Dubh; Dubhaigh
—Briathra
—Tá an dá leagan ar an mbriathar dubh agus dubhaigh, ach dubhóidh, dubhódh is mó a bhíos san bhFáistíneach agus san gCoinníollach. Bíonn dhubh dhubhaigh san aimsir Chaithte. Dubhann agus dubhaíonn san Aimsir Láithrigh).
—dubhuithe aidiacht-bhriathar i gcomhnaí
1.
a dhéanamh dubh; dath dubh nó dath seargtha a thabhairt ar rud.
a.
+–
Dubhóidh mise na súile dhuit an-éascaidh mara leigidh tú de do chuid dradaireacht'
Céard a dhubh do léine? Tá a fhios ag mo chroí dhá bhfaighteá léine ghlan chuile lá go mbeadh sí dubh aríst trathnóna
TUILLEADH (6) ▼
Ní fuláir duit an drad sin agad a sciúradh corr uair, nó is gearr go mbeidh do chuid fiacla rodtha. Tá siad dubhuithe uiliog le goirid
Ní mór an t-éadach sin a dhuibheachan tuilleadh. Dheamhan mórán slaicht a bhéas air mar sin cheapfainn
Tá na ballaí sin ag duibheachan aríst th'éis gur gearr ó cheana ó cuireadh aol orra. Is gearr go mbeidh siad dubhuithe go maith aríst ag an simléar
Crón a bhí sé sin an chéad uair ach tá sé ag duibheachan anois le goirid
Bhí sé liath goirid ó shoin, ach shílfeá go bhfuil sé ag dubhú (a chuid gruaige) aríst, maran daithte aige atá sí
Beidh an mhóin sin ag dubhadh léar (de réir) mar a bhéas tú ag dul síos bárr léithe. An-mhóin í ar an ceathrú bárr
+–
Dhubh na sceacha (shearg siad, tháinic dath críon dóite orra) arú anuiridh ach imbliana siad na barrannaí atá ag dúachan. Ní fhaca mé sioc mar é ariamh cheana faoi Bhealtaine
Dhá bhliain ó shoin tháinic stolladh amach an t-am seo bhliain agus dhubhaigh sé na sceacha. Bhí an fhlaisc thiar de chuile sceach dóite agus an taobh a bhí thoir di glas. Níor facthas a leithide ó a tháinic an chéad-fhear
TUILLEADH (2) ▼
Tá na h-áirní ag duibheachan. Is gearr go mbeidh siad sách aibidh anois
Tá na billeógaí ag dubhadh. Is gearr uatha nó go dtuitidh siad anois
b.
+–
Tá an oíche ag dubhú = an oíche ag tuitim; an lá ag diúltú dhá sholas (Ach "tá an oíche ag duibheachan" .i. bhí sé in a oíche cheana, agus bíonn an oíche i gcomhnaí a bheagán nó a mhórán "dubh", ach eiríonn sí níos duibhe le "duibheachan")
Tá an oíche ag duibheachan = ag eirghe níos duibhe (ní abróchaí "ag dúachan" annseo, ná le rud ar bith atá dubh, meath-dhubh nó dorcha cheana
TUILLEADH (2) ▼
Tá sé ag duibheachan thar mar a bhí sé ar ball. Sin é duibheachan an mhaidneachain
Is mór atá an oíche dubhuithe ó a tháinic mé isteach
c.
+–
Ní thiurfadh sé an oiread agus a dhubhódh mo bhéal dom. Tá sé an-ghortach = an oiread agus a d'fheicfí in do dhrad (de bheatha, milseáin agus rl.)
Ní bhfuighidh tú an oiread agus a dhubhódh do bhéal di. Dheamhan é muis. Is dona uait fhéin roint nuair a bhíos rud agad
TUILLEADH (1) ▼
Is beag an mhaith d'aonduine leath agus páirt a fhuagairt ar an ngortachán siúd. Ní bhfuigheadh a mháthair an oiread agus a dhubhódh a béal uaidh, má bhíonn dúil aige fhéin ann
d.
