Foclóir Mháirtín Uí Chadhain: stuaim

→ fios

Cheal fios: cheal stuaim. Sin é atá air = tá sé aineolach ainfhiosach

→ fobhairne

Bhí mé uair ag fanacht le fear fobhairne a chuirfeadh an churach siar a chúnamh dhom, ach diabhal duine a bhí ag teacht. "Buailfidh mé fhéin faoi", adeirimse faoi dheireadh agus faoi dhó. "Rinne mé cheana é gan fear fobhairne ar bith". Ach m'anam má rinne narbh é an lá sin é. Dhá mbeadh breith ar m'aiféala agamsa agus mé leath cuain choinneóinn stuaim ar an bhfoighid, agus ní chorróinn as an áit a raibh mé. Bhí farraige ghárha ann agus an sruth i m'aghaidh

→ froigisí

Ní bhíonn freigisí ar stocaí anois cho coitianta agus a bhíodh fadó. An déanamh sleamhain a thugtar orra ar fad ar an saol seo. Dheamhan a bhfuil sé de stuaim sna mná atá ann anois freigisí a chur ionta

+

→ ceal 1

'Cheal fios, cheal stuaim': an t-ughdar nach ndearna duine rud eicínt nó gur dhubhairt sé rud eicínt etc.

TUILLEADH (6) ▼

Seo é aríst é — cheal fios, cheal stuaim.

D'eile céard adéarfadh an bobarún — cheal fios, cheal stuaim.

Ní bheadh súil le na mhaltraid agad ó'n amhus bradach — cheal fios, cheal stuaim.

Is suarach a' t-iongnadh é sin a bheith in éadan a' tsagairt — cheal fios, cheal stuaim.

Cheal fios, cheal stuaim — sin é an fáth a ndeárna sé é.

B'iongantas é, mara dtugadh sé sin aisfhreagra ar dhuine — cheal fios, cheal stuaim.

→ cinnire

Dhá mbeadh aon-stuaim sa gcinnire, ní imtheochadh sí d'aon-iarraidh mar rinne sí, ach ní raibh.

→ cloigis

Furast' aithinte gur beag a' stuaim ná'n gus thú a chloigis!

→ abhaile

Ní fheadfa tú a rádh chor a' bith go dtáinic a' bhoichteanas abhaile liomsa, ní hé sin duitse, nach raibh ariamh, ach ag iarraidh a bheith 'cur stuaim ar a' nganntan. Ach is leitheadaighe a labhr(ochth)á anois a fhlaisceach, ná'n té a chleacht fuighleach.

→ breá

Breagh nach mbeadh stuaim eicínt ionnad thar mar tá, a's gan a bhfuil faoi chaolachaí an tighe a chaitheamh anuas?

→ briotais

Ní le stuaim, ach le briotais a (gh)nío(nn)s sé tada.

→ anó

A' scríobadh leis an anshógh, 's a' cur stuaim ar a' nganntan atá sé ariamh = bhí sé imbéal na gortan ariamh, agus b'éigean dó tíoghbhus agus barainn a dhéanamh, agus an méid a bhíodh le n-ithe aige, a chuir chomh fada in Éirinn agus d'fhéadfadh sé.

→ arsa

'Is mairg nach mbíonn foighid aige', arsa tusa, ach sáthach fada atá muid a' cur stuaim ar a' bhfoighid chéadna (féach stuaim)

→ floscaíocht

Dheamhan dochar ann, ach a bhfuil de fhloscaí mar sin aige. Níl fear ar bith beó is túisce a dhéanfadh soilíos duit ná é. Ach is deacair do dhuine stuaim a choinneál ar an bhfoighid scaití ag éisteacht leis ag floscaíocht

+

→ foighid

Ná leig don fhoighid a dhul ó stuaim ort = ná teagadh fearg nó olc ort; coinnigh ag tuineamh leis an rud

TUILLEADH (8) ▼

Tá mé ag ceapadh nach mór do mháistir scoile an-fhoighid a bheith aige. Agus má leigeann sé an fhoighid ó stuaim chor ar bith; ní dóigh cleas dó ná duine eicínt a mharú

Leig mé an fhoighid ó stuaim faoi dheireadh, agus thug mé iarraidh dhó

Is maith a chruthaíos sé gan an fhoighid a leigean ó stuaim, agus í siúd ag siocadh leis ar feadh an lae agus na hoíche

Cén neart a bhí aige air. Chuaigh an fhoighid ó stuaim air, agus bhuail sé snaidhm ar an sean-fhear. Ní raibh rún ar bith aige é a mharú, ach mharuigh in a dheidh sin

Ná teigheadh an fhoighid ó stuaim ort ar aon-chor. Coinnigh guaim ort fhéin. Ach ná bíodh cás ar bith agad faoin a n-abróidh tú leis

Má theighim in a éadan chor ar bith gabhfaidh an fhoighid ó stuaim orm, agus buailfidh mé é

Coinnigh stuaim ar an bhfoighid = coinnigh guaim ort fhéin; bí foighdeach

Choinnigh mé stuaim ar an bhfoighid cho maith agus a d'fhéad mé, ach bhí sé ag dul thríom é a mharú chuile phuinnte in a dheidh sin

+

→ fuinneamh

Fuinneamh gan stuaim atá innte sin = bean, capall etc. a mbeadh scráib neart innte, agus í deagh-dhéanta, agus fonnmhar chun oibre, ach nach mbeadh stuaim ar bith inte

TUILLEADH (2) ▼

Fuinneamh gan stuaim atá ann. D'iompródh sé Cloch an Fhiadha idir a dhá láimh, ach níor dhóigh cleas dhá ndéanfadh sé ná a leigint anuas ar speireach Mháire Chuilm!

