→
dún
Dúinte (50+)
→
fearacht
Bhí a shúile dúinte aige a fhearacht's dhá mba 'na chodladh a bheadh sé, ach ba bheag dhá chuid cluanaíocht é sin, mo léan
Marach go raibh mallú (mathshluagh) mór istigh, ní bheadh an oiread siod cantaireachta le cloisteáil ann, a's an dorus dúinte.
Bhí coinicéar de chailligh mhóir as Conamara gróigthe thíos ar a' teallach ann, a's í 'cur púir thobac go dorus dúinte. Is mé a bhí in a dhiaidh uirre, arae bhí mo theanga bheag amuigh d'uireasbha gail an uair chéadna.
Sílim nach craobh mhúr é seo, ach go mbeidh an chuid eile de'n lá briste. Tá an-duibhthean thiar, a's an t-aer dúinte ar fad. Maran ráig toirnighe í.
→
cuilín
Tá a shúil go dona. An lá faoi dheire a raibh siad a' cáthadh, chuaidh cuilín de'n lóchán fúithe, a's chinn sé air é 'thabhairt amach. Tá sí dúinte fré chéile anois aige. Banaltra mhaith a theastóchadh uaidh (banaltra = bean oileamhna. Deirtí go mbíodh bainne cíoch go maith ag súil thinn, nó súil a mbeadh salachar nó dubhradán fúithe)
→
beo 1
Chuaidh gaineamh beo, faoi na shúil an lá faoi dheire, a's iad a' déanamh spraoi ar a' tráigh, a's shílfeá go bhfuil sí dúinte aige ó shoin. Is olc an éadáil é an gaineamh beo sin le dhul faoi shúil duine. Tá sé cruadh géar.
→
aer
Tá sé an-dúinte imbun an aeir thiar. Níl 'trust' a' bith agam as, nach lá sa gclaidhe dhéanfadh sé = tá'n t-aer thiar ar fad plúchta, agus 'sé mo bharamhail go ndéanfa sé lá báistighe go faoithin dhe.
→
féith 1
Níl aon-mhaith dhuit aon-mhilleán a thabhairt dom anois. Dheamhan féith de mo chroí a chuimhnigh ar a dhul ann go raibh an áit dúinte. Sin é an chaoi a mbímse i gcomhnaí. Bhí an oiread rudaí le fáil agam fhéin, agus nachar chuimhnigh mé ar a leath ach oiread. Nuair a bhí mé leath bealaigh aníos, sin é an uair a bhí mé ag eirí bréan díom féin
→
ith
Tá mo ghoile dúinte 'cheal rud le n-ithe = ní fhéadfainn tada ithe anois; chuirfinn amach aríst é, mar tá mé an fhad sin ar chéalacan.
→
fasair
Uair ar bith a mbíodh ocras orainn fadó dheamhan ceó a dhéanadh muid ach fasair fhataí a bhualadh síos san splainnc. Ní fheicfeá gasúr ar bith ag róstadh bruineógaí anois. Tháinig críonnacht do ghasúir ó shoin. Sin, nó d'imigh an goile uatha. Dheamhan a fhios agam nach hé an goile fhéin atá dúinte. Dúinte ag tae agus ag beatha mí-fholláin
Tháinig fruch frach air agus an corp dhá thógáil amach. Shílfeá gur duine é a mbeadh saochan céille air. Dúirt sé nar cuireadh a mháthair i gconra mar ba cheart. Ba é a thráth é, agus an chonra dúinte, ba é sin
→
fuaraigh
Fanadh sé annsiúd ag an doras dúinte anois más breá leis. Gheobhaidh sé cead fuarú ann, agus fuarú go maith freisin. D'iarr mé air a thiacht ag an tine faoi dhó nó trí huaire cheana, agus níor thug sé dhom ach cluais bhodhar
→
dallán
Bhí bó annsin thoir ar an aonach agus nuair a chuaidh siad dhá bleaghán bhí an úgh cho rithte len a bhfaca tú ariamh. Ach deoir féin ní raibh sí a thál in a dhiaidh sin. Chuaidh 'chuile dhuine di ach ba aon-mhaith amháin é. Tháinig an fear seo — ceannachthóir a bhí ann — agus chuaidh sé féin ag méirínteacht léithe. Chuir sé soipín tuighe isteach ins na dalláin aice, mar dhóigh dhe go raibh siad tachttha … ach dheamhan tachtadh ná cuid de thachtadh. Ní ar na dalláin ná ar a cuid sineadhachaí a bhí an "demur" (marach, locht) chor ar bith. Fear sáthach símplí — bádóir as Conamara — a casadh timcheall ann ins an deire agus é ar a ghlas-mheisce. Ní thiubharfá deich triuf air len a fheiceál. Sáthach adhartha a bhí sé ag imeacht. D'fhiafruigh sé céard a bhí orra, agus h-innsigheadh dó. Bhí an ceannóchthair an uair seo in éadan na ndalláin aice. "Leig do na dalláin" adeir an bádóir. "Tá na dalláin cho "freeáilte" agus a bhíos mo pholláirí-sa, agus an bád ag tabhairt leath-bhord ins an ngaoith thar an gCeann lá flichshneachta. Ach innseochaidh mise