·
Bhí sé dearg idtosach, agus d'imigh an deirgeadas as, agus shíl mé go raibh sé (lot) ag cneasú ach in a leabaidh sin séard a rinne sé dúachan, agus bró thinn a dhéanamh, agus b'éigin dom a dul chuig an dochtúr faoi
Tá an meall sin ag dubhadh, ainneoin gur shíl mé go ndéanfadh sé seile. Ach sí an mháthair ghuir a fheicim. Tá barr bracha air ceart go leór
2.
duifean a theacht nó smúit nó scamaill.
a.
+–
Dhubh (dhubhaigh) an spéir uiliog thiar adtuaidh
Tá an spéir sin ó dheas ag dubhadh (dubhú) aríst. Ráig eile atá air. Cho luath agus a gheobhas muid fáfall gabhfamuid abhaile. Níl gnatha ar bith againn dhá(r) gcailleadh féin annseo
TUILLEADH (2) ▼
Shílfeá go bhfuil an lá ag dubhú = ré dhorcha ann
Nuair a fheicfeas tú an bun sin ag dubhú bí ar do shon féin annsin. Is gearr uait báisteach = ceaird áirid den spéir
+–
Tá an spéir ag dubhachan. Tabhair dubhachan air. Chugad an dórtadh!
Tá bun na gaoithe ag dubhachan go mór le tamall. Dheamhan a fhios agam nach dtiocfaidh an chuid eile de'n lá ceáthannach. Déan deabhadh anois go gcrapaidh muid linn!
TUILLEADH (2) ▼
Tá an Sunda Salach ag dubhachan. Tiubharfaidh sé cnáimh le creinneadh dhuinn an ghlaicín fhéir sin a bheith buailte ar a chéile againn shul á thiocfas an dórtadh
Breac-aimsir í. An t-aer ag dubhachan agus na léasáin sin ann gacha le leath-uair. Ní ghabhfainn i mbannaí nach gcaithfeadh sé tuile gan mórán achair
b.
+–
Sin í an iarraidh a dhubh mo chroí ar fad: bás Nóra = a chuir duifean air; a bhreódh mo chroí; a scal é agus rl.
Ní raibh sí leath cho mór i m'aghaidh nó gur dheasaigh lucht na mbréag léithe. Dhubhaigh siad sin a croí ar fad i m'aghaidh
TUILLEADH (1) ▼
Dubhóidh an scéal sin a chroí ach a gcluinidh sé é, ach m'anam gur beag sin againn mar gur beag é a thruaighe féin d'aonduine
3.
ag deargadh nó ag curaidheacht.
+–
Tá criathrach dubhuithe aige ar chaoi ar bith = a lán móna bainte agus scartha aige air ("tá talamh dubhuithe aige"; curtha, deargtha)
Tá cuid mhaith talmhana dubhuithe (deargtha, curtha) aige le cupla lá
TUILLEADH (10) ▼
Tá sé ag dubhachan thíos annseo. Féachfaidh an bhreaclach sin leis é freisin = ag deargadh
An bhfuil aon-rath ort ag dubhachan (ag cur fhataí). B'fhearr dhuit cupla lá a thabhairt dom le garrdha Ú. Mh. Tá "an craiceann" siúd indon thú a chur ar do mhiotal. Ní ag tabhairt guth oibre ort atá mé chor ar bith, ach go bhfeicfidh mé cé'n gníomh atá ionnad le talamh, nó an bhfuil tú cho maith agus atá do cháil. Chuala mé ag muintir na M. nach raibh cinneadh leat ag dubhachan, agus dheamhan a bhfuil daor-bhasctha dhaom (dhíom) féin
