Foclóir Mháirtín Uí Chadhain: Dul as

Nualitriú Bunlitriú

Dul as

+–Tá sé in am a dhul as an ngarrdha anois = imeacht
Ní bheitheá indon a dhul as seo go h-Árainn gan a dhul isteach Gaillimh

                                TUILLEADH (11) ▼
                            
Is fada an t-achar a dhul as seo go Baile Átha Cliath
Níl sé indon a dhul as an teach ósta gan a chuid airgid ar fad a chaitheamh
Níl sé indon a dhul as an mbaile (an baile a fhágáil) gan achrann a tharraint
Ní bheitheá indon a dhul as an mbád mar sin
Ní bheadh sé indon a dhul as an bpríosún gan caraideachaí
Is deacair a dhul as Éirinn anois in aon-áit
Chinnfeadh air a dhul as an abhainn choidhchin, marach gur casadh an bealach mé = a theacht amach aisti
Ní féidir a dhul as an bhfairrge mar a bhfuil snámh agad
Má bheireann an scrath-ghlugair sin ort, ní ghabhfaidh tú aisti go luath
Chinn air a dhul as an dóighteán.  Níor fritheadh ach a chnámha
Ó a ghabhfas tú ins an uaigh, tá sé fánach agad a dhul aiste

Tá sé in am agad anois a dhul as an gcleachta sin = eirghe as

Ní mór duit a dhul as an gceird sin, má's leat aon-mhaith a dhéanamh

Tá sé ag dul as a chranna cumhachta le neart airgid

Tá sé ag dul as a chraiceann le leithead = ag imeacht as a chraiceann

Tá tú ag dul (ag imeacht) as do chuid éadaigh = thú an-tanaidhe; an t-éadach ro-mhór agad, de bharr go bhfuil tú ag tabhairt anuas

+–

Tá sé ag dul amach as na glúine = tá dronn amach ar a ghlúine (tá sé ag dul amach ar na glúine)

Tá sí ag dul siar as a tóin ar fad

TUILLEADH (3) ▼

Tá tú ag dul amach an-mhór as do bholg le goirid. Cá bhfuair tú an stomán sin?

Chuaidh sé amach ar fad as an druim ó a chonnaic mise go deireannach é. Is gearr go mbeidh sé cromta

Ní cheannóchainn an capall sin chor ar bith. Cuimnigh go bhfuil mise dhá radh leat: is gearr a bhéas deantús maitheasa ar bith ins an gcapall sin, agus sin é an fáth go bhfuil sé ag iarraidh a cur uaidh. Níl néal ar bith air sin. Nach bhfeiceann tú í ag dul amach ar fad as na guailní. Tá sí caithte indiaidh a mullaigh uiliog anois. Is beag an dochar di agus na h-ualaigh a chuireadh sé uirre

Chuaidh lampa as = mhúch an lampa

Tá an teine ag dul as mara gcaithidh sib cupla fód uirre

+–

Ní dheachaidh sé as poitín ariamh go dtí an Nodlaig seo = bhíodh sé aige

Cá'id ó 'chuaidh tú as tobac = cá'id ó d'ídigh tú do chuid tobac ar fad

TUILLEADH (5) ▼

Cuirfidh mé an dá gharrdha sin mar a dteighidh mé as leasú

Níl aon-bhaoghal orainn a dhul as fataí fós. Tá lán cró annsin thoir nachar bearnuigheadh chor ar bith

Ní raibh curtha agam ach an dá chúl thoir nuair a chuaidh mé as feamainn. D'fhága sin an chuid eile gan cur

Tá sé ag dul as congnamh anois = is gearr nach mbeidh aon-chongnamh aige (beidh a lucht conganta i.e. a chlann agus rl. imighthe uaidh)

An bhfuil tú ag dul as airgead?

Féach freisin

→ as

Dul as in iontrálacha eile (50+)

→ feanc

Chaith mé an lá ag dul di le gró (do chloich), ach dhá naomhtaí mé, ní fhéadfainn feanc a bhaint aisti. Dar príosta, ní bhainfinn

→ feire glinnte

Thug J. amach an láirín agus é ag dul suas go F. "Ní fré chéile a chacfas sí seo" adeir sé, ag déanamh gaisce aisti. "Fan go bhfeice sib mise ag dul soir an bóthar sna feire glinnte uirre". Dheamhan dhá choisméig a ghabh an capall nó go raibh bualtrach déanta aice!

