De
—Réamhfhocal, mionfhocal cainte leis an mbriathar Ainm-bhriathar agus rl.
—Na forainmneachaí réamhfhocla de "de" daom (leathan i gcomhnaí); daot (díot amanntaí, ach is i bhfad ó chéile é); dhe (/ᵹə/ ach deirtear /je/ fearacht an ghotha atá i "breith" go minic. Ach ar aon-chor tá sé an-mheasctha le dhó san gcaint igcuid mhaith áiteachaí cé go bhfuil dhe (/ᵹə/ : /je/) is chuile áit fós); di (dhi)(/d′ə/, /jə/); daoinn; daoib (dhíb freisin); daob (díob freisin agus daofa ar an Achréidh) (Bíonn siad séimhithe go minic freisin, dhaom, dhaoinn agus rl. Measaim thríd agus thríd gur minicí séimhithe iad ná ar a mhalrait).
—Tigeann sé seo isteach i gcaint ar na mílte bealach, agus níl sna somplaí seo thíos ach cuid an bheagáin de na bealaí sin.
—
a.
·
Cé dhár díobh thú? = cé'n sloinne atá ort? (bíonn an b in díobh séimhithe san leagan seo agus d caol a bhíos ann is chuile áit)
Is cuma san diabhal cé dhár díobh é, dhá mba de thincéaraí féin é, ach is gleóite an duine é
+–
Chaith sé cláirseach de smugairle amach
Bhí staic de mhaide aige
TUILLEADH (13) ▼
Bhí spealóig dheas de chamán aige
Tá starróig d'fhiacail agam agus í briste
Caracháinín de chleiteachán de dhuine atá ann = duine beag meathta gágach
Ceolán beag de bhuinneacháinín nach fiú do sheacht mallacht atá ann
Forránach d'fhear lúfar láidir é
Aircín de dhíolúnach de laogh é
Pleota d'fhear é. Ní tada eile é
Cleiteachán de chléitheachán gan mhaith ar bith é
Rúisc de chuaille í
Amparán mór de dhuine é
Sudóigín de shuaróigín dhona de ghearrchaile í
Sin é an geóspailín beag d'fhear a mbíodh an mála de dhiallaid aige ar an mbicycle
Tá sagart de mhac aige, agus is mian leis a mhótar a chur i mullach chuile shórt ar an mbóthar
+–
Ní den chríonnacht an chruínnteacht (an chínnteacht)
Ní den chomharsanacht cleas den tsórt sin = ní dhéanfadh comharsa rud mar sin ar chomharsa eile
TUILLEADH (8) ▼
Ag déanamh láíocht liom a bhí tú! B'fhéidir gur den láíocht duine a ghortú!
Is den uaisleacht a dhul dhá shiúl (aistir), nuair nach bhfuil a chapall agus a shrian aige. Ní thiúrfadh sé sin le rá anois go ndéanfadh sé aithrist ar dhaoine dona agus imeacht ar "bhicycle". Ach 'sí an uaisle anuas de lota na gcearc anois aige í sílim
Is don ádh an tráthúlacht = an té a bhíos tráthúil bíonn an t-ádh air
Sin braon (poitín) agus ní den díoghadh é ach oiread = ní hé an chuid is measa é
Sean-bhean atá de chailín anois aige
Tuí atá de leabaidh aige
Fráma leabthan atá de gheata aige ar an tsráid
Feóil ar maidin agus feóil trathnóna agus feóil in am dinnéir! Diabhal mé gur shíl mé ar an gcaoi a raibh sí ag caint gur stiallógaí feola a bhí de dhíon ar an teach aice!
