dubh, dubhaigh
—briathar
—tá an dá leagan ar an mbriathar, dubh agus dubhaigh, ach dubhóidh, dubhódh is mó a bhíos sa bhfáistineach agus sa gcoinníollach. Bíonn dhubh, dhubhaigh san aimsir chaite. dubhann agus dubhaíonn san aimsir láithreach.
—aidiacht bhriathartha: dubhaithe i gcónaí
1.
a dhéanamh dubh; dath dubh nó dath seargtha a thabhairt ar rud.
a.
+–
Dubhóidh mise na súile dhuit an-éasca mura lige tú de do chuid dradaireachta
Céard a dhubh do léine? Tá a fhios ag mo chroí dhá bhfaighteá léine ghlan chuile lá go mbeadh sí dubh aríst tráthnóna
TUILLEADH (6) ▼
Ní foláir duit an drad sin agat a sciúradh corruair, nó is gearr go mbeidh do chuid fiacla rodta. Tá siad dubhaithe uileag le gairid
Ní mór an t-éadach sin a dhuibheachan tuilleadh. Dheamhan mórán slaicht a bheas air mar sin cheapfainn
Tá na ballaí sin ag duibheachan aríst, théis gur gearr ó cheana ó cuireadh aol orthu. Is gearr go mbeidh siad dubhaithe go maith aríst ag an simléar
Crón a bhí sé sin an chéad uair ach tá sé ag duibheachan anois le gairid
Bhí sé liath gairid ó shin, ach shílfeá go bhfuil sé ag dubhú (a chuid gruaige) aríst, muran daite aige atá sí
Beidh an mhóin sin ag dubhadh léar (de réir) mar a bheas tú ag dul síos barr léithe. An-mhóin í ar an ceathrú barr
+–
Dhubh na sceacha (shearg siad, tháinig dath críon dóite orthu) arú anuraidh ach i mbliana siad na barrannaí atá ag dúchan. Ní fhaca mé sioc mar é ariamh cheana faoi Bhealtaine
Dhá bhliain ó shin tháinig stolladh amach an t-am seo bhliain agus dhubhaigh sé na sceacha. Bhí an fhlaisc thiar de chuile sceach dóite agus an taobh a bhí thoir di glas. Níor facthas a leithide ó tháinig an chéad fhear
TUILLEADH (2) ▼
Tá na hairní ag duibheachan. Is gearr go mbeidh siad sách aibí anois
Tá na bileogaí ag dubhadh. Is gearr uathu nó go dtite siad anois
b.
+–
Tá an oíche ag dubhú — an oíche ag titim; an lá ag diúltú dhá sholas. Ach tá an oíche ag duibheachan .i. bhí sé ina oíche cheana, agus bíonn an oíche i gcónaí a bheagán nó a mhórán dubh, ach éiríonn sí níos duibhe le duibheachan
Tá an oíche ag duibheachan — ag éirí níos duibhe. Ní abrófaí ag dúchan anseo, ná le rud ar bith atá dubh, meathdhubh nó dorcha cheana
TUILLEADH (2) ▼
Tá sé ag duibheachan thar mar a bhí sé ar ball. Sin é duibheachan an mhaidneachain
Is mór atá an oíche dubhaithe ó tháinig mé isteach
c.
+–
Ní thabharfadh sé an oiread is a dhubhódh mo bhéal dom. Tá sé an-ghortach — an oiread is a d'fheicfí in do dhrad (de bheatha, milseáin srl.)
Ní bhfaighidh tú an oiread is a dhubhódh do bhéal di. Dheamhan é muis. Is dona uait fhéin roinnt nuair a bhíos rud agat
TUILLEADH (1) ▼
Is beag an mhaith d'aon duine leath agus páirt a fhuagairt ar an ngortachán siúd. Ní bhfaigheadh a mháthair an oiread is a dhubhódh a béal uaidh, má bhíonn dúil aige fhéin ann.
d.
·
Bhí sé dearg i dtosach, agus d'imigh an deirgeadas as agus shíl mé go raibh sé (lot) ag cneasú, ach ina leaba sin, séard a rinne sé dúchan agus bró thinn a dhéanamh agus b'éigean dom a dul chuig an dochtúr faoi.
Tá an meall sin ag dubhadh, ainneoin gur shíl mé go ndéanfadh sé seile. Ach sí an mháthair ghoir a fheicim. Tá barr bracha air ceart go leor
2.
duifean a theacht nó smúit nó scamaill.
a.
+–
Dhubh (dhubhaigh) an spéir uileag thiar aduaidh.