Bhí an garrdha dubhuighthe (dú-aí) againn ach ar tháinic S. G. aniar trathnóna. Ba shin lá oibre: is fhearr é ná píosa talmhana go h-árd. M'anam go raibh agus dubhuighthe glan (ní cur maoilscríobach nó gaedhealach a thug muid air)
Tuairim agus cion lae d'fhear mhaith atá dubhuighthe ann, th'éis go bhfuil seisean seachtain leis. Ach níl aon-bhrigh ins an ngeospailín údaidh, thé (cé) nach raibh aon-chailleadh ag obair air scathamh. Tá sé leathta uirre siúd ar aon-chor
Chugad a gharrdha! Má sheasann láigheannta dhomsa dubhóchaidh mé talamh as seo go dtí lá buidhe Bealtaine seo chugainn le congnamh Dé! Dhá bhfaghainn aire mhaith dhéanfainn é arsa tusa, ach is deacair d'fhataí tura a bheith ag comórtas le togha na feola mar atá sé seo thoir a chaitheamh
Diabhal an féidir go bhfuil an dá chúl sin dubhuighthe aige leis féin le seachtain. Gínn é! Bheadh ciall in a leithide. Is aoibhinn do'n bhean a phósfas é. Ní taobh le min bhuidhe a bhéas sí Lá Fheile San Seáin (beidh sean-fhataí aice)
Dubhuigheann siad congnamh maith de "phíosa" talmhana 'chuile lá aindeoin go ndéanann siad a gcuid freastail féin. Ach is suarach an t-iongnadh é! Bíonn siad amuigh leis an scairt-mhaidin agus ní scuireann siad go mbíonn an dubh ar an oíche. B'fhurasta do 'chuile dhuine dubhachan a dhéanamh dhá dteigheadh sé di cho dubhshlánach sin — as cosa idtaca. Ach fágfaidh siad in a ndiaidh é cho maith leis an té a ghlacfas an saoghal go réidh!
Dar príosta muise ní dhubhóchaidh sé an oiread de'n chraiceann sin de rith agus de léim mar a rinne sé leis an gcoinnleach. Tá an craiceann siúd deacair. Bainfidh sé siar as é
Tá dubhachan mór déanta aige — garrdha na h-A., agus an M., agus is gearr go mbeidh an Bh. Bh. dubhuighthe freisin aige. Thiubharfadh cupla lá eile iarracht mhaith air. Is beag an stró air siúd talamh a dhubhachan. Níl leisce ná drugal air. Tá sé cho sanntach ar an droch-lá agus atá sé ar an lá breagh
D'fhan siad thuas annsin go raibh an cheapach dubhuighthe aca aindeoin go raibh siad dhá gcaidhleadh le sneachta. Dheamhan duine ar na mbaile nach raibh na bonnaidheachaí le splainc aige, agus iadsan i muinín a gcroidhe agus a gcruite ag deargadh talmhana
4.
ag "breacadh" páipéir, nó ag déanamh cuid mhaith scríobhnóireachta.
+–
Tá tú ag dubhú páipéir bail ó Dhia ort. Is diabhlaí nach ngráineochthá (nach ngránochthá) den scríbhneóireacht uair eicínt!
Dubhaíonn sé páipéar, bíodh aon-mhaith ann nó ná bíodh = "breacann" sé
TUILLEADH (1) ▼
Tá tú ag dubhachan bail ó Dhia ort = ag scríobhnóireacht
5.
