Foclóir Mháirtín Uí Chadhain: óige

→ fliuch 2

'Sé moladh na mná óige a droim a bheith fliuch — ag tarraingt cléibh fheamainne agus le obair shraimlí

→ fág ag

Fágaim dhá scór bliain ag an mac is sine. Níl sé lá thairis. Sin é a d'fhágfadh an ceann is óige tuairim is chúig bhliana fichead, agus sé a chlochneart é … Ara bail ó Dhia ar do dheich mbliana fichead. Is fada uaithi é

→ cinnireacht

Ní bhfuair sé aon chinnireacht as tús a óige agus tá a shéala air anois

→ cosúlacht

M'anam gur maith uaidh cosúlacht na hóige a choinneáil.

→ bealach

'Sé atá ag dhul i mbealach a bhasctha anois muise, dhá mbeadh a fhios aige é. Ach is cuma leis an óige cá gcuirfidh sí a cois.

→ críoch

Tá siad i gcrích uileag aici anois, cé is moite den inín is óige, ach is deacair í sin a shásamh faoi fhear. Ní mór léithe an togha a fháil.

→ beo 1

Diabhal bean in do thír chomh beo chomh scolbánta léithe fós. Chonaic mé ag dul thar chlaí ansin thiar í an lá faoi dheireadh, agus dar mo choinsias, ba mhaith an dícheall dhom a dhul thairis más agam atá an óige.

→ breoigh

"Trua géar gan mé in mo smóilín, is deas a leanfainn thríd an ród thú; le cumha i ndiaidh Bláth na hÓige, mar bhreoigh sí mo chroí" ("An Sceilpín Draighneach")

→ aer

Bhí seacht n-óige an aeir ag seinm sna crainnte — spideoga, fainleoga, riabhóga, feadóga, fuiseogaí, glasogaí, buíógaí (fc. óige)

→ aice 2

B'fhearr do dhuine ina n-aice ná i dtír na hóige

→ aiféala

Chuaigh mé go Meiriceá i dtús m'óige agus níl tada dhá aiféala orm — níl aon aiféala orm go ndeachas

→ buail faoi

Más léithe bualadh faoin saol chor ar bith, tá sé ag síneadh suas le n-am aici anois. Ní fhilleann an óige faoi dhó

→ buan

Is beag an cheapfadh go gcuirfeadh an seanfhear é, ach ar chuala tú ariamh: ní bheadh a fhios agat cé is túisce craiceann na seanchaorach nó craiceann na caor óige ar an bhfraigh, agus m'anam gur hiomaí rud is buaine ná an duine.

→ buille

Tá sé i dtír na hóige ann a mhic ó! Togha na beatha agus gan buille maitheasa ar bith!

→ buinne 2

"Go dteaga bláth buí ar an eorna, agus go dtosaí an fómhar ag dul chun finne; Is deas lách an rud í an óige, agus i ndiaidh mo stóirín atá mise" (As Cuaichín Ghleann Éifinn. Mheas an Máilleach — go ndéana Dia maith air! — gur i mbuinne a bhí anseo ó cheart, i leaba chun finne, ach ní mheasaimse gurb ea. Ar aon chor, téann an fómhar chun finne, ach is fada i ndiaidh a dhul chun buinne dhó é)

→ ainm

Ní chuirfeadh sí isteach a hainm leis an bpinsean ag ligint óige uirthi féin.

→ airde 2

Mura bhfuil airde ann ní le óige é.

→ fiannaíocht

Ba aige a bhí an fhiannaíocht go ndéana Dia grásta air: Laoi Airicín Mhic Annagair, agus Laoi Shadhb na Sadhbhann Óige agus Laoi an Deirg agus a raibh acu ann

+

→ fómhar

Dhá rud nach bhfuil aon trust le bheith astu: oíche fhómhair nó intinn mná óige — bíonn an bhean óg luathintinneach agus an oíche fhómhair luaineach; ní túisce go breá í (an oíche fhómhair), ná a ghabhfadh sí ar stoirm nó ar bháistigh

TUILLEADH (1) ▼

Tá an-dea-chosúlacht ar an oíche, ach ní bheadh a fhios agat. Tá an ghealach an-ghreadhnach. Ní rachainn faoi dhuit nach báisteach a d'fheicfeá roimhe mhaidin. Deir siad nach féidir oíche fhómhair a thrust. Oíche fhómhair nó intinn mná óige. Sin é adeir siad. Dheamhan a mbíonn de ghaisce ar chuid de an mná óga muis!