Tá an spéir sin ó dheas ag dubhadh (dubhú) aríst. Ráig eile atá air. Chomh luath agus a gheobhas muid fáfall gabhfaidh muid abhaile. Níl gnaithe ar bith againn dhá(r) gcailleadh féin anseo
TUILLEADH (2) ▼
Shílfeá go bhfuil an lá ag dubhú — ré dhorcha ann
Nuair a fheicfeas tú an bun sin ag dubhú bí ar do shon féin ansin. Is gearr uait báisteach — ceaird áirid den spéir
+–
Tá an spéir ag dúchan. Tabhair dúchan air. Chugat an dórtadh!
Tá bun na gaoithe ag dúchan go mór le tamall. Dheamhan a fhios agam nach dtiocfaidh an chuid eile den lá ceathannach. Déan deabhadh anois go gcrapa muid linn!
TUILLEADH (2) ▼
Tá an Sunda Salach ag dúchan. Tabharfaidh sé cnáimh le crinneadh dhúinn an ghlaicín fhéir sin a bheith buailte ar a chéile againn shula thiocfas an dórtadh
Breacaimsir í. An t-aer ag dúchan agus na léasáin sin ann gacha le leathuair. Ní ghabhfainn i mbannaí nach gcaithfeadh sé tuile gan mórán achair
b.
+–
Sin í an iarraidh a dhubh mo chroí ar fad: bás Nóra — a chuir duifean air; a bhreoigh mo chroí; a scall é srl.
Ní raibh sí leath chomh mór i m'aghaidh nó gur dheasaigh lucht na mbréag léithe. Dhubhaigh siad sin a croí ar fad i m'aghaidh
TUILLEADH (1) ▼
Dubhóidh an scéal sin a chroí ach a gcluine sé é, ach m'anam gur beag sin againn, mar gur beag é a thrua féin d'aon duine
3.
ag deargadh nó ag curaíocht.
+–
Tá criathrach dubhaithe aige ar chaoi ar bith — a lán móna bainte agus scartha aige air; tá talamh dubhaithe aige — curtha, deargtha
Tá cuid mhaith talúna dubhaithe (deargtha, curtha) aige le cupla lá
TUILLEADH (10) ▼
Tá sé ag dúchan thíos anseo. Féachfaidh an bhreaclach sin leis é freisin — ag deargadh
An bhfuil aon rath ort ag dúchan (ag cur fhataí). B'fhearr dhuit cupla lá a thabhairt dom le garraí Ú. Mh. Tá an craiceann siúd in ann thú a chur ar do mhiotal. Ní ag tabhairt guth oibre ort atá mé chor ar bith, ach go bhfeicfidh mé cén gníomh atá ionat le talamh, nó an bhfuil tú chomh maith agus atá do cháil. Chuala mé ag muintir na M. nach raibh cinneadh leat ag dúchan, agus dheamhan a bhfuil daorbhasctha dhaom (dhíom) féin
Bhí an garraí dubhaithe (dú-aí) againn ach ar tháinig S. G. aniar tráthnóna. Ba in lá oibre: is fhearr é ná píosa talúna go hard. M'anam go raibh agus dubhaithe glan (ní cur maolscríobach nó gaelach a thug muid air)
Tuairim is cion lae d'fhear mhaith atá dubhaithe ann, théis go bhfuil seisean seachtain leis. Ach níl aon bhrí sa ngeospailín údaí, thé (cé) nach raibh aon chailleadh ag obair air scaitheamh. Tá sé leata uirthi siúd ar aon chor
Chugat a gharraí! Má sheasann lánta dhomsa dubhóidh mé talamh as seo go dtí Lá Buí Bealtaine seo chugainn le cúnamh Dé! Dhá bhfaighinn aire mhaith dhéanfainn é arsa tusa, ach is deacair d'fhataí tura a bheith ag comórtas le togha na feola mar atá sé seo thoir a chaitheamh
Diabhal an féidir go bhfuil an dá chúl sin dubhaithe aige leis féin le seachtain. Ginn é! Bheadh ciall ina leithide. Is aoibhinn don bhean a phósfas é. Ní taobh le min bhuí a bheas sí Lá Fhéile San Seáin (beidh seanfhataí aice)
Dubhaíonn siad cúnamh maith de phíosa talúna chuile lá, ainneoin go ndéanann siad a gcuid freastail féin. Ach is suarach an t-ionadh é! Bíonn siad amuigh leis an scairtmhaidin agus ní scoireann siad go mbíonn an dubh ar an oíche. B'fhurasta do chuile dhuine dúchan a dhéanamh dhá dtéadh sé di chomh dúshlánach sin — as cosa i dtaca. Ach fágfaidh siad ina ndiaidh é chomh maith leis an té a ghlacfas an saol go réidh!
