Foclóir Mháirtín Uí Chadhain: ré

→ fánach

Tá ur gcuid féir ag imeacht go fánach annsiúd thíos cheal claidheachaí. Bíonn beithigh an bhaile istigh ann chuile ré solais = go neamh-thairbheach díbh fhéin

→ físeachaí

Ná raibh Dia leis anois mara bhfuil na físeachaí agus na pínneachaí corra aige de bharr a aistir! A theacht aniar annseo ag ropaireacht ingeall ar uan a dhul thar claidhe air! Agus a chuid beithioch féin i bhfoghail orainne 'chuile ré solais!

→ cuideáin

Níl ar ar gcuid cearc ach éanachaí coideáin 'chuile lá 'san aer. Tá na trí theach eile imbéal a' doruis againn, a's tá na cearca a' déanamh imirce 'chuile ré soluis. Sé'n chaoi mbíonn sé amanntaí, cinneann orainn iad 'aithneachtáil thar a chéile. Ach arsa tusa, 'ní ghabhann caraid cuid a chéile'.

→ cíosaigh

Má shuidhim an seomra sin in aithbhliadhain, dar príosta, ní leis sin é, arae níor mhór duit a bheith in' éadan 'chuile ré soluis, a's mar sin fhéin, ní chíosóchad sé leat é faoi shásamh.

→ cíosáinín

Tá'n cíosáinín sin thuas ag M. Bh. istigh aghainn chuile ré soluis. Meastú a ndéanann sé buille maitheasa 'bith, ach chreidim gurb é cuid a' bheagáin atá sé indon a dhéanamh th'éis a dhichill. Dheamhan brigh ann.

→ baile

Ba bheag an ollóid an baile seo dhá chéile, gur casadh a' stolcáinín sin isteach ann. Anois, tá'n baile in 'árachaí 'chéile 'chuile ré soluis.

→ baorsa

Le baorsa atá sé 'chuile ré soluis. Is beag a chuirfeas le baorsa é sin, deirimse leat.

→ críoch

Dheamhan baile a mbeidh an bhean sin istigh air, nach baile reicthe é. Tá sí indon Crígh Mhuire a chur thrídh na chéile, a' seadú scéalta, a's a' tarraingt anuas sean-síothmálachaí a bhí fadó an lá ann. Dheamhan beirt ar a' mbaile seo, nach a' maslú a chéile atá, 'chuile ré soluis, a's is ise is cionntach leis, ó thús deire go tosuigh.

→ biorach 2

Cé'n chaoi bhféadfadh a bheith in a lacht (lacht bó) ach a' teirgéis, a's an peata de laogh sin a' diúl uirre 'chuile ré soluis, i leaba biorach a chuir air, nó é 'dhealú uaithe.

→ brachán

Ní hé an brochán atá dóirtighthe amháin, ach tá siad in árrachaí 'chéile 'chuile ré soluis.

→ breá

Tá sib a' cuireamhaint a's a caitheamh anuas ar a' teach sin 'chuile ré soluis, a's nach breagh go dteigheann sib ann in a dheidh sin?

→ bruach

Ní fhaca mé do leithide ó rugadh mé. Tá bruach ort 'chuile ré soluis.

→ buail ar

Tá cois buailte aige ar a' bhfuil sa teach, a's muid reicthe sceannta aige 'chuile ré soluis.

→ ainm

Tá mé reicthe agus bainte as m'ainm 'chuile ré soluis aige.

→ áirge

Is dona an áirge do dhuine a bheith amuigh faoi fhliuchán mar sin, 'chuile ré soluis.

→ athraigh

Athrú an chor ó'n tuaithbhil ort, maran ort atá an t-athrú 'chuile ré soluis!

→ tarraing anuas

Sin é an scéal atá tarraingthe anuas aige, 'chuile ré soluis.

→ fuagair

Teigheann siad thart ag fuagairt móna (le díol) chuile ré solais inGaillimh

→ fínigh

Bhí an oiread aois aige sin nuair a cailleadh é agus go raibh sé ag fíniú le fiche bliain roimh ré. M'anam go raibh sé an céad go hárd. Bhí agus trí nó ceathair de bhlianta len a chois

→ imigh

B'fhearr do dhuine a bheith ag imtheacht indiaidh a chinn roimhe fhéin, ná 'bheith reicithe sa mbaile chuile ré soluis = b'fhearr do dhuine an saoghal mór a thabhairt ar fhéin agus é ag iarraidh a chodach nó a shamhail, ná duine eicínt sa mbaile dá shíor-ionnsuidhe agus dhá shíor-dhíbliú.

+

→ ith

D'íosfadh sé chuile ré soluis.