→ feáin

Níl fí ná feáin air ó mhaidin ach ag dul Gaillimh bog te más fíor dó fhéin. Sé an chloch is faide siar ar a pháidrín é muis! Ní chorródh fear agus píce as an gclúid siúd anois é. Tá a chuid Gaillimh ar iarraidh

→ focal

D'aithin mé ón (ar [an]) bhfocal adúirt sé nach raibh fonn ar bith air a dhul ann, dhá bhféadadh sé fanacht as

→ freagairt

Cáid ag dul chuig an gcoláiste sin anois é? … Seacht nó hocht de bhlianta. Agus gan aon-chosúlacht air críoch ar bith a bheith air fós! Eiríodh sé as agus iarradh sé an "dole". Ba é ba samhaoiní dhó. Is olc an rud a bheith ag iascach ar pholl gan freagairt.

→ fág

Fág mo bhealach as sin. Níl mo dhíol bealaigh agam le dhul thart.

TUILLEADH (1) ▼

'Ar ndó' má tá sé ag dul ag pósadh, sin é a d'fhágfadh nach bhfuil sé ag imeacht as an áit

→ caidhfte

Tá sé 'na chaidhfte thíos ag binn Sh. G. ó mhaidin gan a dhul anonn ná anall as. Is leis an áit údaidh go trathnóna é, mara mbagruighe duine eicínt air a dhul abhaile.

→ catóg

Tá siad réabtha amach uileag agam as anois, cé's moite d'aon-chatóig amháin atá thoir le claidhe, ach is deacair le na catógaí céadna a dhul ar gcúl.

→ ceal 1

Bheinnse ag an aifreann 'mo shean-rith marach cheal gan aon-tsnáth agham le dhul as comhair na ndaoine.

→ ciseach

Ní raibh na daoine ina gciseach ariamh go dtí anois, muis, má ta indán's go gcaithfe siad, fanacht as an aithgiorra, a's a dhul a' timcheall.

→ ciseadóir

'Sé M. tír na gciseadóirí a's na gcaoladóirí. Nach as a thaga(nn)s cléibh, ciseáin, a's cléibhíní ime na tíre. Ach is dhóibh is fusa: nach bhfuil sail ag dul siar in a mbéal ann!

→ coimhthíoch

Go dtuga Dia ciall duit! Badh gearr le dhul do phúcán ar na fairrgí coimhightheacha atá as seo go Meriocá. Aon-liagán amháin aca(b) siúd, a's beireadh sé ar do phúcán, chuirfeadh sí go tóin puill í, mar d'fheicfeá sliogán (Fairrgí coimhigheacha = fairrgí cithbhéalta, nó an tseiscinn mhór. Bíonn fairrgí scréachta mar sin go h-iondamhail, i bhfad ó chladach).

→ coinicéar

Chuaidh sé 'fhoisceacht mbeannuighe Dia, dhá bheith aimsighthe ag a' madadh ruadh, a's é a' dhul isteach béal a' choinicéir. Bhain sé fionnach as, ach mar sin fhéin, thug sé a bheanna leis.

→ coirpéis

Rinne sé fhéin an choirpéis, ach b'éigean dó a dhul i gcostas leis a' gceann. Siúinéara aniar as G. a bhí aige le na chur suas.

→ comaoin

'Sé'n chumaoin a chaithfidhear leat sa teach sin: goile géar a' dul ann: goile níos géire a' teacht as. = tá siad gortach faoi'n mbiadh.

→ bealach

Mara mbí tú an-áirdeallach, is furasta a dhul as a' mbealach ann.

TUILLEADH (1) ▼

Má bhí tú as bealach thú fhéin, céard 'fhéadfas tú a dhéanamh air. Níl a dhath maitheasa dhuit a' dhul 'un dlighe leis.

→ bealaigh

Tá na 'niggers' a d'fheicfeá in Ameriocá an-bhealthuighthe, as a gceann-aghaidh, a's an-bhrocach le dhul 'na n-aice.