·
Is mór de mhaith atá ag an gceánn sin ar an gceánn seo = is fhearr an ceann sin go mór
Is beag de dhonacht atá air inniu thar agus inné
+–
Dheamhan a bhfuil go h-olc dó (dhe) ach a dhul dó go deas
Níl go dona dhíom, dhá bhféadainn tada a ithe = tá mé maith go leór, ach nach bhfuil ithe mo chodach ionnam
TUILLEADH (4) ▼
Níl basctha den lá chor ar bith
Níl mór dhó (dhe) ach tá sé an-tsuite, an-déanta
Diabhal a bhfuil ar fónamh dhíom = níl mé ar fónamh
Níl de chailleadh air = níl sé basctha
+–
Is fhearr de bhean í ná do bhean-sa th'éis a bhfuil de ghaisce agad aiste
Ní mó d'fhear ach is láidre d'fhear é trí h-uaire ná an ceánn eile
TUILLEADH (5) ▼
Ní caoile de bhóthar é ná an áit sin amuigh ach is contúirtí de bhóthar é go fada
Ní fearr de "bicycle" é ná mo cheannsa
Ní h-éadtruime de chapall í ná capall A. ach bhuailfeadh capall A. caoch agus sramach í in a dheidh sin
Is airde é P. ach is mó de cholainn atá ag D. ná aige
B'airde é de thrí troithe ná S.
+–
Ní raibh de ghoir aige air faoi bharra ach an oiread agus a bheadh ag páiste
Níl de mhaith leis ach sin muis
TUILLEADH (27) ▼
Ab shin é a bhfuil de rath leat
Níl sé de rath air (/ɡra/ an fhuaim go minic) a dhéanamh
Cheal nach bhfuil sé de rath ort an mála a iompar
Má tá sé de spreacadh ionnad an scurach sin a leagan is gínn thú!
Ní dhéanfaidh sé siúd aon-bhuille len a mharainn aríst, mar níl sé de theacht aniar ann aon-bhuille a dhéanamh
Ní raibh sé de neart ionnam eirghe 'mo sheasamh leis an ocras
Níl sé de thuisgint (tuigsint) san diabhal an méid sin féin a rá leis
Níl de bhrí in Ph. C. ach an oiread agus a bheadh i slat mhara lofa
Má tá sé de stuaim ionnad scioból mar sin a dhéanamh breá nach mbuaileann tú faoi theach
Níl de chiall aige ach an oiread le páiste
Ní raibh sé de ghus ann a theacht isteach, th'éis gur chaith sé an oíche ar an tsráid
Is beag atá d'oibliogáid annsin deirimse leat = níl mórán oibliogáide ann
Níl d'aois aige ach sin muis
Ní raibh de lá ann an uair [sin], ach go bhfeicfeá duine idir thú agus léas ar éigin
Ní raibh de thráigh ann inniu ach go mbainfeá feamainn scine ar leicín na bportán
Níl de mhóin anois aige ach an sumadáinín de chruachín sin. Dheamhan ceó eile!
Céard a dhéanfas muid chor ar bith agus gan d'fhataí anois ag gabhail linn ach an chlúidín sin amuigh san gcró
Ní bhíonn de shúáilceas ag teacht leat ach an t-ocras i gcomhnaí
Cheal nach bhfuil de charannas ann thairis sin
Dheamhan maith dhuit a bheith ag coireadh air anois. Níl d'olc ann ach oiread (mara bhfuil sé go lách féin)
Níl de laethúlacht ann ach an oiread agus a bheadh san duine is fuide amach uainn san tír théis gur colceathar linn é
Níl de ghreann ann ach cuid an bheagáin
Níl d'acmhuinn grinn aige ach an oiread agus a bheadh ag asal a bheadh faoi mhairceannaí
Mara bhfuil de bhacainn ort ach mise muis, níl aon-údar clamhsáin agad
Mara bhfuil den mhaith ann níl den olc ann, agus is mór is fiú sin féin
Mara bhfuil gnaoiúlacht ann, níl de (den) thútaíl ann ach oiread
Caillfear mé agus a bhfuil de phian orm ó'n gcois seo
b.
+–
Ní thiúrfainn an oiread dhá chroí dhó agus go n-innseóinn dó é
Ní raibh an oiread de náire ariamh orm agus a bhí orm an oíche sin
TUILLEADH (5) ▼
Níl mórán de néal air, mise imbannaí!
Shílfeá go bhfuil goile maith aige, ach is beag dhá shlacht atá air in a dheidh sin
Má tá sé ag saothrú ní bhíonn mórán dhá bharr aige
Is beag atá de leas ann (duine, ball acra agus rl.)
