Foclóir Mháirtín Uí Chadhain: dul do

→ brocfhliuch

Bhí sé brocfhliuch ag dul a chodladh dom aréir - roinnt fliuch

→ faiteach

Níor fhan focal ar bith cainte aige ar a dhul suas ar an "stage" dó. Bhí sé in a fhudar fadar. Tá sé ro-fhaiteach l'aghaidh na ceirde sin. Níorbh fhuláir do dhuine an-cheann a bheith air le seasamh in áit den tsórt sin. P. L. an buachaill!

→ faitíos

Ní leigfeadh an faitíos dó a dhul taobh amach de dhoras ó a thuitfeadh oíche dhá bhfádh sé Éire bronnta air

→ farúch

Thart soir, cuireann siad farúch faoi na cruacha nó na stácaí, mar adeir siad fhéin. Fráma adhmad é. Bíonn an chruach árduithe den talamh uiliog aca. Ní theagann fútha, nuair a bhíos siad ar fharúch. Is deacair do na luchain a dhul suas ionnta ach oiread

→ feanc

Chaith mé an lá ag dul di le gró (do chloich), ach dhá naomhtaí mé, ní fhéadfainn feanc a bhaint aisti. Dar príosta, ní bhainfinn

+

→ fearacht

Ní bheinnse fearacht cuid eile de na daoine chor ar bith. Níor mhaith liom ariamh an dá chroí a bheith agam. Déarfainn amach an rud gan frapa gan taca, sin nó leigfinn dó. Ní bheinn ag dul siar i mbéal duine agus ag maoidheachtáil leis, agus an buille feille a thabhairt dó taobh thiar dhá chúl in a dheidh sin

TUILLEADH (1) ▼

A fhearacht siúd, bhí aige fanacht san mbaile, agus gan a dhul ann chor ar bith. Ní hanna d'fheil dó: fear pósta agus muirín air

→ feáin

Níl fí ná feáin air ó mhaidin ach ag dul Gaillimh bog te más fíor dó fhéin. Sé an chloch is faide siar ar a pháidrín é muis! Ní chorródh fear agus píce as an gclúid siúd anois é. Tá a chuid Gaillimh ar iarraidh

+

→ fios

Mara bhfuil fios do ghnatha agad fhéin feasta choichín, tá sé fánach agamsa a dhul dhá innseacht duit

TUILLEADH (1) ▼

Breá nach mbeadh fios do ghnatha agad thairis sin. A dhul ag tabhairt tairní cruithe capaill leat nuair a bhí agad táirní cruithe bróg a thabhairt leat. Tá tú in do cheann ar bior

→ fobhairne

Dhá mbeadh fear fobhairne ar fónamh san gcurach agam an lá sin, ní loicfinn. Bhí an-fharabógaí farraige ann, ach bheadh cóir againn isteach. Ba bheag an stró a bheadh ar dhá churachóir mhaithe a theacht abhaile. Maidir leis an gceann a bhí in éindigh liomsa ní raibh ann ach sbogán nar cheart dó a dhul chun farraige chor ar bith

→ foirm

Tá fólaim ortsa, bail ó Dhia agus ó Mhuire ort, ach má sin í do chuid cainte anois go raibh dhá Naomh Pádraig ann, ná bactar leat! Nach deas uait a dhul ag cumadóireacht … Eiriceach a bhí san té adúirt é sin. Níl an rud sin i gclár ná i bhfoirm, agus ná géill thusa do'n fhear sin. Nachar chuala muid ariamh nach raibh ann ach aon-Naomh Pádraig amháin, moladh go deó leis

→ foláir

Ní fuláir do dhuine a dhul san bpraghas le culaith éadaigh anois. Mara dteighe ní bhfuighidh sé aon-éadach ar fónamh

→ fortabháil

M'anam nach beag dom a bhfuil ag fortabháil orm cheana agus gan tusa a dhul ag cur tuilleadh orm. Cén chaoi a bhféadfainnse a bheith san áirdeall ar do chuid beithioch. Tá mo chuid fhéin ag déanamh cír tuaifill díom. Má ba leat féarach a cheannacht, bhí agad é a fháil in aice láthair: sin nó leigean dó ar fad. Bheadh bó trí lá báite nó bascha annsin thuas shul má gheobhfaí í

+

→ frídeoir

Diabhal an féidir go bpósfadh sí an frídeóir sin. A leithide de bhunnán (bhuinneán) de bhean bhreá. 'Ar ndó' thiúrfadh sí léithi in a naprún é. Chuir sé artha an dul amú ceart di, chuir sin

TUILLEADH (1) ▼

Ní dhéanann an frídeóirín eile siúd ann, ach siobáil bheag timpeall an tí: rud a thabhairt do chearca agus do laoghanntaí, agus an luaith a chur amach. 'Ar ndó' ní indon a dhul i ngarraí atá sé! Is fada uaidh é

→ fág

Dhá gcuimhníodh sé ar an arán a hithiodh, ba bheag a luadh aige a dhul tharmsa gan cuireadh a thabhairt dom. Agus a liachtaí lá oibre a thug mé dhó. Ba dona é scathamh marach mise. Más thíos a fuair mé é is thuas a d'fhága mé é = bhí a chuid oibre gan déanamh. Rinne mise dhó í

→ fágtha

Chíotar dhom go bhfuil tú an-fhágha le goirid bail ó Dhia ort. A dheamhain tá tú ag dul amú in do chuid éadaigh!

