Foclóir Mháirtín Uí Chadhain: deir sé

→ faiteach

Airíonn an giorria sin nach bhfuil aon chú agamsa. Deirimse leat dhá mbeadh go mbeadh sé faiteach thairis sin. Agus deir tú liom go raibh sé amuigh i nGarraí na hIothlann. Sách gar do na tithe a mhaisce. Gabhfaidh scaoll ansin gan mórán achair muis má mhairimse.

→ fearacht

Deir siad go bhfuil sé leis an leoraí a dhíol aríst. A fhearacht siúd, ba bheag an ghnaithe a bhí aige dhó luath ná mall

→ fios

Deir siad go raibh fios ag M. na T. ansin thoir. D'inis sé faoin gcogadh — bua targaireachta

→ focal

Deir tú leis an lá faoi dheireadh a thosaigh ag tabhairt cor na bhfocal don mháistir. Nach mór an éisteacht a bhí ag an máistir leis nár thosaigh dhá ghreasáil. Dheamhan greasáil muis. 'Sé an chaoi ar thosaigh sé ag gáirí

→ foilsigh

Foilsíonn Dia an drochní i gcónaí dhá fhada go dtí é. Deir siad go bhfuil muilte Dé mall ach go meileann siad mín … Féacha an fear sin thiar. Mharaigh sé comrádaí leis ar an sliabh. Dheamhan a fhios agam ar mharaigh nós murar mharaigh — diúltaímid dhó — ach go raibh sé ráite leis. Nach maith a tháinig sé sa saol gur tharlaigh an cleas céanna dhá mhac fhéin. Thug an t-athair an eang leis. Ar an mac a hídíodh é

→ folach 1

Is daor an ailím folach féin a cheannacht anois ní áirím mála. Deir siad go bhfuil málaí dhá ndíol i nGaillimh ar thrí is sé pínne

→ framsóg

Framsóg mná a fuair sé. Ach deir tú léithe ar chuma ar bith a chuaigh i gcois dhá leith ar an gcapall! A dhiabhail nach í an marcach í!

→ fág i

Sílimse go bhfuil sé deich míle. Deir tusa nach bhfuil sé ach hocht míle go leith. Fágfaidh muid ina hocht míle go leith é. Deir tusa go siúlfadh bean trom trí mhíle san uair. Ach m'anam nár shiúil tusa aon hocht míle go leith in imeacht dhá uair: gurbh fhada uait é

→ fág

Ná bac leis sin anois. B'fhéidir go raibh sé bocht scaitheamh, ach más bocht a frítheadh é, is saibhir a fágadh é. Deir siad gur fearr "seo é; seo é, ná cá'il sé: cá'il sé"

→ fáinne

Chuirfeá J. Mh. amach i bhfáinne anois de bharr an airm. Deir sé nach bhfaigheadh sé leath a dhíol le n-ithe ann. Ba dhiabhaltaí an rampaire é shula ndeachaigh sé isteach

→ fána

Níl leath an chirt leis. Deir siad gur minic a thug tuile fear buile le fána: sin é a fhearacht aigesean anois é. Ní shásódh tada é go dtéadh sé in aghaidh an bhaile uileag, ag déanamh amach go smachtódh sé iad: eisean atá smachtaithe anois

→ féar

Níl a fhios cén talamh atá socraithe aige le aghaidh fataí agus gan aon tsop leasú ag gabháil leis. B'fhéidir go gcuirfeadh sé ar an bhfód iad. Cuireadh cheana, ach deir siad nach mbeathaíonn an féar an phis.

→ caidéis

Deir siad gurb é S. Bh. ba chiontach léithe sin. Fuair sé caidéis di gan aon bhail ó Dhia a chur uirthi. Ba é ráite chuile dhuine go raibh drochshúil aige. Pé acu sin é, dheamhan deoir bhainne sláinte a d'ól sí ón lá a bhfuair sé caidéis di. Bhí a máthair agus a muintir ag strócántacht lena fear, ag iarraidh air a dhul go dtí S. B. agus é a thabhairt chun láithreach go gcuireadh sé bail ó Dhia fliuch uirthi.

+

→ cailm

Deir an dochtúr nach bhfuil cailm ar bith air agus go srianfaidh sé thríd, ach dheamhan a fhios agam.

TUILLEADH (1) ▼

Deir sé fhéin go bhfuil sé ar neamhchodladh le seachtain, agus dar príosta má tá, is beag an chailm atá air ina dhiaidh.

→ cantáil 2

Tá an teach mór sin le cantáil go gairid ach deir siad nach dtógfaidh aon duine é, arae go bhfuil sé báite i bhfiacha.