Má tá sé tinn níl tada dá chosúlacht (sin) air
+–
Tá an méid sin d'fhuílleach = fágtha
Bhí an méid sin de bharr aige air = as a chionn; le cois
TUILLEADH (6) ▼
Ab shin é ar chuir tú de mhaoil ar an gcléibhín
Bhí oiread do dhorna d'at (de mheall de nioscóid, de chnap, etc.) in a chois
Chítear dom go bhfuil a bheag nó a mhór d'olc air
Breathnaigh amach go bhfeicidh tú an bhfuil tada (mórán agus rl.) d'oíche ann
Tá cuid mhaith de bhiseach ag mo laogh-sa ar do laogh-sa
Tá billeóig eile de bhiseach ar an bpáipéar nuaíocht seo inniu = ceánn le cois
+–
Mara bhfuil sé fáilí dheamhan a bhfuil mórán den drochmhúineadh ag siúl leis ach oiread, ná cuid de dhrochmhúineadh
Dheamhan oinniún a chuir mise ná cuid dhá chur
TUILLEADH (5) ▼
Ní fhaca mise é ná cuid dá fheiceál
Dheamhan ar dhúirt mise é ná cuid dhá rá
Buaileadh é ab ea! Muise dheamhan bualadh ná cuid de bhualadh
Shíl mé nach mbeadh sé d'fháilíocht ann labhairt linn chor ar bith
Dheamhan "collar" ná "tie" a bhí ormsa ná cuid dhá raibh, arae níl sé de shuimiúlacht ionnam
+–
Tá sé ag fáil tuirsiú a láimhe d'obair (de mhná, d'iomra, agus rl.) anois = a dhóthain, a dhíol, ach gan an iomarca
Tá lán an tí de pháistí aige
TUILLEADH (24) ▼
Tá lán mo chruite d'fhaitíos orm
Bhí lán mo bhéil de sweets thuas agam
Níl leath mo bhéil de arán annseo
Níl díol na h-oíche de mhóin istigh
Tá do dhá dhíol den ealadhain (d'ealadhain) agad ar fad
Tá a sháith go bínn aige den mhóin anois = tá sé tuirseach di nó tuirsithe aice
Déanann sé a sháith den chumadóireacht ar aon-chor
Níl caochadh do shúil de thobac agam = dubh na fríde
Tá mo dhíol den spealadóireacht agamsa aríst imbliana
Tabhair dhom deoch den uisce = deoch uisce
"Deoch den uisce de bhárr na líne a mbáitear ann an líon" (as "Róisín Dubh". Bíonn an t-alt mar seo in áiteachaí nach mbeadh aon-tsúil leis)
Bhí an iomarca den chaint aice. Sin é a d'fhága réidh í
Ní bhíonn faice de na bréaga aige
Tá foracún maith den fheamainn bainte aige
Níl mórán den aoileach le cois agam anois = níl mórán aoiligh agus rl.
Déanann sé a chuid féin den chuartaíocht ar chaoi ar bith = déanann sé a sháith go maith den chuartaíocht
Tá a chion féin den ámhailleacht ann ar aon-chor
Níl d'fhascadh aige ach lorg na bó ar an gcrangaire
Níl lán mo ghlaice de bhean innte = bean an-bheag í
Níl oiread amén de chloigeann air
Níl dóthain dreóilín de phlúr san teach
Tá cuid de scadáin lofa Ph. Ch. agad
Bhí buidéal de fhuisce Mhuighcuilinn aige
Dheamhan blas dó (dhe) nachar tharraing dorna orm = tharraing sé dorna orm
+–
Sin é mo bhuíochas anois agus a bhfuair (agus gach agus a bhfuair, an méid a fuair agus rl.) mé d'anró uaidh
Ab shin é ar mharuigh tú de bhallachaí th'éis thú a bheith ar meath ó mhaidin
TUILLEADH (2) ▼
Má tá sé le dhul chuig an aonach dheamhan a gcloisim de chainnt aige air anois = ní bhíonn sé ag cainnt air anois
Sin é a bhfaca mise de chontráil ariamh ann, ach níor bheag sin, arsa tusa
c.