→ fáideog

Bhuail P. M. an fháideóig siar san bpus ar Ph. T. an maor. Tháinig P. T. air agus é ag tógáil bhradáin san linn. Dheamhan blas den cheart nach raibh aige leis. Is mór a d'fheil dó a dhul ag bacadh leis.

→ fáinne

Tá sac-ghadhair fút ar chaoi ar bith. Níor chumaoin dóibh a dhul i mbárr do chúig ort — cúig do láimhe dhéanta agus eile. B'fhéidir go gcaithfeá rud eicínt asta (.i. go mbeadh mámh eicínt in do láimh chártaí) … Fáinne óir ort! Mo chuach annsin thú! Tá Bainríon Hairt in a lionnán agad, ach dar príosta d'fhóin sí dhuit an babhta sin.

→ fálach

Chreidim gur fearr dom an citil a fhiuchadh faitíos na fálach thuas. Thiocfadh dóibh seo a bheith isteach puinte ar bith, agus dheamhan agus móide, in a leabaidh sin, a mbeidís isteach go mbeadh an dubh ar an oíche. Ní hionann a dhul 'na bhaile mhóir agus a fhágáil.

→ fánach

Siúd áit nach bhfuil ag duine ar bith a dhul nó go gcinne air. Shílfeá gur cac agus salachar duine aca faoi rádh's go ngabhfaidh sé ag iarraidh na cupla scillingín "dole" sin orra … Ionntóidh cléireach anall chugad go fánach, agus an tsíorraíocht caithe agad ag fanacht. "'Ar ndú' ní ag iarraidh "dole" atá fear luath láidir mar thusa" adéarfas sé de ghlan-Bhéarla … Go bhfoire Dia ort fhéin agus ar do "bhail ó Dhia"! Níl "aon-bhail ó Dhia" annsiúd

+

→ fán

Níor cheart dó áird a thabhairt ar athair ná ar mháthair, ach a dhul agus a pósadh ó thaithnigh sí leis. Ní phósfaidh ceachtar aca anois go brách feicfidh tú, ach iad ag dul i bhfán ar a chéile mar sin choíchin

TUILLEADH (2) ▼

Is mór an chéim síos dó é go gcaithfidh sé a dhul le fán. Chonnaic sé an dá shaol a mhaisce. Cuimnímse ar an uair nach mbeadh call dó sin cois a chorraí den chois eile ach neart buachaillí agus cailíní aige le chuile shórt a dhéanamh dhó. Ach tá na caisleáin ag tuitim agus na carnaoileachaí ag eirí

Ní cás dó é má bhíonn sé indon snáth a choinneál faoin bhfiacal agus nach mbeidh air a dhul le fán

+

→ féar

Seo! Tá muid sách fada ar an gcocaireacht seo. Más leat a tabhairt dom, tá sé in am agad fios a bheith agad air feasta. Tán ghrian ag dul siar agus gan an féar dhá shábháil

TUILLEADH (1) ▼

Is féar tirm do dhuine i gcomhnaí teach. Mara dteastuighe sé uaidh fhéin ní bheidh sé d'uireasa duine le dhul ann. = féadfaidh sé a leigean ar cíos

→ fíbín

Cén fíbín sin ort? Cáil do dheifir ag dul? = duine a d'fheicfeá agus forú air agus é splanncha ag dul in áit eicínt nó de bharr rud eicínt

→ mórfhoclach

Dhá mbeadh sé ag dul a chodladh in a throscadh, bheadh sé mór-fhoclach. Dar go deimhin bheadh. Ach is dual dó na floscaí a bheith aige. Bhídís ag a mháthair fhéin.

→ cadhail

Shoraidh dhíot nar fhan mar bhí tú, a's gan a dhul i gcleitheamhnas thú 'bheith do do chaidhleadh le sneachta mar sin. (D)ar ndóigh, ní chorróchadh aon-fheithideach beo amach a leithide d'oidhche.

→ caidéis

Deir siad gurb é S. Bh. ba chionntach léithe sin. Fuair sé caidéis di, gan aon-'bhail ó Dhia', a chuir uirre. Badh é ráidhte 'chuile dhuine go raibh droch-shúil aige. Pé acu sin é, dheamhan deoir bhainne sláinte a d'ól sí ó'n lá a bhfuair sé caidéis di. Bhí a máthair a's a muinntir a' strócántacht le na fear, ag iarraidh air a dhul go dtí S. B. a's é 'thabhairt 'un láithreach, go gcuireadh sé 'bail ó Dhia fliuch' uirre.

→ caidéiseach 1

A' caitheamh an tsaoghail slán a' caidéiseach. Ní cás do dhuine é, an fhad's tá sé indon a dhul isteach a's amach a's a chuid 'ithe.