→ cleite

A Dhia dhá tharrtháil muis! Is iontas é a bheith díbliú ar mhac A. Uí Ch. Séard deir sé i gcónaí gurb in é an cleite is fhearr ina sciathán fhéin.

+

→ comhfhios

Má tá sé ann i ngan fhios ná i gcomhfhios, gheobhaidh an póilí rua atá ansin thiar é. Ní bheadh sé istigh i bpoll srathaire i ngan fhios dó. Deir na stiléaraí gur sháraigh sé a bhfaca siad ariamh.

TUILLEADH (1) ▼

Níor thaobhaigh sé i ngan fhios ná i gcomhfhios í anois le bliain. Ach deir siad go bhfuil sé thar bharr a chéile ina diaidh i gcónaí. Níor mhaith liom a anó bheith orm. Drochbhodach é a hathair.

→ corradh

Deir siad gur iompar sé folach arbhar a bhí corradh ar fhiche cloch mheáchain abhaile ón S. thrí chíocraí agus thrí bhograchaí, gur leag sé istigh sa gclúid aige fhéin i bhF. é. Bhí féith ó na Fianna ann ceart go leor, ach má bhí fhéin, ní maith go gcreidim go ndearna sé gníomh mar sin.

→ cosúlacht

Ón gcosúlacht a chuir sé air fhéin, deir tú leat fhéin go ndéanfadh sé cat is dá rioball, ach ba gearr le dhul é ina dhiaidh sin, nuair a féachadh amach é.

+

→ cothromacan

Deir na seanfhondúirí gurb iad an dá rud is siúráilte amuigh comhar na gcomharsan agus cothromacan síne na huaire. Well, níl locht ar bith ar chothromacan síne na huaire, ach 'sé mo mheas go bhfuil comhar na gcomharsan caite in aer. D'fheicinnse le mo linn fhéin iad agus dheamhan ceann oibre dhá mbeifeá a dhéanamh — crapadh an fhómhair, ag baint mhóna, ná ag bualadh coirce — nach mbeadh daoine sa mbealach ar a chéile a chúnamh dhuit. Ach dheamhan meitheal a d'fheicfeá in aon áit anois. Caitheadh an obair sin i gcártaí. 'Sé do chlochneart é scorach a fháil a ligfeadh súgán dhuit, tada leis.

TUILLEADH (1) ▼

Má chothaíonn sé an ghlasaimsir seo i bhfad eile, dheamhan a fhios beo cén aimsir bhreá a thiocfas ina diaidh. Deir siad nach bhfuil rud ar bith is siúráilte na cothromacan síne na huaire.

→ cuideáin

Deir B. liom inniu go bhfuil éan cuideáin ar a cuid cearc fhéin. Shantaigh mé a rá léithe, murach faitíos go liobródh sí mé, gurb in é an t-éan a rinne an imirce uabhair. Dheamhan i bhfad a chaithfeas sé ar éanachaí B. go dtuga sí an scian dó.

→ cúirialta

Tá sé cúirialta go leor mar sin, ach i nDomhnach, deir siad go bhfuil neart maistínteachta ann má bhaintear as é. Ach cé milleán air sin ach an oiread le scéal.

→ baile

Is gearr ó bhaile a chuaigh sé ag iarraidh mná. Níor fhága sé béal a dhorais fhéin. Ach deir siad pósadh ar an gcarn aoiligh, agus do bhó a dhíol i bhfad ó bhaile.

→ bealach

Dhá mbeadh a fhios aige go raibh an bealach sin léithe, is dóigh nach bpósfadh sé í. Ach deir siad go bhfolaíonn grá gráin.

→ beann

Is mór adéarfá leis gan aon bheann a bheith aige ar Mh. Mh., ach deir sé nach bhfuil aon bheann aige ar Ch. B. ach an oiread.

+

→ crígh

Tharlaigh an Púca leis é agus chaith sé isteach i gcrígh mhóir ansin thiar in íochtar Sh. Ú. é. Ba in í an mharcaíocht go Gaillimh agus cead siúl abhaile ar chuma ar bith. Deir siad go raibh sé millte gearrtha ar a theacht abhaile dhó.

TUILLEADH (1) ▼

'Beirimse mo mhallacht,' adeir sé, 'do chrígheannaí an T.', agus bhí údar aige. Deir siad dheamhan snáth éadaigh a bhí air ach streachlán de léine ar a theacht amach ar an mbóthar dó.

→ biorach 2

Deir tú leis an suc de lao sin nach leagfadh smut ar aon deoir bhainne ó cuireadh an bhiorach air. Ach ólfa sé ar ball é, feicfidh tú fhéin air, nuair a theannfas an t-ocras leis.