+–
Níl fear dhá maireann nach mar sin atá (gach fear dá maireann, chuile fhear dá maireann, an fear is fearr dhá maireann, fear eicínt dá maireann, fear ar bith dhá maireann, aon-fhear etc. agus rl.)
Dhá mhéad cainnte dhá bhfuil aige (atá, a bhíos freisin; ach is minicí a chuirtear isteach an de .i. dá in athuair) is gearr le dhul é
TUILLEADH (3) ▼
Dhá dhonacht é (dhá dhonacht dhá bhfuil sé; ní abróchaí "dhá dhonacht atá sé"), is fhearr é ná a bheith dhá uireasa
Níl aonduine dhá dtiocfaidh (níl aonduine a thiocfas) nach bhfuighidh gloine
Gach fear dhá mbéarfaidh air cuirfidh sé driog ann
d.
+–
Chaithfinn an lá in mo leabaidh dhá mbeadh a fhios agam go bhfanfadh sí dhíom (casacht a bhí air) = dhá mbeadh a fhios agam nach mbuailfeadh sí mé
Bhí mé in anchaoi aige (tinneas mo bhuilg) ach ó thug an dochtúr an tsiuróib sin dom, d'fhan sé dhíom
TUILLEADH (1) ▼
Ól neart fuisce agus feicfidh tú fhéin air go bhfanóidh sé dhíot (slaghdán)
+–
Cuir dhíot (d maon ar fad, ach séimhithe scaithtí) = seo é adeireadh gadaithe agus rógairí reatha le daoine a bhídís ar thí a rubáil; nó abair rud eicínt; cuir ar do shon fhéin
Bain díot (do chuid éadaigh)
TUILLEADH (7) ▼
Ní bhainfidh mé cion do thomhaise dhíot = tiúrfaidh mé cion do thomhaise dhuit
Déanfaidh mé an t-aon-lá amháin díot = maróidh mé thú ar áit na mbonn
Tá mé ag baint lá dhó (nó lá dhe) = ag caitheamh an tsaoil; ag caitheamh an tsaoil i leabaidh a chéile gan gleó gan torann
D'fhiafraigh sé dhaom an raibh aon-uain le díol agam
Caith dhíot
Chaith sé dhó (dhe) in a chraiceann
Scaoil díot na h-éadaí fliucha sin
+–
Is cuma duit é ach an t-Earrach a bheith dhíot = a bheith críochnuithe agad; é a bheith déanta agad
Dhá mbeadh an sagart dhaoinn (dhínn) againn bheadh linn = beidh an t-éisteacht san teach se'againne imbliana agus dá mbeadh sé thart, bheadh muid ceart
TUILLEADH (4) ▼
Cuir an siopa dhíot 'un tosaigh = teirigh go dtí an siopa agus déan do ghnaithe ann
Tá an portach rómham fós. Faraor gan é dhíom agam
Má tá sé roimhe níl rud ar bith is fhearr dhó na a chur dheith (dhe, dhó)
B'fhearr dhuinn go fada dhaoinn (dhínn) ná romhainn é = ceann oibre eicínt atá le déanamh. B'fhearr déanta í ná í a bheith le déanamh
+–
Ní dhiúltóidh sé d'abhainn nó go mbeirtear air = he won't renounce rivers (river-poaching) agus rl.
Sé phunt a d'iarr sé agus dhá mbeadh muid leis go ndéanfadh dia diarmuid dhaoinn (dhínn) ní scéithfeadh sé an leithphínn dheith (dhe, dhó)
TUILLEADH (1) ▼
Bhí sé ag cur dhó (dhe) ar nós an diabhail = ag caint go h-acmhuinneach; ag glagaireacht; ag siúite troda
·
Tá sé de bheith (bhreith) air a bheith ag ól
e.
