a chaithfeá ag deilbh giota. Sa ngeimhreadh bheifeá an lá leis ar fad. … Nuair a thógtar anuas den chrann é, bíonn an-fhad ann. Bhuailfeadh tú snaidhm nó crios ar chaon chloigeann dhe ansin, agus déanfaidh tú suas ina throisleáin é mar a bheadh gruaig mná ann go díreach. Sin í an uige. Tá sé faoi réir ansin le dhul ag an bhfíodóir … Gan amhras is aon tsnáth amháin a bheas ann. Dhá mbriseadh an snáth sa deilbh, ghreamódh sí ar an bpointe den chuid eile den tsnáth é. Chuirfeadh sí snaidhm air … " (Giota faoi dheilbh shnátha a fuair mé ó m'athair. Rinne sé féin an obair go minic)
 
Is beag den deireanas éirí seo a bheadh ort dá ndéanthá aithris ar do chomharsa bhéil dorais. Is maith moch a bhíos seisean ina shuí chuile lá
 
deis
Níl deis mhóna ar bith sa taobh seo tíre. Tá na portaigh rófhada ó láthair. Nach aoibhinn daoibh soir agaibhse, a bhfuil siad ag béal an dorais agaibh
 
Tá bád deisithe aige seo thíos anois faoina cuid seolta bocóideacha bacóideacha … Ceadh nach bhfaca tú í ó chuir sé an seol uirthi? Is breá an ball i mbéal dorais anois í. Tá sé ag brath ar a dhul ag déanamh aeir go hÁrainn agus go Contae an Chláir i mbliana léithe
 
deo
Go deo agus go brách nó go bhfeice sibh bád aeir tarraingthe i mbéal an dorais ag chuile fhear mar atá na carrannaí asail anois, ní bheidh aon rath ar an saol!
+
deoch 1
Ólfaidh sibh deoch an dorais anois — an deoch deiridh sula bhfágtaí teach ósta nó teach
TUILLEADH (5) ▼
Seolaidh libh anois, seo í deoch an dorais
Caithigí siar iad, nó go bhfaighe muid deoch an dorais
'Sé a sheas deoch an dorais
Bhí mé ag imeacht agus dheamhan maith a bhí ann, nó go n-ólainn deoch an dorais
Beannacht Dé dhuit! Cén mhaith duit a bheith ar an sclaibéireacht sin. Nár ghluigh (ghlaoigh) tú deoch an dorais cheana tá dhá uair ó shin
 
ding
Tá ginn de na S. istigh i mbéal an dorais agat anois. Fainic nach ginn eile acu a scoiltfeadh thú féin — tá a leithide seo de bhean pósta gar go leor duit. Bí ar do shon féin nó meallfar thusa le duine eile den dream céanna a phósadh
 
Sin é anois an gaol dlisteanach atá ann. Cén mhaith a dhul dhá shárú ormsa. Nár tógadh mé ag béal an dorais acu. An bhfuil tú ag ceapadh nach bhfuil a fhios agam céard a bhaineas dóibh!
+
doras
Tá sé i mbéal an dorais agam — is comharsa bhéal dorais liom é
TUILLEADH (11) ▼
Rugadh i mbéal an dorais agam é
Chaith muid scaitheamh maith i mbéal an dorais ag a chéile
An t-asal ab ea? Bhí sé i mbéal an dorais ansin ar ball
Cuir amach as béal an dorais é, an diabhlánach
Gabhfaidh mé ag baint ghiosadáin anseo amuigh go fóilleach: is gránna an rud iad i mbéal dorais
Is deas é i mbéal dorais muis!
D'fheicfeá a theach as béal an dorais ansin amuigh
Ní hí an t-eallach is fhearr i mbéal dorais ag duine í! Rud ar bith a fheicfeas sí ar sliobarna, beidh sé ardaithe léithe aici ar chaoi ar bith
Is maith an stoc atá i mbéal dorais anois agat: feidheal madraí!
Ní fheicfeá rud ar bith i mbéal dorais is gráinne ná é
Tá scioból mór millteach déanta aige anois i mbéal an dorais