→ beo 1

Níor bheo na gearrchaileadha, go bhfaghaidís cead a dhul chuig an gcéilidhe, ach sílim dhá mhéad fonn a bhí orra(b) a dhul ann, go raibh a dhá oiread fonn orrab a theacht as. Chuala mé nach damhsa a bhí ann, ach achrann

→ binse

Síos fút is mó a bhaintear móin annseo, ach móin uicht a bhaintear in áiteacha eile. Caithfe tú a dhul síos sa bportach léithi sin, a's aghaidh an tsleaghain a thabhairt ar a' mbínnse. Is mó go mór a' dreabhlás atá imbinnse le na bhaint as ucht ná é 'bhaint fút síos. Cé'n chaoi 'mbaintear sa tír se'agaíbhse í, nó 'bhfuil fód móna 'bith ann?

→ buadán

Tá'n bóthar chomh sleamhain le gloine, arae tá sé faoi reothalach as éadan. Má's leat a dhul i gcoinne fataí, níor mhiste dhuit buadán a chuir ar do bhróga, nó bascfaidhear thú ar na leacrachaí siúd.

→ buail ar

Tá sé chomh maith dhúinn bualadh ar na 'bicycles', 'as a dhul abhaile.

→ buail

Fan as láthair a' bhuailte, nó b'éidir go gcaithfeá a dhul a' déanamh fiadhnuise aríst.

→ ainm

Is beag an náire uirre a dhul a' baint duine 'bith as 'ainm.

→ amach

Ná bac le na dhul amach indiu! Ní leigfeadh sé luch as poll ná diabhal as Ifreann! = níl aon-mhaith bheith a' cainnt faoi dhul ag obair indiu. Tá'n bháisteach an-trom.

→ anam

Is beag a bhéarfadh orm, an t-anam a bhaint as, marach leisce a dhul a' tarraingt aghaidh na ndaoine orm fhéin.

TUILLEADH (1) ▼

Níl sé ionrásta ag fear na h-áite seo a dhul siar annsiúd. Bhainfidhe an t-anam, beo beithidheach as thiar ann.

→ glanoscartha

Ní dhearna sé filleadh ná feacadh ach a dhul glan-ascartha amach as a' gcurra(igh) ar a' gcarraig, agus fanacht annsin, go dteagadh cabhair.

→ tar anuas

Ní thiocfadh sé pighinn anuas as seacht bpunt, agus dhá réir sin, bhí sé fánach agamsa a dhul a' margaidheacht leis = ní lagfadh sé pighinn as seacht bpunt.

→ átha

Ní fhanann an bradán fireann as cionn an tsíl. Fanann sé ar an átha, ar a' gcolbha faoi'n mbruach. Fanfaidh an dá bhradán ar an átha achar, nó go bhfuil sé nádúrach acab dul chun na fairrge ("Peadar Chois-Fhairrge" — l. 69)

→ ainfheoil

Is olc é an scamall sin. Níl ann ach an fheoil. Tá ábhar fós inte. Is furasta aithinte é, agus an bhoiric atá uirre. Tá sé thar am aice imeacht. Ní raibh le déanamh agad ach a dhul ag an dochtúr léithe agus gan a bheith dhá buachailleacht níos fuide. Tá sí ag seadú ro-fhada. Nioscóid ar bith nach ndealóidh léithe in imeacht coicís nó trí seachtainí, ní ceart trust ar bith a bheith aisti

→ flith 1

Ní fhaca tusa flith ag dul le cois chapaill ariamh? … Ní hé sin domsa é muis. Is minic a chonnaic mé dhá cur léithi í, dhá mbeadh sí ata. Í fhéin nó muingbheara. Tá an fhlith chuile orlach cho maith leis an muingbheara. Í a bhruith i bpota agus an súgh a chuimilt don at. Ní fuláir í a choinneál cuimlithe léithi nó go dtraoithe sí. Bhainfeadh sí at as duine freisin. Í a théamh as cionn na tine, agus a bualadh le do dhá bhois, agus a cur isteach leis te bruite. Chuir mise le mo láimh annseo í uair a raibh sí ata. Ba gearr a bhí sí ag baint an at aisti.