+–
Chonnaic mé é de bhárr an tighe (a bheith thuas taobh amuigh ar an teach. Chonnaic mé é as barr an tighe nó ó bhárr an tighe: ón áiléar taobh istigh)
Ní fheicfeá den traen é (as an traen nó ón traen; ach ní féidir den charr, den mhótar a rá: as an mótar, ón mótar)
TUILLEADH (4) ▼
D'fheicfeá a theach den bhóthar (ón mbóthar)
Chonnaic mé isteach uaim den fhairrge é (ón bhfairrge), den loch, den abhainn, den sliabh etc. Ach as nó ó na garrantaí, ó na páirceannaí)
Thuit sé den chlaidhe
Tuitim de chlaidhe a ghortaigh é
+–
Fanadh chuile fhear de phortach ar an aimsir seo = de na portaí
Choinnigh sé de shliabh ar fad = d'fhan sé de na sléibhte (nó as na bailte sléibhe atá i gceist annseo)
TUILLEADH (2) ▼
Cho luath agus a tháinic mé d'fhairrge (den fhairrge) chuaigh mé a chodladh
Tá sé in am ag chuile dhuine a bheith imithe de bhóthar (den bhóthar nó de bhóithrí ar bith) anois.
+–
Chuartaigh mé an taobh thoir d'abhainn ar fad = an taobh thoir den abhainn. Bheitheá ag súil le "den abhainn" annseo mar is abhainn áirid amháin atá i gceist; mar seo adeirtear i gcomhnaí é. (Sna leagain seo ar fad níl ach droichead, bóthar, abhainn agus rl. amháin igceist. Níl sna h-áiteachaí ach an bóthar, an droichead etc. áirid seo)
Bhí an mhuintir taobh thiar d'abhainn in a ngamal an uair sin d'uireasa droichid. Ní raibh aca ach a dhul an charra
TUILLEADH (7) ▼
Sín linn sin taobh ó dheas de dhroichead í. Annsin a bhí sé
Ní dheachaidh mé taobh ó thuaidh de chlaidhe chor ar bith
Tá limistéar mór talúna taobh thoir de bhóthar agam ach diomallachaí ar fad é
Tá an cúl taobh thiar de chlaise curtha againn.
Tá an easca taobh thiar de loch ar fad triomuithe anois
Beidh a bhfuil ó dheas de chuan annseo uiliog Dé Domhnaigh. Sin é a mheasaim
Tá a bhfuil ó thuaidh de shruthán ar fad le baint dó. Deir siad go bhfuil ar chaoi ar bith
f.
+–
Baileóidh tú an fheamainn de dhá charr = níl innte ach dhá charr; ní bheidh tada fágtha ach a mbeidh dhá chárr eile tugtha leat agad aisti
Tiúrfaidh tú leat a bhfuil eile de mhóin ann anois de dhá ualach
TUILLEADH (2) ▼
Thug sé leis an chruach de thrí lorry
Mharaigh an chú an giorria de dhá léim
g.
+–
Leag sé é de thurraic (tuirric)
Chaith sé an claidhe de rithte reathach
TUILLEADH (17) ▼
Leag sé é de bhuille mhaide
Dhonaigh sé d'aon-iarraidh amháin é
Bhuail sé de chic mé
Chuir sé ar chúl mo chinn de dhorna mé
Bhuail sé de chloich ar an dubhlia í (bó)
Dúirt sé an t-amhrán de ghlór breá láidir
Chaith sé amach é de ghorta garta
Thosaigh sé ag gabhail de dhornaí orm
Chaith siad an lá ag gabhail de chlocha air
Níor tháinig iadhadh orra ach dhá ghreadadh de chlocha
Ba bhreá an sásamh liom a bheith dhá lascadh de chiceannaí
Dúirt sé an méid sin de chogar liom
Chuir sé an doras dó (dhe) dhá thóin (len a thóin)
Chuir sé isteach an ursain dhá ghualainn
Thuit sé d'fhothromán mór míllteach
Rinne sé de bhallséire orm é
Scríobh an leitir de léim
+–
Déarfadh sé de mhíádh é. Is air nach mbeadh an mhoill = déarfadh sé le greann nó le barúlacht é
De mhíádh a leag sé an claidhe: ag iarraidh an dá theach seo thuas a chur in árachaí a chéile
TUILLEADH (3) ▼
De ghrá comhlódair a tháinic sé sin
De ghrá comhlódair a theigheas na madraí 'nan Aifrinn
Ní dhá dheóin a rinne sé é ach dhá ainneoin
·
Ní ghabhfainn ann chor ar bith ach d'fhonn a bheith in éindí libse.