Dar príosta muise ní dhubhóidh sé an oiread den chraiceann sin de rith is de léim mar a rinne sé leis an gcoinleach. Tá an craiceann siúd deacair. Bainfidh sé siar as é
Tá dúchan mór déanta aige — garraí na hA., agus an M., agus is gearr go mbeidh an Bh. Bh. dubhaithe freisin aige. Thabharfadh cupla lá eile iarracht mhaith air. Is beag an stró air siúd talamh a dhúchan. Níl leisce ná drogall air. Tá sé chomh santach ar an drochlá agus atá sé ar an lá breá
D'fhan siad thuas ansin go raibh an cheapach dubhaithe acu ainneoin go raibh siad dhá gcaidhleadh le sneachta. Dheamhan duine ar na mbaile nach raibh na bonnaíochaí le splainc aige, agus iadsan i muinín a gcroí agus a gcruite ag deargadh talúna
4.
ag breacadh páipéir, nó ag déanamh cuid mhaith scríbhneoireachta.
+–
Tá tú ag dubhú páipéir bail ó Dhia ort. Is diabhlaí nach ngráineofá den scríbhneoireacht uair eicínt!
Dubhaíonn sé páipéar, bíodh aon mhaith ann nó ná bíodh — breacann sé
TUILLEADH (1) ▼
Tá tú ag dúchan bail ó Dhia ort — ag scríbhneoireacht
5.
+–
Tá na fataí ag dúchan anois — an dúchan ag teacht orthu; iad ag seargadh leis an dúchan
Tá na fataí ag dubhú as éadan (leis an dúchan)
TUILLEADH (2) ▼
Ní bhíonn orthu ach spoitín beag bídeach — dubh na fríde — i dtús bliana. Ní mórán le go dtabharfá faoi deara chor ar bith é. Ach caithríonn sé amach agus dubhaíonn siad (fataí) i leaba a chéile, agus ní bhíonn siad inite chor ar bith i ndeireadh bliana
Tá mé ag ceapadh go bhfuil fataí dubhaithe (/duhī/). Bhí siad dubhaithe (/duhī/) nuair a bhí muid dhá lánú anuraidh: is gearr anois go ndubhaí (/ɴuhī/) siad (go dteaga an dúchan orthu)
dubh in iontrálacha eile (50+)
→
fara
Níl aon lonta dubha ná aon chéirseachaí ag taithí anseo chor ar bith anois ó réitíodh na crígheannaí ansin siar. Dheamhan fara acu ann
→
feiste
Ní ansin a théim ag an aifreann dubh ná dath. Rug sé orm maidin Domhnaigh amháin ag teacht deireanach agus thug sé aghaidh mar a thabharfá ar mhadadh orm. Tabhair glafairt air a dhuine chóir! 'Dheamhan mé,' arsa mise liom péin, 'má scagaim mé fhéin uait an babhta seo nach go luath a fheicfeas tú aríst mé!' Agus ní fhaca. Ní raibh mé ina fheiste ná ina fhínne ó shin. Téim suas go dtí an fear nach mbíonn doicheall aige roimh aon duine
→
foirm
Tá fuirseadh mór cainte aige ach nach bhfuil a leath i gclár ná i bhfoirm. Chuirfeadh sé dallach dubh ort mura mbeadh a fhios agat cé hé fhéin
→
froigisí
Tá na seálta froigisí ag dul i léig. Seálta dubha is mó atá ag teacht amach anois. Chreidim gurb iad is fhearr le aghaidh na strácála, agus nach mbíonn an salachar chomh suntasach orthu le na seálta eile
→
fág gan
Shílfeá gur mór an díth céille atá air a dhul ag cur anró air fhéin ag baint fheamainne le curach, agus dalladh feamainn dubh — airde crann loinge dhi — thíos ansin thíos aige ar chóngar. Ach ní minic leis an gceann céanna gan an chontráil a dhéanamh. Oibríodh sé leis. Ag treabhadh an tsléibhe agus an talamh réidh a fhágáil gan cur. Sin é a fhearacht aige sin é
→
fágtha
Ní fhaca tú aon duine ariamh ba fágtha a bhí an oíche sin ná mise. Bhí mé amuigh i lár an chriathraigh bháite, an oíche chomh dubh le pic, agus mar bharr ar an dathúlacht an t-ocras ag teannadh liom. Shíl mé nach ndéanfainn eolas choíchin as.