TUILLEADH (1) ▼

Tá sí dom ithe agus do mo liobairt chuile ré soluis.

→ abair

Déarfainn gur bocht an chaoi dhá leithide a bheith teáltuighthe istigh 'san teach sin 'chuile ré soluis agus iad sin ag magadh faoi

→ dall 2

Ní fhaca mé aon duine ariamh ba daille (/deʟ′ə/) ná é ag dul chuig an scoil. Chaith G. a dhúracht leis, agus thugadh sé dual na druinne dhó chuile ré solais, ach má thugadh féin, ba aon-mhaith amháin dó é

→ damnaigh

Tá mé damnuighthe ag an diabhlánach d'asal sin ag imeacht i mbradghail 'chuile ré soluis. Dar mo choinsias dá mbeadh an ghlaicín mhóna atá annsiúd thuas amuigh, bheadh a shliocht air. Gheobhadh sé ruaigeadh na Muice Báine 'nan aonaigh. Diabhal baoghal go mbeidh mise dhá bhuachailleacht níos fuide, agus mé sceannta ag an mbaile dhá fhuagairt 'chuile lá

→ dealaigh

Is mé a bheadh buidheach dá mbeidís dealuighthe uaim. Is mór an tseanmóir iad 'chuile ré soluis. Mara mbeidh 'chuile shórt ar a mian aca, bíonn siad ag clamhsán agus ag casaoid, agus tá a fhios ag mo chroidhe go mb'fhearr do dhuine uaidh iad

→ deamhan 2

Is maith an t-údar é. Gasúr mar é agus deamhan agus diabhal aige 'chuile ré solais

→ dearg 1

Tá sé craosach dearg agus is diachta dhó sin ach an oiread le scéal. Sén biadh san sruth fola a chuid sin. Nach mbíonn siad in árachaí 'chéile chuile ré solais?

→ deatach

Mo dheatach ar an sean-chlog céadna. Tá sé stoptha 'chuile ré soluis

→ deireadh 1

Ag caint ar phúcaí 'chuile ré soluis. Nar chomhnuighidh sé go mbeiridh sé ar dheireadh ort!

→ deisiúil

Is deacair dhó a bheith deiseamhail agus a bhfuil de dhola air. 'Ar ndú' a dhearbhráthair m'anama thú, nach ag seachadadh amach a bhíos sé 'chuile ré soluis

→ deoladh

Níl tada le tógáil ar ghasúir faoin a ngoile. D'íosfaidís deoladh 'chuile ré soluis. Sin é faisean aos óg. Ach shílfeá fir mhóra go n-íosfaidís a ndóthain — nó an oiread agus go dtiocfaidís leis — go dtí am béilí aríst. Dar príosta is mó an ghoin atá ar na buachaillí óga seo aghamsa anois, bail ó Dhia orra, ná an uair a bhí siad in a ngasúir

→ diachta

Is diachta dhuit ocras a bheith ort, ar scáth an t-achar ó bhí tú ag ithe cheana. Mo chroidhe ná raibh ag an diabhal go reicfeadh sib duine. Ag cur an tighe béal in áirde ag iarraidh beatha 'chuile ré soluis. Níl cuimhne ar bith agaibh cá bhfuighfear í nó cé a shaothróchas í

→ diaganta

Is aoibhinn di agus cho diaganta agus atá sí. Tá a glúine caithte aice, ag urnaighe 'chuile ré solais

→ dingthe

Tá tóin na méise dingthe ar fad. Na ruifíneachaí de ghasúir sin aríst. Tá siad cho h-ámhuilleach len a bhfaca tú ariamh. Tá sé de bheith orra a bheith ag déanamh míllteanais 'chuile ré soluis

→ diogáil

Ní choinneochadh a dtáinig ariamh na cearca céadna giogáilte. Is mór an chéim iad. Ní túisce galra cleiteach dhaob (díob) ná orra aríst. Agus bíonn siad i bhfastós indriseachaí agus ins na crígheannaí sin siar 'chuile ré soluis. Dheamhan mo chos-sa a bhacas leo chor ar bith anois: cead aca fanacht gan díogáil. Chiapfaidís an té a thiubharfadh áird orra

→ diomlachaí

Coinnigidh na diomallachaí cláir sin. Dheamhan a fhios nach bhfoghainfeadh cuid aca fós. Bíonn sibh ag iarraidh cláiríní 'chuile ré solais, agus tapuighidh iad anois