Ní chuirfinn araoid ar bith air, ach d'fhonn a splancadh
h.
+–
D'imigh sé de shiúl oíche (de dhruim oíche)
Bíonn sé in a chodladh d'oíche agus de ló
TUILLEADH (1) ▼
Eiríonn sé de ghnáth ag an deich
i.
·
Dá bhíthin sin, dhá bhrithin sin, dhá réir sin, dhá bharr sin = mar gheall air sin
De in iontrálacha eile (50+)
Leig de do chuid aisfhreagraí anois nó tiúrfaidh mise luach do chuid aisfhreagraí dhuit
Tá ceann-fhearann (ceann-fhearainn) ann = an leath-fhód le claidhe; an chiúiseóg a fhanas timpeall le claidhe gan treabhadh nó gan cur i bpáirc. Ach in Iarthair na Gaillimhe (le farraige. Tá an chiall réamhráite i Muigh Cuilinn agus inGnó Mhór) tugtar amanntaí é, ar na cúilíní beaga — agus iad ingreamús dá chéile — a bhíos in aice le claise an tsrotha nó le claidhe san áit nach dteigheann na hiomrachaí díreach. Sórt ladhrógaí nó crúbáin iad. Idtalamh nach dtreabhtar ní fhágtar mórán de chiúiseóig le claidhe ann, agus b'fhéidir gur ingeall air sin a haistríodh an t-ainm. Na daoine a thugas "ceann-fhearann" ar áiteachaí mar seo, "an leath-fhód le claidhe" a thugas siad ar an "headland" féin
+
→
faitíos
Diabhal pléidh a bhéas agamsa le scadáin le mo ló aríst. Feacha an bhail a chuir siad cheana orm … Beannacht Dé dhuit a dhuine sin. Chuir siad go doras an bháis mé. Scadáin lofa a d'ith mé. Agus níor ghlac mé éiseall ná a dhath leo agus mé dhá n-ithe. Ach ní íosfaidh mé aríst díobh le cúnamh Dé. An té a bhuailtear san gceann bíonn faitíos air
TUILLEADH (6) ▼
Is furasta faitíos a chur air sin. Torann ar bith a chloisfeadh sé taobh istigh de chlaidhe, thuitfeadh sé as a sheasamh!
Tá sé ag teacht in a fhaitíos air anois de bharr a bhfuil daoine a chumadh dhó
Ní leigfeadh an faitíos dó a dhul taobh amach de dhoras ó a thuitfeadh oíche dhá bhfádh sé Éire bronnta air
Sin é an uair a d'imigh an faitíos díom, agus níor imigh go dtí sin
Le neart an fhaitiais a bhí air, níor bhain sé cois de rith nó go ndeachaidh sé isteach béal an dorais
Fan de chuideachta dhom anocht ar fhaitíos nach dtiocfadh S.
→
faoisc
Má thugann tú aon-fhata don bhó sin, tabhair faoscadh beag orra. Ní ghabhfadh fataí fuara go maith di anois
→
fara
Tá lot déanta ag an ógánach sin (an sionnach) annseo le bliain. Dar fiadh tá! Meastú nachar scuab sé sé cinn de chearca breá amach den fhara uaim. Fuair sé leigean eicínt orra. Sé atá i riocht
+
→
farúch
Fadó bhíodh farúch annseo againn fútha (cruacha arúir), ach diabhal ceo a dhéanas an chuid is mó de na daoine anois, ach a ndéanamh ar bhonn cloch
TUILLEADH (1) ▼
Bhí an t-urlár cho fliuch sin aige agus go mb'éigin dó a bhaint cúig nó sé de chuarta. Chuir sé líméar faoi, ach dheamhan maith a bhí ann. Bhí an ceann le fánaidh ag an uisce anuas annsiúd air. Thosaigh P. N. ag flithmhagadh faoi agus ag rádh go mba cheart dó a chrochadh agus farúch a chuir faoi mar a chuireas muinntir an Achréidh faoi na cruacha. Ba bheag nachar speir sé é.
