Foclóir Mháirtín Uí Chadhain: dóite

Nualitriú Bunlitriú

dóite

—

mo léan dóite, mo chreach mhaidne dhóite, mo léan dóite deacrach srl. (rosc — leaganacha cainte)

"Mo chreach mhaidne agus mo léan dóite, nach bhfuil mé chomh hóg agus a bhí mé ariamh; Go ndéanfainn aicearra thríd chnoic is thríd bhóithrí, agus go gcuirfinn cóitín ar mo Nóra Bhán" (As amhrán — Iníon Frainc Confhaola)

dóite in iontrálacha eile (50+)

→ fiolladóir

Faraor dóite deacrach nach mise a bhí ag éisteacht leis agus ní imeodh sé uaim chomh saor sin. An fiolladóir bradach a bhfuil an tír creachta aige, agus a dhá luach ar chuile mhíle ní istigh ina shiopa, agus déarfadh sé ina dhiaidh sin gurb é atá ag coinneáil leath na ndaoine beo! Nár ba gann measa a bheas sé!

→ foláir

Níorbh fholáir don talamh múirín báistí a fháil anois. Tá sé dóite dhá uireasa

→ ciseach

Má sheasann an sioc seo i bhfad, beidh cur ina chiseach. Tá an bharrann dóite ar fad aige — fata ar bith a bhí os cionn talún.

→ craobhmhúr

Dhá laghad an craobhmhúirín sin fhéin, déanfaidh sé leas don chur. Nach bhfuil an bharrann dóite ar fad ag an triomach.

→ cuisneach

Is maith cuisneach nach mór don chur a bheith ag an sioc sin. An bhfaca tú sioc chomh fada amach seo sa mbliain ariamh! I nDomhnach tá faitíos orm go bhful an seanchur ar fad dóite.

→ bior

Tá mo chroí dóite ag an gceann ar bior sin. Ní fhaca mé go hiomaí aon ghasúr is míshuaimhní ná é.

→ buail ar

Tuige a bpósfainnse an scóltán caite dóite, adéarfadh mná le fear nach dtaitneodh leob a bhuailfeadh cleamhnas orthub (M. Ph. Dh.)

→ buinne 2

Ní chuireann sé aon 'sprae' amach aon bhliain go mbíonn an buinne dóite. Tá a shliocht air, ní bhíonn aon fhata aige.

→ airiúil

M'anam nach í an chréafóg airiúil is fhearr a raibh barr uirthi i mbliana chor ar bith. Nuair a bhí mé ag cur sa bPáircín Ard ansin thuas, bhí na boird dóite inti agus dar príosta is ait na fataí a bhí inti ina dhiaidh sin.

→ amuigh

Tá sé amuigh sa teach dóite inniu.

→ aníos

Coinnigh aníos ón tine nó is dóite a bheas tú.

→ ardaigh

Sháraigh sé loirgní dóite tráth ar ardaigh an t-ól air.

→ francaithe

Níl sé leath chomh francaithe muise leis an athair, dhá fhrancaithe dhá bhfuil sé. Sháraigh an t-athair loirgne dóite, sháraigh sin

→ francach 1

Tá tornógaí francach ar an Taobh Mín ó thosaigh an cogadh seo. Deir siad nach bhfuil scolb ná tom anois ann nach bhfuil dóite acu. A Thiarna Dé, b'ann a bhí máithreach na scoilb

→ fuil 1

Tá mé dóite bruite idir fhuil agus fheoil

→ fuar 2

Dhá gcloistheá ag uallfairt istigh ar an teallach é! Bhí mise ar an tsráid ó dheas agus mé ag éisteacht leis. 'Níl mé in ann te ná fuar a chaitheamh,' adeireadh sé. Dóite ag ól a bhí sé ar ndóigh

→ fuarsceird

Fuarsceird chríochnaithe í an roinn talúna sin thiar aige. Breaclach bhradach gan foscadh ná dídean. Ó diabhal fód ag gabháil léithe ach leic. Dhá gcuirtheá slat ar an tír, déarfainn nach bhfaightheá aon gheadán eile is maolscreamhaí ná é sin. An bhfuil a fhios agat cén t-ainm a thugadh N. Th., go ndéanadh Dia grásta air, uirthi: garrantaí dóite na míola críonna. B'fhíor dhó

→ daigh

Chuir mé mé fhéin chun domlais le poitín inné — poitín dóite Sh. Dh. — agus tá a shliocht orm inniu, tá dó ghoile orm ó mhaidin

→ daoradh

Bhí mé i dteannta ar an daoradh reatha agus gan neart agam corraí, mar bheinn dóite aige ar an toirt leis an liathróid

TUILLEADH (2) ▼

Bhuail sé mé ar an daoradh teacht abhaile, ach bhí mé sa mbaile mar sin féin. Ba mhian leo a shárú siar in mo bhéal go raibh mé dóite, ach dheamhan dó ná dó. Bhí mé istigh ar an daoradh shular theangmhaigh sí liom