→ cuir isteach

Ní chuirfeadh sí isteach ar an bpinsean ag ligean óige uirthi féin mar dhóigh dhe

→ lia 1

"Ní léithe lúibín ar do chúilín casta ná grá mná óige in do chroí i dtaisce" (amhrán)

→ feothan

Ar ndóigh ní lá fearthainne ná feothain é le go bhfanadh sé istigh ag buachailleacht na splaince inniu. Scáth an brádáinín báistí sin. Séard a dhéanfadh sé maith dhó! Is trua ghéar nach raibh sé suas le mo linnse (nuair a bhí mise in m'óige)

→ fáilí

M'anam nach bhfuil an chlann baol ar chomh fáilí leis an athair. Deir siad go bhfuil an ceann is óige bruasánta go leor

→ daorbhasctha

Ní raibh sé daorbhasctha as tús a óige. Minic go maith a d'fheicfeá ag imeacht ar a bhogmheisce é agus glaomaireacht an tsaoil mhóir aige. Ach ó buaileadh an tsuaróigín siúd air, lig sé faoi agus rinne sé fear críonna. Cé a d'fheicfeadh anois ag teacht súgach d'aonach ná de mhargadh é. Siúd í an cailín aige!

→ dara

An dara hinín is óige aige atá le pósadh

+

→ deachma

Ní cás dó é má tá sé ar a sheanléim aríst. Tá sé luath láidir bail ó Dhia agus ó Mhuire air, agus ní bhfaigheadh sé tolgán ar bith i rud fánach den tsórt sin. Ach diabhal mé an aos óg féin go gcaitheann siad deachma na sláinte a íoc freisin, chomh maith le seanriadairí mar mé féin arb é mo chrann é feasta choíchin a bheith anóiteach. Dheamhan a fhios agamsa nach goilliúnaí aríst an óige ar an saol seo ná na seandaoine

TUILLEADH (2) ▼

Is breá an scéal atá agat: go gcaithfear deachma na sláinte a íoc. Ach ní sásamh mór é sin domsa atá ar chúl mo chinn ansin thiar le coicís, agus mo chuid coirce scrúdaithe cheal a bhainte. Dá mbuaileadh sí mé uair ar bith eile sa mbliain, ach ní bhuailfeadh, ach go míthráthúil an uair is mó an chruóg. Diabhal mé go sílfeá gur haisteach an tráth de bhliain ag duine slaghdán a tholgadh: i mbrollach an fhómhair. Seo é anois an slaghdán caorach a raibh bean Chonamara ag caint air. Nár ba é amháin dó ar chuma ar bith! Cuirim leis í agus ní hí an óige í. Tá mé siar le obair mo bhliana i ngeall air

Anois atá sé ag íoc deachma na sláinte. Thug sé sin drochthónáiste dhó fhéin as a óige, agus ní fhéadfadh sé rith leis. Chaithfeadh sé a dhul roimhe uair eicínt. Dheamhan fear dhá bhfaighidh an tónáiste nach bhfágfaidh sí a shéala air luath nó mall. Is olc an rud í an chois fhliuch, agus an ghail bhruite as do chuid éadaigh thuas ar do chraiceann. Ba in é a fhaisean sin muis. Ní bheadh géilliúint ar bith aige d'athrú éadaigh ná stocaí. 'Sé an chaoi a dtosódh sé ag flithmhagadh fút faoi. 'Níl siad ag cur tada asam dhom,' adéarfadh sé. Ar ndóigh bhí an scéal sin ceart go leor, go dtí leis an aimsir. Sin é an buille

→ deimheas

Go sábhála Dia sinn nach uirthi atá an deimheas. Sin í a bhfuil bás na caillí agus pósadh na mná óige aici ar chaoi ar bith

→ diagantacht

Diagantacht uileag iad sin: mná rialta, sagairt agus bráithre. Diabhal mé go sílfeá nach bhfuil an fear is óige sin an-tucarach do dhiagantacht. Feicim ag cláradh mná soir ar an mbóthar chuile oíche é. Ní bhíonn tréad ar bith gan coilíneach adeir siad

→ diaidh

Bhí sé i gciúinchomhrá liom thíos ag ceann an bhóthair, agus ní fhaca tú aon fhear go hiomaí ba spleodraí ná é. Maidir le scéalta, bhí siad aige: bás na caillí, pósadh na mná óige, cogadh, aontaí agus eile. Ach hé brí cén dearcadh a thug sé i ndiaidh a ghualann, nach bhfaca sé T. Sh. ag déanamh againn (chugainn) aníos. Níor fhan sé leis an bhfocal a bhí ar a theanga a chríochnú, ach baint as soir an bóthar. Níl trust ar bith aige as T. ón oíche fadó ar ionsaigh sé é ag teacht aniar ón R.

→ Domhnach

Séard atá sa gceann is óige, cailín Domhnaigh críochnaithe. Ní dhéanann sí faice ach dhá gléas agus dhá feistiú féin

→ domlas

Ara ná bac leis sin! Chuir sé é féin chun domlais le mná, le ól, le spóirt agus chuile chineál drabhláis as tús a óige, agus níl sé a iarraidh anois ach suaimhneas

→ drochmhisneach

Ná teagadh aon drochmhisneach ort. Ní túisce craiceann na seanchaorach ar an bhfraigh ná craiceann na caorach óige

→ drochóirí

Ar na drochóirí dó nár phós nuair a bhí aige pósadh, agus gan é a bheith ag imeacht ina shraithrín anois i ndiaidh cailíní óga, agus ag caoineadh na hóige. Nuair a bhí aige gnaithe a dhéanamh leis an óige níor thapaigh sé í — níor thapaigh sin