+
→
feadhain
Níl "stripe" ar an bhfeáin aca is measa ná mo "stripe-sa". Is gearr go mbeidh a bhfuil de phortaigh inte ídithe. Deich mbliana eile ar a mhéid agus deir tusa in a dhiaidh [sin] gur roinneadh an sliabh seo díreach! = ar an méid, nó an uimhir stripeannaí atá ann. Deirtear "féinn" freisin go háirid más daoine atá i gceist
TUILLEADH (1) ▼
Tá 'chuile fhata ar an bhfeáin aca lofa. Bhí a fhios agam sin. An chéad-bhéilí céad-fhómhair a bhain mé i mbliana, d'aithin mé go raibh siad roighnithe. Is beag an dochar dóibh ar scáth a bhfuair siad de thriomach
+
Sin feánach atá ag dul chuig an damhsa atá ag an sagart. Ar chuala tú céard adúirt S. an Gh. faoi? "Is gradha an saol é! Is gradha muis", adeir sé. "Cuimnímse fhéin — agus ní hé an fhad sin ar an saol mé — go mbíodh sagairt ag sciolladh agus ag scóladh den altóir ar dhuine ar bith a ghabhfadh amach ag damhsa, de shiúl oíche. Anois tá siad dhá bhfuagairt ón altóir, agus ag maoidheachtáil leo a dhul ann, agus mara dteighe, dar fia is cam a bhreathnós siad orra lár na mháireach má chastar leo i mbóthar ná i mbealach iad! Is gradha an saol e! Is gradha sin!
TUILLEADH (2) ▼
Thug an leoraí feánach diabhalta móna leis. Chuir sé trí fhód de mhaolóig suas. M'anam narbh fhuláir dó sé phunt deich a thabhairt ar an leoraí úd: gur ag fear an leoraí a bhí an bhantáiste in a dhiaidh sin
Ní raibh de bharr na trágha inniu againn ach cheithre fheánach capaill. Meas tusa nar dhona an fátall é sin ag triúr!
+
→
feanc
Chaith mé an lá ag dul di le gró (do chloich), ach dhá naomhtaí mé, ní fhéadfainn feanc a bhaint aisti. Dar príosta, ní bhainfinn
TUILLEADH (1) ▼
Bhí cloch annsin thíos ag ceann an bhóthar, a mbíodh fir láidre dhá bhféachaint féin léithe. Ní bhainfeadh R. feanc aisti, ach thugadh T. gaoth di gan stró ar bith. Ba ghearr air é
+
→
fearacht
Ní raibh sé m'fhearacht-sa ariamh. Bhí sé indon imeacht. Tá sé de shonndacht annsin a chuid a iarraidh ar aon-nós, caoi nach bhfuil mise. Tá mise an-chuthal
TUILLEADH (2) ▼
Ní bheinnse fearacht cuid eile de na daoine chor ar bith. Níor mhaith liom ariamh an dá chroí a bheith agam. Déarfainn amach an rud gan frapa gan taca, sin nó leigfinn dó. Ní bheinn ag dul siar i mbéal duine agus ag maoidheachtáil leis, agus an buille feille a thabhairt dó taobh thiar dhá chúl in a dheidh sin
Chas bean an Ch. léithi é a fhearacht siúd nach mór a bhain bean an Ch. di. An iomarca fad a bheith ar a teanga 'ar ndó'. 'Deile! Sílim muise nach ro-bhuíoch di fhéin atá sí as ucht bean an Ch. a tharraint uirri fhéin. Roinn sí an onóir léithi. Sí atá i riocht
→
fearadh
M'anam muise má tá sí sin san mbaile gur fearadh don phobal í (cuirfidh sí maith ar an bparáiste). Diabhal bréag nach hea. Fágfaidh sí cupla toirtín eile in a diaidh shul a n-imighe sí. D'eireódh di!