→
fáideog
Déan bráideog fhíógaí agus gabhfaidh muid ag coinnleoireacht. Tá na crígheannaí sin siar beo beathach le smólaigh agus lonta dubha
→
fáinne
Cé leis an cat dubh sin a bhfuil an fáinne bán ann (timpeall a mhuiníl). Tá sé taithithe ar an tsráid seo le seachtain. Dhá bhfaighinnse ligean air, ní thabharfadh a chosa fhéin abhaile é in mo dhiaidh
→
fálach
Chreidim gur fearr dom an citil a fhiuchadh faitíos na fálach thuas. Thiocfadh dóibh seo a bheith isteach pointe ar bith, agus dheamhan is móide, ina leaba sin, a mbeidís isteach go mbeadh an dubh ar an oíche. Ní hionann a dhul 'na bhaile mhóir agus a fhágáil.
→
féar
Diabhal a dhath síos in íochtar an chlochair ach féar gliomach. Tá sé sin go fairsing ann. Ní bhfaightheá boirdín asail d'fheamainn dubh ar an roinn ar fad
→
carcair
Diabhal mé go mbíodh neart carcaireachaí giúsaí agus maidí dubha suas ansin fadó, ach ní fheicfeá ceann ar bith anois.
→
ceasúil
Feoil an-cheasúil í an mhuiceoil bhán sin. Tá col agam fhéin léithe. Mura bhfaighinn ruainne dubh, ní bhacfainn chor ar bith léithe.
Fuadaíodh amach sa teiscinn choimhthíoch é, 'siar ó Árainn, agus níor frítheadh a dhubh ná a dhath ná a thuairisc ó shin.
Níl aon cheo dhá ndéanann duine as bealach, i ngan fhios ná i gcomhfhios, nach bhfuil scríofa síos ansiúd ar leabhar an chuntais, agus dúshlán aon duine dallach dubh a chur ar Dhia. Siúd í an chúirt nach nglacfaidh na bréaga, a mhic ó.
→
cora
Is míthapúil an áit í an chora sin le theacht inti san oíche. Fhóbair gur bascadh mé oíche cheana inti. Bhí an oíche chomh dubh leis an daol agus gan fhios agam cá gcuirfinn mo chois, ach ag sméarthacht liom.
→
baile
Ní bhfuair mé dubh ná dath ná tuairisc mo chaoirín amuigh ná i mbaile, ariamh ó shin. Cneámhaire eicínt a d'ardaigh leis í agus a d'ith í. Deile!
+
→
bealach
Bealach fada é abhaile: beidh an dubh ar an oíche nuair a bheas muid ann.
TUILLEADH (1) ▼
Dhá mbeadh do chailleadh go deo air, ní chuirfeadh sé siúd é fhéin dubh na hiongan as a bhealach fhéin le fóirithint a dhéanamh ort.
→
bealaigh
Is beag an toradh a thabharfaidís sin ar an bPápa fhéin agus tagadh sé ag caint leo, arae tá an bhradaíl agus an leiciméireacht chomh bealtaithe isteach iontub anois agus nach scarfaidh sí leob go n-imí an ball dubh den fheadóig.
+
→
coraice
Tabharfaidh coraice dhubh na bliana a sháith le déanamh dhó — ní sháróidh sé dubhluachair na bliana.
TUILLEADH (17) ▼
Ní anois a theastódh farae ar bith uathub ach amach i gcoraice dhuibh na bliana nuair nach mbeidh tiomsacht ar bith ar an talamh.
Ní sháinneodh duine ar bith aon chaora anois — i gcoraice dhuibh na bliana thall. Cead scoir a bhí a thabhairt dóibh. Ar ndóigh ní millteanas a fhéadfas siad a dhéanamh agus chomh lom agus atá chuile áit.
Shílfeá gurb é coraice dhubh na bliana atá agaibh ann leis an ngliúrach de thine atá thíos agaibh. Diabhal aithne oraibh nach fuacht atá san aimsir!
Is measa é ná coraice dhubh an gheimhridh le fearthainn agus gairfean. Nach ag séideadh báistí atá sé le coicís i mbéal a chéile!
Cé nach bhfuil tú a thabhairt do na beithígh sheasca ach an ghabháilín fhéir sin? Is gearr le dhul orthub an teirgéis sin ar choraice dhuibh na bliana agus gan soláthar na solamar ar an talamh.
Gearrógaí dubha na Nollag, coraice dhubh na bliana, laethantaí na riabhaí, gairfean na gcuach, agus gaoth rua na Féile Sin Seáin — sin iad a chuireanns cruit ar an seaneallach. 'Siad, agus ar an duine fhéin go minic.