dhaoib céard a dhéanfas sibh. Stopainn an bhainne atá ar an mbó. Má tá bairille ann agus a lán uisce, árduigidh suas é ar áit árd eicínt. Tugaighidh an bhó len a ais. Coinnigidh annsin í. Scárdaigidh anuas an t-uisce as an mbairille de réir a chéile. Mara ndéanaidh an bairille sin, líonaigidh bairille eile, agus déanaigidh an cleas céadna. Nach mairg gan galún taosca an bháid agam, agus is gearr a bheinnse dhá cur ag tál." Tugadh isteach i "ngárd" Sh. í. Tá a fhios agad an bairille árd siúd a raibh an "teaip" air a bhí thiar le balla. Thiomáil siad an bhó suas len a thaobh, agus chuir siad an "teaip" ag rith. Leigeadh cho maith le trí bhuicéad uisce as. Ná raibh ann nar thosuigh an bhó ag tál an bhainne cho briosc agus dhá mbadh as béal gloine a bheadh sé ag teacht. B'éigin buicéad a chur fúithe de léim. "Anois" adeir an bádóir "ab iad na dalláin a bhí dúinte" agus "haway" leis isteach indorus cúil Bh. gur chuir cáthadh pórtair ar an smut aige féin. Cé a mb'fhearr é sin ná do "wireen"-sa ar ball?
Déarfadh sé go maith annseo é, ach cuirfidh mé geall leat nach n-abróchaidh sé in mo láthair-sa é. Ní abróchaidh a mhaisce, mar tá faitíos air go dtóigfinn é. Sin é a bhfuil aige, Laoi na Mná Móire, agus tá sé cho práidhinneach as sin agus a bheadh cut as póca. Ní bheidh sé ag aon-duine eile nó is cinneamhaint air é. Sin é an fear daoitheamhail i gcomhnuí. Nach mbíodh L. ar an gcaoi chéadna le M. Ní abróchadh sé píosa Fiannuidheachta a bhí aige in áit ar bith dá gcasfaí M. faitíos a dtóigfeadh M. é. Mheabhruigh M. do dhuine eicínt eile a dhul isteach agus é a chur dhá rádh, agus sheas sé féin ins an dorus dúinte ag éisteacht. Chuaidh sé isteach de mhaol a mhainge an oíche dhár gcíonn agus dubhairt sé 'chuile mhíle focal di do L. An uair a chuala L. é, bhí sé indiaidh sásamh ar chuma eicínt. "Tá trí ceathramhnaí nar chuir mé ann" arsa seisean. "Bhí a fhios agam go raibh tú ins an dorus iadhta." Bhrath sé é … Dheamhan ceathramha ná cuid de cheathramha a bhí ar iarraidh ach bhí air (aige) marach eicínt a fháil air …
→
deannóid
Oscail suas an dorus agus leig isteach dionnóidín ghaoithe. Is mór an fionnórtas ar na daoine í. Tá an oíche an-mheirbh … 'Bhfeiceann tú P. seo thuas nach dteagann aon-dionnóid in a ghoire ó bhliain go bliain ach an dá dhorus agus a bhfuil d'fhuinneoga ins an teach dúinte aige. Is mór an seasamh aige é
→
deara
Tá coimhightheas aige le 'chuile dhuine. Mara bhfeiceadh sé ach S. Ph. atá i mbéal an doruis aige ag teacht faoi'n teairse (tairseach), ghreadfadh sé amach an dorus dúinte nó siar ins an seomra. Chuir an misinéara faoi deara dhó a dhul ag an Aifreann cupla uair ach níor thaobhuigh sé é ó shoin
→
deasaigh
Deasuigh anuas agus déan do ghoradh. Ní hí oíche an doruis dúinte í (ní oíche í le suidhe ag an dorus dúinte)
+
→
deis
Ní fheicimse go bhfuil deis dúinte ar bith air, nó má bhí, tá sé dhá fhuireasbhaidh anois
TUILLEADH (2) ▼
Is gránna í a dheis: ag imeacht ag éisteacht i ndoirse dúinte le faitíos a dtiocfadh scéal ar bith uaidh. Dhá mbeirtí air, 'séard a bhí le déanamh leis a bheith dhá lascadh go dtugtaí dath dubh air. Ro-mhaith a bheadh sé aige
Oscluigidh an dorus atá ar dheis na gréine. 'Ar ndú' ní gaoth atá ann le go mbeadh sib dhá choinneál dúinte
+
→
deoladh
Bhí an ghearradh-ghíonnach in mo phutóig, agus mar sin féin an uair a leagadh agam é, níor ith mé ach deoladh. Ní fhéadfainn. Ní raibh aon-tothlú agam leis. Is cosamhail go raibh mo ghoile dúinte
TUILLEADH (1) ▼
Oscluighidh na fuinneoga sin agus leigidh deoladh gaoithe oraibh féin. Nach bhfuil sib plúchtha mar atá sib. Is mór an mí-fhollántas an tráth seo 'bhliain 'chuile fhuinneog agus 'chuile dhorus a bheith dúinte
+
→
doras
An doras dúinte nó an doras iadhta = an doras a bhíos dúinte
TUILLEADH (1) ▼
Cé'n sórt mála é sin leis an doras dúinte?