+

→ droim

'Sé moladh na mná óige an droim a bheith fliuch aici — má bhíonn droim mná óige fliuch, is cruthú é sin gur dea-oibrí í; fágann sin go mbíonn sí ag tarraingt fheamainne nó a leithide agus amuigh faoi fhliuchán

TUILLEADH (4) ▼

Sin í an cailín agat nach bhfuil aon tolgán aici cléibhín feamainne a chur aníos ar bruach. 'Sé moladh ná mná óige an droim a bheith fliuch aici, adeir siad

Níl aon drogall aici sin roimh an gcliabh. Bean dícheallach í. Ach ar ndóigh, 'sé moladh na mná óige an droim a bheith fliuch aici, adeir siad

Tá sé ráite a mh'anam: 'sé moladh na mná óige an droim a bheith fliuch aici. Dar príosta muise, is beag acu atá molta anois mar sin, mar is duine sé nó seachráin acu a bhfuil a ndroim fliuch. Ní thabharfaidh siad an tsiocair dhóibh féin

Chuaigh sé soir ansin agus bláth na hóige air. Tháinig sé anoir tráthnóna agus é ina sheanfhear de dhroim an lae sin. Rud ar bith ach nach raibh sé cromtha

→ dronnach

Tá srón dhronnach ar an mac is óige sin aige. Tá mo choinsias! D'fhéadfá do mhaide láimhe a chrochadh uirthi

→ dán

Ní ligfidh mise do bhean ar bith dán a chur orm, ach mo spealóg a bhaint as chuile chúilín chomhuain is a sheasfas an óige dom. Deir siad nach dteagann an óige faoi dhó choíchin. Tá sé sách luath ag duine pósadh ach a mbailí sé na deich mbliana fichead

→ dícheall

Is maith an dícheall di a gcumhdach ar fad — cheithre dhuine dhéag acu. Cén bhrí ach tá an chuid is sine acu chomh hábhailleach lena bhfaca tú ariamh, agus an chuid is óige an-chantalach

→ díle 1

Ara cén donacht sin ort! Tá an diabhal sin meath-thinn mar sin ón Díle, agus is beag an chlóic air ina dhiaidh sin. Dheamhan a dhath. Ag dul chun aois na hóige atá sé, sea sin.

→ díogarnach

Cat! Ní mharódh súiste Oscair cat! Chonaic mise cat dubh a bhí thíos againn féin cheana. Bhí sé ag marú éanacha. Dúirt mo mháthair go ndéana Dia grásta uirthi é a chur faoi phota, ach d'ardaigh muid féin linn soir é ar an réiteach i nGarraí an Bh. Chraplaigh muid i dtosach é i riocht is nach bhféadfadh sé imeacht. Shaighid muid na madraí ansin ann agus chaith siad uair dhá streachailt. Diabhal marú! Chuaigh muid féin ansin ag caitheamh leis — gruáin mhóra mhillteacha — nó go raibh muid sáraithe. Diabhal marú. D'áitigh orainn ansin dhá chiceáil mar a bheadh football ann, ach diabhal marú. Ní fhaca mé aon rud beo ariamh a fuair an oiread spídiúlachta leis, agus i ndiaidh an méid sin ar fad bhí díogarnach anála ann. Dhá mbeadh aon chiall againn 'sé a bháthadh a dhéanfadh muid nó a chur faoin bpota, ach cár fhága tú an óige agus a chuid díocais. An bhfuil a fhios agat céard a rinne muid leis as a dheireadh: cupla feac láí a fháil agus a bheith ag gabháilt air nó nach raibh smeámh ann. Is minic a chuimhnigh mé air ó shin agus a chuaigh sé thríom. Ní raibh scrupall ar bith ionainn agus an chaoi siúd a chur air

→ díonmhar

Níl aon mhéid ann — bráicín beag ceann tuí, ach tá sé an-díonmhar, an-teolaí. Chuirfeadh sé lóchrann ar do chroí breathnú isteach air: brat nua tuí sheagail air agus í curtha go slachtmhar; eidheann ar na ballaí; flowers agus crainnte beaga spíonán agus úlla i chuile áit taobh amuigh; drisiúr breá ordnáilte le feiceáil isteach ann, agus seanfhear agus péire spéacláirí air ag léamh páipéar nuaíochta i gcathaoir thuí ag an doras. "B'fhearr liom seachtain dá gcaithinn frób ná i dtír na hóige le mo shaol," mar adeir an t-amhrán

+

→ díth

Ní féidir óige agus díth céille a scaradh ó chéile, adeir siad ─ bíonn díth céille ag dul don té a bhíos óg

TUILLEADH (2) ▼

Tiocfaidh ciall dó leis an aimsir, ach ní féidir díth céille agus óige a scaradh ó chéile

Diabhal an fearr dóibh ceird dhá bhfuil orthu, ná a bheith ag baint scaitheamh siamsa amach fhad is atá an óige acu. Caithfidh an óige a cóir féin a fháil agus deir siad gur deacair óige agus díth céille a scaradh ó chéile. Diabhal mé go raibh muid féin sách aerach lá den tsaol

óige (50+)