Bhí sé cuibhrithe ar an daoradh clis i gcaitheamh an lae, agus é ag cinniúint air corraí di. Chuile uair dhá ligeadh sé leis fhéin, bhíodh sé dóite ar áit na mbonn. Ba in é an deasú air. Níl aon ár go deo ach a ndearnadh de mhagadh faoi. Ní mór do dhuine acmhainn a bheith aige le deis féin

→ dea-chaint

Ní raibh scéal ná amhrán ag P. Mh. ach chabálfadh sé thú le dea-chaint. Bhí sí sin aige agus neart di. 'Má thugtar leasainm ormsa fhéin,' adeireadh sé, 'ní poll dóite ar mo chóta é sin'

→ deis

Buailidh deis agam. Caith deis chugam a Sheáinín. Bainidh as a chunúsachaí, bainidh as, nó beidh sibh dóite

→ diabhal 2

Ná bac le diabhal ach sháraigh sé siúd loirgne dóite!

→ dona

Is measa thú ná a bhfaca mé ariamh; is tú is measa dhá bhfaca mé ariamh; is measa thú ná a dtiocfaidh agus ná a dtáinig; is measa thú ná loirgní dóite

→ drabhlás

Is beag an drabhlás atá chor ar bith sa móin bháin sin le hais na clochmhóna. Cuirfidh tú síos greadlach di ach bíonn sí dóite de léim. 'Sé a bhfuil inti an lasadh sin

→ dreach

Bhí dreach air (adhmad) mar atá ar an simléar sin anois. Shílfeá i dtosach gur dóite a bheadh sé, ach níorbh ea — snua, cosúlacht

→ dubh 3

Dhá bhliain ó shin tháinig stolladh amach an t-am seo bhliain agus dhubhaigh sé na sceacha. Bhí an fhlaisc thiar de chuile sceach dóite agus an taobh a bhí thoir di glas. Níor facthas a leithide ó tháinig an chéad fhear

→ díon 1

Is mór an chontúirt é an teach ceann tuí ina dhiaidh sin. An bhfeiceann tú sin anois. Ní dhearna an gasúr sin ach bior dóite a chur sa tine agus é a shá sa mbuntsop. Ó chuaigh sé thrí lasadh chor ar bith, ba ghearr go raibh an lasair déanta leis an díon siar, agus murach chomh héasca agus a braitheadh é, bheadh dóiteán ann a mbeadh cuimhne air

→ díth

Is mór den díth céille a bhí ag siúl leis chuile lá ariamh, ach sháraigh an rud seo loirgne dóite

→ dó 1

Mo léan dóite, 'sé nach bhfuil an dó gréine air. Ach d'éireodh dhó. Ní fhaca sé siúd an áit amuigh le ráithe

→ dóigh 1

Traíálfaidh sé dóite agus an-dóite anois lena chur ag obair. Is crua an cás é má chliseann air. Tá sé ag méirínteacht agus ag fiddleáil leis le ráithe, ach chinn air aon cheart a bhaint dó fós … Deis le aghaidh solais atá sé ag iarraidh a dhéanamh

→ dóigh 3

Tá an cáca dóite

TUILLEADH (17) ▼

Ná tabhair an cáca dóite sin d'aon duine

Tá boladh an dó in áit eicínt; tá boladh an dóite in áit eicínt (ach is coitianta an chéad leagan)

Tá a raibh de mhóin ansin dóite

Ní poll dóite ar mo chótasa an leasainm sin a thabhairt orm – ní údar drochmheasa dhom go dtugtar an leasainm sin orm

Ní hin poll dóite chor ar bith ar a chóta. Mura bhfuil le casadh leis ach go mba gliomadóir é, is beag atá le casadh leis. Ní údar náire ar bith d'aon duine a bheatha a shaothrú

Más in poll dóite ar a chóta muis, go bhfóire Dia ar thuilleadh. Mura bhfuil le caitheamh ag duine in do bhéal ach gur ith tú min bhuí, séard adéarfainnse: "más peaca a bheith buí tá na mílte damanta". Cá'il an té nár ith an dream a bhain leis min bhuí

Tá mé dóite

Tá mé dóite bruite ag an uisce fiuchta sin

Nach tú an laisceach gur lig tú an splainc síos in mo bhróig. Tá mé dóite bruite aici

Dia aithnítear! Coinnigh amach ón bpota sin, nó is gearr gur dóite bruite a bheas tú

Tá mé dóite ag an ngréin

Tá an craiceann ar fad dóite ar mo lámha ón ngréin

Tá na cosa dóite aici de bharr na tine

Gabh amach as sin a ioscadaí dóite! – le gasúr nó duine a bheadh i gcónaí ag breacadh a loirgne sa tine

Ara níl déantús maitheasa ar bith ina ioscadaí dóite siod. Céard a ghníos sé ach ag breacadh a loirgne chois na tine

An dó a d'fhága na lorgachaí sin; sin lorgachaí dó; sin lorgaí dóite

Tá mo chosa dóite ag na bróga – dá mbeadh bróga cúnga ann, nó dá gcaiteá aistear fada a shiúl, bheadh do chosa bruite sna bróga