+–
Tá na fataí ag dubhachan anois = an dubhachan ag teacht orra; iad ag seargadh leis an dubhachan
Tá na fataí ag dubhú as éadan (leis an dúachan)
TUILLEADH (2) ▼
Ní bhíonn orra ach spoitín beag bídeach — dubh na fríde — idtús bliana. Ní mórán le go dtiúrfá faoi deara chor ar bith é. Ach cairíonn sé amach, agus dubhaíonn siad (fataí) i leabaidh a chéile, agus ní bhíonn siad inithte chor ar bith indeireadh bliana
Tá mé ag ceapadh go bhfuil fataí dubhuithe (/duhī/). Bhí siad dubhuithe (/duhī/) nuair a bhí muid dhá lánú anuiridh: is gearr anois go ndubhaí (/ɴuhī/) siad (go dteaga an dúachan orra)
Dubh in iontrálacha eile (50+)
+
Tá dubh-fhaitíos air go gcuirfí san bpríosún é
TUILLEADH (1) ▼
Bhí an dubh-fhaitíos air ag dul isteach
→
fara
Níl aon-lonta dubha ná aon-chéirseachaí ag taithighe annseo chor ar bith anois, ó réitíodh na crígheannaí annsin siar. Dheamhan fara aca ann
→
foirm
Tá foirseadh mór cainte aige, ach nach bhfuil a leath i gclár ná i bhfoirm. Chuirfeadh sé dallach dubh ort mara mbeadh a fhios agad cé hé fhéin
→
froigisí
Tá na seálta fruigisí ag dul i léig. Seálta dubha is mó atá ag teacht amach anois. Chreidim gurb iad is fhearr l'aghaidh na strácála, agus nach mbíonn an salachar cho sunntasach orra le na seálta eile
→
fág gan
Shílfeá gur mór an dícéille atá air a dhul ag cur anró air fhéin ag baint fheamainne le curach, agus dalladh feamainn dubh — airde crann loinge dhi — thíos annsin thíos aige ar chongar. Ach ní minic leis an gceann céanna gan an chontráil a dhéanamh. Oibríodh sé leis. Ag treabhadh an tsléibhe agus an talamh réidh a fhágáil gan cur. Sin é a fhearacht aige sin é
→
fágtha
Ní fhaca tú aonduine ariamh ba fágha a bhí an oíche sin ná mise. Bhí mé amuigh i lár an chriathraigh bháite, an oíche cho dubh le pic, agus mar bharr ar an dathúlacht an t-ocras ag teannadh liom. Shíl mé nach ndéanfainn eólas choíchin as.
→
fáideog
Déan bráideóg fhíógaí agus gabhfaidh muid ag coinnleóireacht. Tá na crícheannaí sin siar beó beitheach le smólaigh agus lonta dubha
→
fáinne
Cé leis an cut dubh sin a bhfuil an fáinne bán ann (timpeall a mhuiníl). Tá sé taithí ar an tsráid seo le seachtain. Dhá bhfaghainnse leigean air, ní thiúrfadh a chosa fhéin abhaile é in mo dhiaidh
→
fálach
Chreidim gur fearr dom an citil a fhiuchadh faitíos na fálach thuas. Thiocfadh dóibh seo a bheith isteach puinte ar bith, agus dheamhan agus móide, in a leabaidh sin, a mbeidís isteach go mbeadh an dubh ar an oíche. Ní hionann a dhul 'na bhaile mhóir agus a fhágáil.
→
féar
Diabhal a dhath síos in íochtar an chlochair ach féar gliomach. Tá sé sin go fairsing ann. Ní bhfuightheá boirdín asail d'fheamainn dubh ar an roinn ar fad
→
carcair
Diabhal mé go mbíodh neart carcaireachaí giumhasaighe, a's maidí dubha suas annsin fadó, ach ní fheicfeá ceann a' bith anois.
→
ceasúil
Feoil an-cheasamhail í an mhuicfheoil bhán sin. Tá col agam fhéin léithe. Mara bhfaghainn ruainne dubh, ní bhacfainn chor a' bith léithe.
Níl aon-cheo dhá ndéanann duine as bealach i ngan-fhios ná i gcoimhfhios nach bhfuil scríobhtha síos annsiúd ar leabhar a' chunntais, a's dubhshlán aon-duine dallach dubh a chuir (a chur) ar Dhia. Siúd í an chúirt nach nglacfa na bréaga, a mhic ó.