→
dreach
'Bhfeiceann tú an dreach dorcha atá ar an spéir. Breathnuigh cho dúinte agus atá sé agus na túineanna (tóineanna) dubha sin ó dheas. Crap do chuid féir nó beidh tú dhá fhuireasbhaidh
→
dreas 1
Fuair mé dreas fuaicht ar an tórramh sin aréir. Thiar leis an doras dúinte a bhí mé agus bhí an seoideadh isteach orm ann
→
driog
Is beag nar phréach mé thiar leis an dorus dúinte. Bhí an seoideadh isteach ann: gaoth thollta freisin. D'airigh mé drioganna ag rith síos le mo chaol-druim, agus bhí mo chroidhe ag eitealla leis an bhfuacht.
→
dualgas
Má tá féin thug sí é sin de dhualgas léithe. Nach mbíodh a h-athair ag imeacht i ndoirse dúinte ag éisteacht
→
duifean
Ná bac le aitealla! Tá a chuid aitealla ar iarraidh inniu. An bhfeiceann tú an duifean sin thiar agus é dúinte uiliog?
→
déanta
Níl ann ach malraichín ach is Curraoineach déanta é in a dheidh sin. Tá sé ag imeacht i ndoirse dúinte ag tóraidheacht scéalta cheana féin
+
→
dún
Coinnigh do bhéal dúinte.
TUILLEADH (17) ▼
Coinnigh do bhéal dúinte ar a chéile
Coinnigh do chlab dúinte ar fad. 'Ar ndú' ní éirim atá in do chuid cainte-sa
Coinnigh do chaiseal dúinte ar a chéile agus ná cloisim gig uait aríst anocht
Nach dúinte a bhí an drad anois aige agus go mb'éigin spúnógaí a chur dhá oscal
Tá an bhearna siúd dúinte anois aca, agus gan iad ag leigean duine ar bith an bealach sin = tóigthe, árduighthe
Tá an casán sin dúinte ar fad anois, agus iad ag bacadh daoine faoi dhul ann
Bhí taobh amháin den bhrocach sean-dúinte, ach bhí talltúchán ag an taobh eile = í dúinte le fada; ní le goirid a dúineadh an béal sin di.
Tá na clascanna siúd ar fad dúinte ar a chéile. Mara dtóigidh sé na bruachannaí is gearr go mbeidh an pháirc siúd ó rath
Tá an píopa seo dúinte ar a chéile uiliog cheal a charttha. Caithfidh mé scian mhaith ghéar a fháil, agus a shnuigheachan amach. Mara ndéanad, cinnfidh orm a líonadh go goirid
Bhí an dorna dúinte aige le dul ag bualadh, ach d'fhastuigh mise a láimh
Is minic leis an gceann céadna an dorna a bheith dúinte aige. Ach b'fhéidir go bhfuair sé fear a bhárrtha faoi dheireadh
Tá an gearradh dúinte anois. Is gearr go mbeidh sé cneasuighthe
Tá mo phíobán dúinte ar fad ag slócht agus ag cochaillí. Is olc an earradh é an slaghdán céadna
Dá naomhtaí mé anois, chinnfeadh orm aon amhrán a rádh, agus ná bíodh aon-ghuth agad orm. Tá buinneán an ghotha ar fad dúinte le seachtain ag "fliú" nó cat mara eicínt
Má tá do sceadamán dúinte réidhteochaidh sé seo é. Seo(d) é an íocshláinte: "Níor fhás sé thríd an talamh aníos máistir an ghráinne eorna; Ba mhaith an stuf len ithe é, ach b'fhearr ná sin len ól é". Oibrigh ort thú féin anois agus abair an chuid eile dhó (dhe)
Tá mo cholainn ar fad dúinte le dul 'un míosa. Diabhal bréag nach bhfuil mise dhá shaothrú
Tá mo chroidhe dúinte ó a fuair sé bás (le brón)