→ caomhúint

Droch-rath ort a bhéal gan chaomhamhaint, maran tú a bhí conórach a dhul dhá innseacht sin di.

→ ceal 1

Ó tá sí ag dul sa gceann sin leis, ní chomhnócha mise, go seasa mé thíos ar a h-urlár, a's go n-innsighe mé dhi, cé h-iad brothtuinn bradach na h-eitinne, a's déanad sí a rogha ceal di. Ní fhéadfa sí goirm chúirte a chuir orm ar aon-nós, faoi'n fhírinne.

→ claibín

Níor b'fhlearr do'n tobar sin thuas claibín i riocht's nach bhféadfadh na gamhna a dhul 'na ghoire.

→ cláirseach

Is geall le dhul ar a' gclársach d'fhiacail siúd aige, do sceallóigín tobac. Ní dhéanfadh sé cangailt amháin dó. (duine a mbíodh cangailt thobac thuas go síorruidhe aige).

+

→ coimhthíoch

Go dtuga Dia ciall duit! Badh gearr le dhul do phúcán ar na fairrgí coimhightheacha atá as seo go Meriocá. Aon-liagán amháin aca(b) siúd, a's beireadh sé ar do phúcán, chuirfeadh sí go tóin puill í, mar d'fheicfeá sliogán (Fairrgí coimhigheacha = fairrgí cithbhéalta, nó an tseiscinn mhór. Bíonn fairrgí scréachta mar sin go h-iondamhail, i bhfad ó chladach).

TUILLEADH (1) ▼

Dhá mbeadh sé níos coimhighthighe agham ná bhí sé, ní hé amháin nach raibh, níor cheart dó a dhul i gcleitheamhnas a leithide de chleas a dhéanamh orm = níor cheart dó féachaint le na leithide de rud tútach a dhéanamh orm, a's bíodh sé gan gaol ná dáimh a bheith aige liom.

→ coirigh

Coireocha sé ar a' gcliamhain leat, má éisteann tú leis, ach dheamhan a mbeadh fhios agad, dhá n-abru(ighth)eá aon-cheo leis, nach shéard a dhéanfadh sé a dhul ar ais, a's chuile smid a innseacht dó. 'Aon mhuinntir amháin iad Muinntir Árd-Raithin' bíodh fhios agad.

→ coirpéis

Rinne sé fhéin an choirpéis, ach b'éigean dó a dhul i gcostas leis a' gceann. Siúinéara aniar as G. a bhí aige le na chur suas.

→ cóirséad

Bain díot an cóirséad sin chomh uain's 'bheidheas tú istigh, nó ní aireocha tú ort fhéin chor a' bith é, ar a dhul amach faoi'n bhfuacht duit aríst.

+

→ comaoin

Ba deas an chumaoin orm, th'éis a ndearna mé dhó, a dhul do mo bhualadh, a's do mo mhartrughadh, mar rinne sé!

TUILLEADH (4) ▼

Níl aon-chomhairleachan in a chíonn sin, ach comhairleachan amháin — cumaoin a láimhe fhéin a thabhairt dó. Maidir le dhul ar lághaigheacht leis, b'fhearr do dhuine in a chomhnuidhe.

Chuaidh sé sáthach gar dhomsa a rádh leis, nar chumaoin dó, a dhul i gcleitheamhnas S. a chaitheamh amach. Ba mhaith leis aige é, nuair a bhí an chruadhóg air.

Dar mo choinsias ní cumaoin dó, a dhul a' cainnt ar an airgead atá ormsa, a's a liachtaighe uair roimhe seo, nach raibh luach cloch mhine aige, ach léar (de réir) mar bhínnse a' tabhairt dó. Ach is beag a' lúth atá aige, breathnú siar air sin, anois, ó thálta (thárla) rud a bheith aige fhéin.

Ní cumaoin duit gan a dhul chomh fada léithe, a's bás a fir a chású léithe. Ba mhaith í fhéin, lá an andógha.

→ comhfhios

Bhí sé chomh maith dhó a dhul a's í a iarraidh i gcoimhfhios le bheith ag imtheacht ingan-fhios mar sin. Mar dhóigh dhe go bhfuil an oiread de chaomhamhaint in a muinntir sise, a's nach n-innseocha siad do'n tír é! A mhaisce, sé 'bhfuil uatha é!

→ cora

Is géar a theastóchadh an charra sin thoir a dheasú, arae badh mhór an éascaidheacht do dhuine a bheadh ag dul S. í.

→ corcán

Is dó atá a chuid ag dul go maith — an corcán!; 'Sé an corcán é 'bhfuil slacht a chodach air.

→ cosúlacht

Tá sí sin a's a cosamhlacht ag dul in aghaidh a chéile go mór. Shílfeá ar a buaic a's ar a slinneán gur togha capaill í, ach dhá bhfeicfeá faoi ualach í, dheamhan a dtiubharfá do sheacht mallacht uirre. Ach níl fhios agham nach bhfuil codaigheacht a' gabhail di freisin, arae mhill sé í an chéad am.

dul do (50+)