→ bioraím

Deir siad nach bhfuil aon mhaith ag biorú le fear ar bith mura bhfuil sé in ann an scolb a bhiorú le dhá scor scine.

→ bior

Deir siad an té nach mbeadh bior eanga air, dhá bhfaigheadh sé feoil chearc, smior mairt, nó bainne bó gamhnach ar feadh aon mhí amháin go mbeadh sé tite i bhfeoil ina dhiaidh.

→ breoite

Deir sé fhéin go bhfuil sé breoite, ach mise i mbannaí gur beag an bhreoiteacht a bheas air má bhíonn aon damhsa in aon áit.

→ aer

Chaith sé seal fada ar aer an tsaoil ach deir siad nuair a stopas an síol go stopa an fuirseadh — nuair a bhíonns an t-airgead ídithe, caithfear cúl a thabhairt don éirí amach agus don drabhlás

+

→ buail faoi

Deir daoine gurb iad an slua sí — diúltaí muide dóibh! — a bhuail faoi oíche a raibh sé ag teacht abhaile deireanach, agus gur shearg a láimh anuas ón dúid dhá mbarr. Más siad nó nach iad, tá a dhóthain ar an duine bocht, ní dhá roinnt leis é

TUILLEADH (1) ▼

Deir siad nach bhfuil beithíoch is measa duit bualadh fút san oíche ná an broc, ní scarfaidh sé lena ghreim go n-airí sé an cnáimh ag pléascadh.

→ buille

Deir tú leis nár chorraigh go raibh sé ar bhuille an chloig, agus sách drogallach a bhí sé ag gabháil amach an uair sin fhéin.

→ buinne 1

Tháinig bairille faoi thír anseo an bhliain cheana ach bhí an buinne uachtair imithe dhi, agus má bhí aon éadáil ann, thit sí amach as. Scríbhneoireacht aisteach a bhí air. Deir cuid acub sin gur ón bhFrainc a tháinig sé.

→ buinneán 1

Deir siad gur frítheadh drochshúil dó, bhí sé ina bhuinneán chomh breá sin. Ach is cosúil nach raibh sa méid sin ach cainteannaí daoine. Ar aon chor, ba ghearr an seal a thug sé.

→ aireachtáil

Deir siad go raibh scian i gcúl a ghlaice aige agus gur sháigh sé é gan aireachtáil.

→ amuigh

Deir tú leis adúirt liom go dtabharfadh sé go dtí Lá Samhna dhom lena bhfuil amuigh orm aige a íoc.

→ bain amach

Deir siad nach mórán atá sé a bhaint amach chor ar bith le ceann a chur ar theach.

→ buail amach

Tá sé barúlach go mbuailfidh a iníon fhéin amach fré chéile iad i nGaillimh (.i. sa scrúdú). Deir sé nach bhfuil cinneadh ar bith léithe ina scoláire

→ lig amach

Deir siad nach ligfidh an broc amach a ghreim go n-airí sé an cnáimh ag pléascadh

→ anam

Dhá bhfeicteá i láthair comhluadair é, shílfeá nach raibh ann ach gur cuireadh an t-anam ann ar éigean, agus deir siad ina dhiaidh sin go bhfuil sé beo drochmhúinte má bhaintear as é.

→ cuir anuas

Deir sé go gcuirfí anuas saighdiúir Shasana as éadan sa gcogadh — ba gearr an mhoill ar an nGearmánach é — murach go ndeachaigh Meiriceá a chúnamh dhóibh

→ fiolla

Suífidh sé i mbun T. Déanfaidh sé fiolla dhó (dhe) mura ndíbrí sé uaidh é. Deir siad gurb é an cheird a bhí orthu thíos ann an oíche cheana, ag caitheamh na tine suas ar fud an tí. Dheamhan a gcónóidh siad go gcuire siad an teach thrí lasadh air. Is dóibh is mó náire a bheith ag siocadh le seanfhear bocht mar sin

→ foghail

Tá sé chomh hantlásach agus nach bhfuil breith aige ar thada nó go mbeidh sé déanta de rith is de léim aige. Déanann sé foghail chorráin chuile bhliain, agus deir siad nach bhfuil foghail ar bith a chinnfeadh uirthi

→ folláin

Deir tú nach gcuirfeadh púdar an leic sin thoir in aer. Cheapfainnse go gcuirfeadh. Tá dromán folláin aici. Nach bhfuil sí ina clár reatha ar fad? Níl sí siúnáilte chor ar bith. Ní féidir púdar a chur in aghaidh siúnta i leic. Dhá gcuirfeá, ní bhainfeadh sé di ach screamhóigín

deir sé (50+)