→ diúgaireacht

Is deas í do cheird: ag diúgaireacht 'chuile ré soluis. Ní mhairfeá gan a bheith ag tabhairt snug leat i gcomhnuí — ní mhairfeá sin. Níl a fhios agam cé uaidh a dtug tú an amhlóireacht chor ar bith. Ní fhaca mé aon-duine eile ariamh dhár rugadh ins an teach, ar an gcaoi sin cé's moite dhuit féin. Ach bíonn an cuilthíneach ar 'chuile thréad

→ diúilicín

Go deimhin is deas é do cheird, ag diúrnadh an diúilicín de chut sin 'chuile ré soluis! Caith annsin i dtigh an chlampair é. Ní beag dhó a dhonacht agus tá sé, agus gan tusa a bheith ag cur fearas barr donacht' air. Má fheicim tú ag leagan láimh ná cois aríst i mbliana air, bainfidh mé an t-anam asad, bainfidh sin!

→ diúltaigh

Chreidim go bhfuil sé th'éis an tae a dhiúltú ar fad. 'Ar ndú' diúltaighthe atá sé ag na daoine scáth a bhfuil le fáil dhe. An méid sin féin muis bíonn muid dúlaidhe aige … Bhí an-tóir aige-san air muis. Ní raibh ann ach "caith síos dhá bhlogam tae" 'chuile ré soluis

→ dlaoinín

Is mór an tseanmóir thú 'chuile ré solais ag iarraidh dlaoiníní (dlaoithíní). Breagh nach gcoinnigheann tú dearg é nuair a bhíos sé dearg agus gan a bheith ag sárú na ndaoine leis

→ doicheall

An té nach dtarraingeochaidh braonachaí fuisce agus bronntanais aice siúd, ní bheidh roimhe aice ach fáilte an doichill. 'Bhfeiceann tú an ghairm atá roimh Ph. J. ann. Is maith an fáth muis. Tá sé sin suas anuas B. 'chuile ré soluis ag tarraint fuisce chuice. Cuirfidh mise geall leat nach mórán subháilce a bhéas aice linne an uair a bhuaileas muid isteach aice. Tá baoghal uirre

→ Domhnach

Gheobhaidh tú do dhóthain gugaí (uibheachaí) an Domhnach seo chugainn: Domhnach Chásc. Tuige nach mbeadh prachógaí agaibh mar a bhíodh againne fadó. Bhíodh muid dhá gcruinneál (uibheachaí) ar feadh coicíse roimh-ré

→ dornán

Dheamhan roint punann ná dornán eatorra, agus mara bhfuil féin, ní beo iad gan a bheith ag sciolladóir[eacht] ar a chéile 'chuile ré soluis. Sílim gur faisean é a thugas daoine faoi deara dóibh féin. Bhainfeadh cuid de na daoine troid as na clocha

+

→ drabhlás

Marach go raibh an drabhlás ionnta 'ar ndú (dar ndóigh) bheadh áird ar ghort nó ar gharrdha aca thar mar bhí, agus gan a bheith ag imeacht síos Gaillimh 'chuile ré soluis ag caitheamh na pighinnín a bhí aca

TUILLEADH (1) ▼

Shílfeá go mbadh cheart go mbeadh drabhlás thairis sin ins an gcarr móna a thug mé de'n phortach arbhú indé. Dheamhan aithne oraibh nach bhfuil an oiread teinteachaí agaibh agus atá thoir tigh K. Breagh nach ndéanann sib réidhteach léi, nó an gceapann sibh go bhféadfaidh fear a bheith ag rith suas agus anuas 'na (chun an) phortaigh daoib-se 'chuile ré soluis agus sibse ag breacadh 'u' luirgne annseo (bhur luirgne). Nach sraimlidhe an scéal agam é — nach h-eadh sin

→ drochóirí

Ar na drochóirí dhuit nar íoc an madadh sin an uair a bhí agad a íoc thar agus a bheith dhá íoc faoi dhó anois, agus ag tarraint póilíos ag an teach 'chuile ré soluis

→ droim

Teagann sé abhaile 'chuile phuínte agus a bholg thiar in a dhruim aige leis an ocras. Chaithfeadh sé go bhfuil an ghearradh-ghíonnach air, nó rud eicínt. D'íosfadh sé deoladh 'chuile ré soluis

→ dubh 2

Níl a dhuth ná a dhath maitheasa san sean-chlog sin. Nach shin é stoptha chuile ré solais é!

→ dustaí

Fuair an buinín móna dustaí. Nach raibh an baile rithte innte 'chuile ré soluis. Bhí sí ar shúil an bhóthair agus casán 'chuile dhuine thairti, agus ní raibh duine ar bith ag dul ag cur aistir air féin droch-lá, ó a bhí fhios aige nach gcuirfí aon-tréas air faoi'n a dhul innte.

ré (50+)