→
cora
Is mío-thapamhail an áit í an charra sin le theacht innte 'san oidhche. Fhobair gur bascadh mé oidhche cheana innte. Bhí an oidhche chomh dubh leis a' daol, a's gan fhios agam, cá 'gcuirfinn mo chois, ach a' sméarthacht liom.
Ní mó ná dhá mbeadh Céadtach ar a' saoghal anois, go mbeadh sé indon deasú leis siúd. Tá sé dubh-láidir.
→
baile
Ní bhfuair mé dubh ná dath ná tuairisc mo chaoirín amuigh ná i mbaile, ariamh ó shoin. Cneamhaire eicínt a d'árduigh leis í a's a d'ith í. 'D'eile!
+
→
bealach
Níl sé ionrásta ag a' bhfiadh an bealach sin a shiubhal amach sa ngeimhreadh, nuair a bhío(nn)s dubh-luachair na bliadhna ann, a's an easca báithte.
TUILLEADH (2) ▼
Bealach fada é abhaile: beidh an dubh ar an oidhche nuair a bheidheas muid ann.
Dhá mbeadh do chailleadh go deo air, ní chuirfeadh sé siúd é fhéin dubh na h-iongan as a bhealach fhéin, le fóirithint a dhéanamh ort.
→
bealaigh
Is beag an toradh a thiubhraidís sin ar a' bPápa fhéin, a's tagadh sé a' cainnt leo, arae tá'n bhradghail a's an leiciméaracht chomh bealtuighthe isteach ionnta(b) anois, a's nach scarfa sí leo(b) go n-imthighe an ball dubh de'n fheadóig.
+
→
coraice
Tiubharfa coruice dhubh na bliadhna a sháith le déanamh dhó = ní shárócha sé dubh-luachair na bliadhna.
TUILLEADH (17) ▼
Ní anois a theastóchadh farae ar bith uatha(b) ach amach i gcoruice dhuibh na bliadhna, nuair nach mbeidh tiomsacht ar bith ar a' talamh.
Ní sháinneochadh duine 'bith aon-chaora anois — i gcoruice dhuibh na bliadhna thall. Cead scuir a bhí a thabhairt dóib. Ar ndú (dar ndóigh) ní millteanas a fhéadfas siad a dhéanamh, a's chomh lom a's tá 'chuile áit.
Shílfeá gurab é coruice dhubh na bliadhna atá agaibh ann leis a' ngliúrach {{(gleorach) de theine atá thíos agaibh. Diabhal aithne oraibh, nach fuacht atá 'san aimsir!
Is measa é ná coruice dhubh an gheimhridh le fearthainn a's gairbhshion. Nach a' séideadh báistighe atá sé le coigcigthis i mbéal a chéile!
Ceadh nach bhfuil tú a thabhairt do na beithidhigh sheasca, ach an ghabhailín fhéir sin? Is gearr le dhul orra(b) an teirgéis sin ar choruice dhuibh na bliadhna a's gan soláthar na solamar ar a' talamh.
Gearrógaí dubha na Nodlag, coruice dhubh na bliadhna, laetheantaí na Riabhaighe, Gairbhshion na gCuach, a's gaoth ruadh na Féile Sin Seáin — sin iad a chuirea(nn)s cruit ar an sean-eallach. 'Siad, agus ar a' duine fhéin go minic.
InDomhnach bhí an lá indiu chomh dona le aon-lá a tháinic ar choruice dhuibh na bliadhna. Bhí barr sneachta ar a' mbáist(igh) a chaith sé taca am 'dinnéir.
'Sí an mhí seo anois a's cuid de'n mhí seo chugainn coruice dhubh na bliadhna. Ní bhíonn fás faoi thada.
Coruice dhubh an gheimhridh a bhí ann, a's caitheadh na créatúir amach as a' teach, a's fáisceadh glas air in a n-aghaidh. Dheamhan créatúlacht a chonnaic tú ariamh mar é, a's gan teach ná árus aca(b), ná áit a gcuirfidís tharta(b) an oidhche.