Fan amach uaidh sin nuair a bhéas sé ag plé le oird. Is mór an chontúirt é: fuinneamh gan stuaim. Bhí mé ag coinneál "jumper" dó ar an mbóthar sin thíos. Go deimhin is orlaí (ordlaí) dalba é, ach ní raibh a fhios agam cén puinnte a bhfuigheadh mo chloigeann féin an iarraidh i leabaidh an "jumper" "An strachaille mná lán den fhuinneamh gan stuaim; Stoca in a láimh, slaímín olla agus í ar cuairt" (As amhrán: ní feasach mé cén t-amhrán)

+

→ feire

Nuair a bhí an bairille tuithe thóg sé feire air. Ní raibh a fhios agam go dtí sin go raibh stuaim ar bith ann

TUILLEADH (1) ▼

Deir tú le céard a bhí sé a iarraidh? Deil. Theastuigh uaidh feire a thógáil ar thubán. Is fada ón stuaim an stucaireacht, adeirim féin: a theacht ag iarraidh deil annseo. 'Ar ndú' ní deil a thóigfeas duit é ar aon-chor

→ daol

Bhí daolanna ag teacht ann a dhul agus D. a bhualadh, ach chuir sé stuaim ar an bhfoighid in a dheidh sin

→ deara

Cuirfidh mise faoi ndeara dhó go nglacfaidh sé stuaim leis féin, agus nach mbeidh sé ag rith air mar sin. 'Ar ndú' níorbh fhiú do dhuine an chabhail sin a thabhairt abhaile

→ de

Má tá sé de stuaim ionnad scioból mar sin a dhéanamh breá nach mbuaileann tú faoi theach

→ deilbh 1

Níl aon-cheo deilbhighthe nach bhfuil déanta annsin thíos aige. Sin é an buachaill! Is mór an stuaim a gheall Dia dhó thar dhuine ar bith ar an mbaile

+

→ deil 1

Dhá bhfaghadh sé deil, adeir sé, thóigfeadh sé an tubán dom. Shanntuigh mé a rá leis gur fada ón stuaim an stucaireacht, ach choinnigh mé faoi mo chúilfhiacail é in a dheidh sin.

TUILLEADH (1) ▼

Ab é M. Sh.! Níl aon-cheó ón deil amach agus an deil féin nach ndéanfadh sé. Is mór an stuaim a gheall Dia dhó.

+

→ deis

Is deas an deis atá ar na cigarettes anois. Thug sí cead dóib tuitim ins an lathach agus tá siad bog báithte. Sin í an stuaim i gcomhnaí

TUILLEADH (1) ▼

Is maith uaidh deis a chur ar thubáin leis an gceart a dhéanamh. D'fheicfeá daoine eile agus dhá mbeadh an stuaim féin ionnta, ní bheadh an soilgheas ionnta

→ diaidh

Glac t'ionbhadh a dhuine sin. Nach breagh nach gcuirfeá stuaim ar an bhfoighid. Indiaidh a chéile a dhéantar na caisleáin

→ dlaoinín

Caithigidh amach as an mbealach na dlaoiníní sin mara bhfuil sé de stuaim igceachtar agaibh rópa a dhéanamh dhíob. Níl aon-ghnatha annsin aca

→ dodaíl

Dar príosta muise bhí fear in aice liomsa, agus dodaighil dhá bhualadh cho maith le duine. Chuir mé féin aithne air uair nó dhó stuaim a choinneál ar an bhfoighid, ach marach cho h-éaascaidh agus a stopadh an scliúchas, bheadh sé istigh in a cheartlár

→ draoibeáil

An ndraoibeálann tú thú féin mar sin 'chuile uair dhá dteigheann tú amach? Is cosamhail go ndraoibeálann mar feicim mar sin thú go h-acht agus go h-áirid. Breagh nach mbeadh stuaim eicínt ionnad ag siubhal, agus gan thú a bheith ins an riocht sin i gcomhnaí

→ déan le

D'ionnsuigh mé go binn é, agus má d'ionnsuigh féin, badh é a dhéanamh leis é. Tá a fhios ag mo chroidhe, nach bhféadfainn stuaim a choinneál ar an bhfoighid, agus an sclaibéaracht a chonnaic mé air fhéin. Chuirfeadh sé tonn-taoscach ar mhadadh, chuirfeadh sin

→ dícheall

Cinnfidh sé air th'éis a dhichill. Níl a dhóthain stuaim ann, agus tá sé ro-uathbhásach le rud ar bith. Ní mór leis a dhéanamh de rith agus de léim

→ dúshlán

Glac staidéar anois! Ní chuirfidh tú as choidhchin as dubhshlán í. Stúaim a dhéanfas é. Is fhearr stuaim ná neart a deir siad

+

→ téigh ar

Teirigh ar stuaim leis. Is fearr stuaim ná neart.

TUILLEADH (2) ▼

Caithfidh tú a dhul ar stuaim le bean cho maith le 'chuile shórt eile. Má bhíonn tú danra léithe, ní bhainfidh tú ceart ar bith di

Beidh dul againn orra, má ghlacann muid stuaim leo, agus gan muid féin a mharbhú ins an gcéad leath-uair. Sin é an rud a d'fhága dul aca sin ar mhuintir Mh. Dé Domhnaigh seo caithte. Ná bíodh scáth ar bith oraibh a dhul fútha, agus fanuigheadh 'chuile dhuine ar a thaighridheacht féin. Níl aon-mhaith a bheith ag leanacht na liathróide ar fud an páirce. Diabhal a dhath

stuaim (50+)