I nDomhnach, bhí an lá inniu chomh dona le aon lá a tháinig ar choraice dhuibh na bliana. Bhí barr sneachta ar an mbáistigh a chaith sé taca am dinnéir.
'Sí an mhí seo anois, agus cuid den mhí seo chugainn, coraice dhubh na bliana. Ní bhíonn fás faoi thada.
Coraice dhubh an gheimhridh a bhí ann, agus caitheadh na créatúir amach as an teach, agus fáisceadh glas air ina n-aghaidh. Dheamhan créatúlacht a chonaic tú ariamh mar é, agus gan teach ná áras acub ná áit a gcuirfidís thartub an oíche.
Is deas í bhur gceird gan bhréig, dhár gcrapadh fhéin suas chois claíochaí faoi ghaoith agus faoi dheallradh, agus ag fanacht ansin i gcaitheamh na hoíche. Cén bhrí ach an uair atá ann — coraice dhubh na bliana. Ní mó ná go ndéanfadh duine é i Mí Mheáin an tsamhraidh, ní áirím anois.
Geimhreadh! Is beag an bhrí é fós go dteaga coraice dhubh na bliana.
Tá díth céille ort ag baint do dhrár dhíot féin, go gcaitear coraice dhubh na bliana ar aon nós. Dar ndóigh, níor tháinig táirm ar bith ar an ngeimhreadh fós. Amach romhat atá a mhic ó!
Seo í coraice dhubh na bliana, ach is measa Mí na bhFaoillí mar sin fhéin. Mí na bhFaoillí a mharaíonns na caoirigh. Ba mhinic adeireadh M. Th. fadó é, go ndéana Dia grásta air.
Má tá sé ar bhéal na huaighe ag an aimsir seo, go bhféacha Dia air ach a dteaga coraice dhubh na bliana. Déanfaidh sí sin a chreach.
An bhfaca tú uair chomh breá léithe ariamh ar choraice dhubh na bliana. Má tá sí buille fuar fhéin, tá sí teann tirim, agus dar príocaí, is mór is fiú an triomach.
Tá chuile áit ina mhoirt ag an mbáistigh, ach chreidim gurb é nádúr na haire é. Deile cén chaoi a mbeadh sí ar choraice dhubh na bliana.
Rugadh uainín dhom anseo an bhliain cheana ar choraice dhubh na bliana. Ba é an chéad uan óg sa tír é. Ní fhaca tú in do shaol ariamh aon díthreabhach a bhí chomh meirbh leis. Daighean mé gur shrian sé thríd ina dhiaidh sin, dhá dhonacht dhá raibh an uair.
+
→
crinn
Chuirfeadh sé sin an dubh ina gheal ort dá ngéillteá dhó. Chloisfeá ag cumadóireacht é, agus dheamhan aithne air nach é cnámh chrinnte na fírinne a bheadh aige.
TUILLEADH (1) ▼
Bhí an choimhlint chomh géar orainn, agus curach na bhF. dhár gcrinneadh, agus gur bhuail faitíos mé, nuair a chasfadh muid ar ais sa gcóir, go ndéanfadh sí puca dubh ais dubh dhínn.
→
cromnasc
Más fearr leat cúirt ná cromnasc, bíodh agat. Beatha do dhuine a thoil, a mhic ó. Ach má mhilleann siad (na caoirigh) dubh na hiongan ormsa aríst, gheobhaidh mé rud ina ómós, feicfidh tú fhéin air.
→
crígh
Dheamhan crígh ná tom ar an mbaile nár casadh orainn! Is ait a chruthaigh muid agus ár mbealach a dhéanamh chor ar bith agus chomh dubh agus a bhí an oíche.
+
→
críoch
Crígh Fódla, Crígh Banbhan, Crígh Mhuire, Dhá Chrígh Mhuire, Crígh Fáil, An Chrígh Dhubh (ainm baile fearainn, ach b'fhéidir gur 6 atá i gceist anseo. Tá neart acu ann, ar aon nós!)
TUILLEADH (2) ▼
Tá sé ina chónaí ar an gCrígh Dhuibh (ainm baile fearann)
Casadh liom é ag ceann bóithrín na Críghe Duibhe (an áit chéanna)
→
cuach
Nach furasta cuid de na daoine a chuachadh suas. Dheamhan ann ach labhairt leo agus cuirfidh duine ar bith dallach dubh orthub!
→
boscaed
B'fhearr duit boscaeidín fataí nua a bhaint. Mura bhfuil siad isteach anois, ní bheidh siad isteach i mbliana, agus é ina Dhomhnach Chrom Dubh thall — tá sé in am ag na fataí nua a bheith in alt a mbainte feasta agus Domhnach Chrom Dubh ar fáil.