→ foghail

Níl sé ag dul ag cuartaíocht chor ar bith anois ann, ó heiríodh roimhe ag tiacht abhaile as. Fál ar an ngort th'éis na foghla. Ní bhfuighidh sé aon-fhios go deó cé a d'eirigh roimhe

→ foscadh

Is beag fhascadh thú ach an oiread le scéal, a dhul dhá innseacht dó sin. Nachar cuireadh pearúl ort gan caintiú as do bhéal air. Ach is beag an mhaith pearúl a chuir ort. Is fada leat go bhfagha tú rud eicínt len innseacht

→ foscúil

Tá lúibinn fhascúil faoin sceich annsiúd, dhá mbeadh sé de chiall aige a dhul isteach ann, ach chreidim dheamhan é. Caithfidh mé teálta beag a dhéanamh dhó as seo go ceann cupla lá (laogh amuigh faoin tsín)

→ fuadar

Nach ort atá an fudar ag dul ag baint choirce. Tá breith mhaith air agus gan é as craoibh fós againn. Bainfidh tú glas é

→ fuaigh

Ná bac le dhul amach ar an leathrach! Níl sé de mhisneach aige a dhul amach as an bhfuaighe fhéin ní áirím a mhalrait. Sin é an bádóir agad!

→ fás 1

Fhobair gur scanruigh tú as a fás bliana í, nuair adúirt tú léithe go raibh J. ag dul ag pósadh. Tá sí ag tnuthán i gcomhnaí go n-iarrfaidh sé í

→ imigh as

Tá tú ag imtheacht as, chomh mór sin, agus nar mhór duit a dhul rómhat féin go goirid = níor mhór dhuit breathnú in do dhiaidh féin, dochtúr a cheadú nó eile.

→ failligh

Hébrí céard a dhéanfas an garraí, ní fhailleóidh sé an chuartaíocht. Trí huaire ó mhaidin a chonnaic mé ag dul amach as tigh Sh. Ph. é

→ faillí

Fuair sé (asal) an dos tóighe as an mbearna agus níor leis ab fhaillí é, gan a dhul isteach san ngarraí, agus talltú ar an gcur

→ fill

Shíl mise go raibh sé dhá chur inniu, agus bhí mé siar cho fada le bóithrín Sh. H. ag dul chuig an tsochraide nuair a bhain an dream sin siar filleadh aniar aríst asam

TUILLEADH (1) ▼

Rug an bheirt isteach ar a chéile, ach dhá mbeadh sé ag dul do Phádraig go deó dearg na díle, ní bhainfeadh sé filleadh ná feacadh as = cor ná car

→ filltín

An faoi do chloigeann a bhí do chóta mór agad ar feadh na hoíche? Tá sé as a comhraíocht le filltíní (fíthíní, figíní). Caithfidh an t-iarann a dhul air anois le na filltíní sin a mhíniú

→ fonsa

Níl a dhóthain teara ar an gcurach sin. Ná bac le ceann ar bith a mbeidh na fonnsaí leis mar sin inte. Níorbh fhuláir trí bhrat a dhul as cionn a chéile uirre sin = na clárachaí in a gcineál buinne, nó na "hoops" atá treasna faoi chreatlachaí na curaí. Bíonn na liúrachaí taobh istigh dhíob, sínte ar a bhfad

→ fuinneamh

An bealach is fusa broc a chuir as brocach, staic de mhaide a sháthadh isteach, é a chur i bhfastós in a chuid fíonnaigh, agus cor fuinneamh a chur ann, nó go nairighe tú fuinneamh ag dul san gcraiceann freisin. Mise i mbannaí gur furasta é a thabhairt amach annsin. Níl aon-mhadadh cruthuithe indon broc a throid. Martróidh sé é

→ fuirsigh

Tá sé eirithe as na damhsaí. Is beag an dochar dhó sin. Dar príosta tá sé ag dul in aois, agus an croí ag imeacht uaidh. 'Ar ndú' nuair a stopas an síol stopann an foirseadh

→ fulaing

Fuilinn an cliabh móna seo dhom nó go leaga mé dhíom é = duine a dhul taobh thiar san gcliabh an fhad agus a bheadh an té a mbeadh sé air ag baint a chloiginn as an iris, agus dhá leigean anuas

→ fóidín

Tháinig fóidín mearadh orm, agus dhá mbeinn ag dul síos agus suas choichín ann, amach as ní thiocfainn = ciméar a bhuaileas daoine in áiteacha, agus tosaíonn siad ag dul amú, agus ní bhíonn siad indon eolas a dhéanamh. Tugtar "stray sod" air i mBéarla na hÉireann