→
fearann
D'ith mé fearann de cháca caiscín, agus d'ól mé muigín bláthaí. Bheinn deireannach dhá bhfanainn leis an tae
→
fear
Go leige Dia a sláinte di! Is mór an grádh diadha a rinne sí, agus an dílleachta bocht sin a thabhairt léithe. Fearfaidh Dia agus Muire Mháthair a cuid grádh Dia uirre. Siad atá i riocht
Aimsir fhearthainne den tsórt seo b'fhearr do dhuine fanacht chois na teine, agus gan a bheith dhá chailleadh fhéin, ar scáth a mbeadh déanta aige. Ní raibh aon-cheó ariamh de bharr breac aimsir mar seo
+
Nach hí an fimíneach de bhó í ag bearradh drible an chuid eile mar sin. Dheamhan bó a chonnaic mé ag teacht as an ruta céanna ariamh nach mbeadh "demur" eicínt uirri
TUILLEADH (1) ▼
Díol an fimíneach de ghamhain sin agad. Sin nó cuir fuath fíona ar dhrible an chuid eile. Níl iadadh air ach dhá gcangailt
→
fiar
Tá an-fhiar ó thuaidh le tabhairt don bhóthar ag an ngleann. Gabhfaidh sé isteach cúig nó sé de throithe ar chuid T. Mh. Nach hé a bhéas goilliúnach má chailleann sé mórán talúna. Ach céard atá ann ach leac?
→
fiosach
Nach fiosach an mhaise de do leithide de phiodarlann é. Céard a bhaineann sé dhuit céard a bhí mé a dhéanamh ann
+
→
fios
Ab shin é a bhfuil tú le tabhairt de cheartú ar an scéal. Tá mé gan fios fós muis = ní thuigim an scéal d'uireasa tuille mínithe
TUILLEADH (3) ▼
Bhí fios aige di = chionntuigh sé léithe; rinne se céileachas léithe (Leagan Achréidh)
D'orduigh an creideamh dúinn gan [fios] a bheith againn de bhean ar bith ach dhár mbean fhéin
Ara cén chaint sin ort? Tá M. níos fearr a fhios ná sin. Ní chreidfinn go ndéanfadh sí a leithide de chleas
+
→
fliuch 1
D'fhliuchfadh sí a raibh de thúáillí ar an mbaile ag gol
TUILLEADH (3) ▼
Ní dheachaidh an oiread sin óil de fhliuchadh ar mo chroí cheana le bliain mhór fhada
Níl fliuchadh do bhéil de phoitín ar thamhnachaí anois
Ní raibh fliuchadh do bhéil de chineál ar bith óil annseo faoi Nollaig. B'annamh leis nach go barrbachall a bheadh sé
+
→
fliuch 2
Bain díot na héadaigh fliucha
TUILLEADH (2) ▼
Níor leag mise méirín fhliuch air, agus bhí sé ag clamhsán orm in a dheidh sin. Abhallóir de ghasúr é. Is géar a thastódh slat uaidh
Dheamhan méirín fhliuch a leag an máistir faoi dhó ariamh air, agus chuaigh sí soir ag sciolladóireacht air in a dheidh sin. Sin í an mháthair agad: ag borradh le cantalóir de ghasúr. Is gránna é a ceird
→
fliuchán
Níl aon-fhliuchán ar an mbóthar de bharr na hoíche caitheadh sé báisteach nó ná caitheadh
+
→
focal
Tá ag chuile dhuine a laghad agus a fhéadfas sé de phlé a bheith aige le cúirteanna. Béarfar ar fhocal ort ann nó's maith a chruthós tú. Tá dlíodóirí annsiúd agus faobhar orra ag faire ar chuile fhocal a thiocfas as do bhéal nó go n-aimsighe siad é. Nach bhfuil a fhios agam é
TUILLEADH (4) ▼
Ná hinnis do scéal d'aonduine. Má innsíonn gabhfaidh cor an fhocail air. Nach air sin atá daoine ag faire. Beannacht Dé dhuit! Feacha a gcloiseann tú de luaidreáin chuile lá
Thug sé láimh agus focal di, go bhfillfeadh sé len a pósadh = gheall sé di go dílis
Tá láimh agus focal tugha aige di go bpósa sé í faoi cheann bliana. Ach cá bhfios cá mbeidh sé sin an uair sin. Ná bac le saighdiúr!
Thug sé láimh agus focal di go bpósfadh sé í, ach ghread leis ingan fhios de shiúl oíche, agus níor facthas ariamh ní ba mhó é. Na tíortha coímhtheacha a thug sé air féin, agus d'fhága sé ise ar an tráigh thirm