Is deas í 'ur gceird gan bhréig, dhár gcrupadh fhéin suas chois claidhtheachaí faoi ghaoith a's faoi dheallradh, a's a' fanacht annsin i gcaitheamh na h-oidhche. Cé'n bhrigh ach an uair atá ann — coruice dhubh na bliadhna. Ní mó ná go ndéanfadh duine é i Mí mheodhain a' tSamhraidh, ní áirmhighim anois.
Geimhreadh! Is beag a' bhrigh é fós go dteaga (dtaga) coruice dhubh na bliadhna.
Tá díthcéille ort, a' baint do dhrár dhíot féin, go gcaithtear coruice dhubh na bliadhna, ar aon-nós. Dar ndóigh níor tháinic tairm a' bith ar a' ngeimhreadh fós. Amach romhat atá a mhic ó!
Seo í coruice dhubh na bliadhna, ach is measa Mí na bhFaoillí mar sin fhéin. 'Mí na bhFaoillí a mharbhuighea(nn)s na caoirigh'. Badh mhinic adeireadh M. Th. fadó é, 'ndéana Dia grásta air.
Má tá sé ar bhéal na h-uaighe ag an aimsir seo, go bhféacha Dia air, ach a dteaga coruice dhubh na bliadhna. Déanfa sí sin a chreach.
'Bhfaca tú uair chomh breagh léithe ariamh ar choruice dhubh na bliadhna. Má tá sí buille fuar fhéin tá sí teann tirm, agus dar príocaidhe is mór is fiú an triomach.
Tá chuile áit in a mhoirt ag a' mbáistigh, ach chreidim gurab é nádúr na h-Uaire é. D'eile cé'n chaoi 'mbeadh sí ar choruice dhubh na bliadhna.
Rugadh uainín dhom annseo an bhliadhain cheana, ar choruice dhubh na bliadhna. Badh é an chéad uan óg sa tír é. Ní fhaca tú in do shaoghal ariamh, aon-dithreabhach a bhí chomh meirbh leis. Daighean mé gur shrian sé thríd 'na dheidh sin, dhá dhonacht dhá raibh an uair.
+
→
crinn
Chuirfead sé sin an dubh in a gheal ort dá ngéillteá dhó. Chloisfeá a' cumadóireacht é, a's dheamhan aithne air nach hé cnámh chrínnte na fírinne a bheadh aige.
TUILLEADH (1) ▼
Bhí an choimhlinnt chomh géar orainn, a's currach na bhF. dhá'r gcreinneadh, a's gur bhuail faitchíos mé, nuair a chasfadh muid ar ais, sa gcóir, go ndéanfad sí puca dubh a's dubh dhínn.
→
cromnasc
Má's fearr leat cúirt ná cromnasc, bíodh agad. 'Beatha do dhuine a thoil', a mhic ó. Ach má mhilleann siad (na caoirigh) dubh na h-iongan ormsa aríst, gheobha mé rud in' omós, feicfe tú fhéin air.
→
crígh
Dheamhan crích ná tom ar a' mbaile nar casadh orainn! Is ait a chruthuigh muid a's ar mbealach a dheanamh chor ar bith, a's chomh dubh a's bhí an oidhche.
+
→
críoch
Crígh Fódla, Crígh Banban, Crígh Mhuire, Dhá Chrích Mhuire, Crígh Fáil, An Chrígh Dhubh (ainm baile fearainn, ach b'fhéidir gur (v) réamhráidhte atá i gceist annseo. Tá neart acu ann, ar aon-nós!).
TUILLEADH (2) ▼
Tá sé in a chomhnuidhe ar an gCrígh Dhuibh (ainm baile fearann).
Casadh liom é ag ceann bóithrín na Críghe Duibhe (an áit chéadna).
→
cuach
Nach furasta cuid de na daoine a chuachadh suas. Dheamhan ann ach labhairt leo, a's cuirfe duine 'bith dallach dubh orra(b)!