Foclóir Mháirtín Uí Chadhain: Dul i

Nualitriú Bunlitriú

Dul i

+–Chuaidh sé i méid = mhéaduigh sé; tháinic méid air (nó ann)
Ag dul i laghad atá sé, i leabaidh a dhul i méid

                                TUILLEADH (13) ▼
                            
Chuaidh an bulán sin i bhfeoil go mór ó a d'athruigh tú aníos é = ramhruigh sé
Is mór atá tú ag dul i saill le goirid (nó 'un saille)
Chuaidh sé idtanaidheachan (nó 'un tanaidheachain) ó chonnaic mise faoi dheire é
Tá an bhó sin ag dul in ordú
Chuaidh an bhudóig sin in ordú ó a chonnaic mise go deireannach í
Chuaidh sé in ísle-bhrigh go mór le goirid
Tá sé ag dul i lagar (i meirbhthean)
Tá sé ag dul i bhfeabhas (nó 'un feabhais)
Ag dul in ainnis atá sí = i mí-shlacht ('un mí-shlaicht)
Is mór a chuaidh sí indeiseacht ('un deiseacht) le cupla bliain
Tá an rud sin ag dul i bhfad anois = moill air
"An rud a theigheas i bhfad, teigheann sé i roighineadas (chun roighineadais)"
Tá an tinneas ag dul in ainsil air (fc. ainsil)

+–

Chuaidh sé in aois go mór le tamall

Ó a chuaidh sé in aois, níor fhan croidhe ar bith aige

TUILLEADH (3) ▼

Ag dul in óige atá tú, bail ó Dhia ort

Is maith an mhaise di é. Dheamhan lá aois' uirre. In aois na h-óige atá sí ag dul

Chuaidh tú in aois na h-óige ó a chonnaic mé cheana thú

+–

Chuaidh an uair i gcineáltas le dhá lá ('un cineáltais)

Tá an trathnóna ag dul i bhfliuchán ('un fliucháin)

TUILLEADH (2) ▼

Tá an lá ag dul ingirreacht

Chuaidh an saoghal in uaisleacht ó a bhí mise in mo chailín óg. Ní bhíodh tada de'n cheird sin an uair sin

+–

Tá na crainnte ag dul induilleabhar

Tá an coirce ag dul indéis (i gcraoibh)

TUILLEADH (4) ▼

Is breagh atá an cur sin ag dul indas = das ag toidheacht air

Tá na dasachaí ag dul i lorga go breagh

Tá an t-arbhar ag dul ingráinne

Ag dul i mionaidheacht atá na fataí 'léar (de réir) mar atá muid ag teannadh soir le claise an tsrotha = i laghad

+–

Tá sé ag dul ins an míádh (ins an tubaiste, catmara, diabhal, léan, riabhach agus rl.) ar fad le goirid = níl ceannús ceann ar bith ag fanacht air; tá sé ag dul ó smacht ar fad; tá sé ag dul 'un drabhláis críochnuighthe

Tá sé ag dul ins na céad déaga (céad-éagadh?)

TUILLEADH (3) ▼

Tá sé ag dul i bhfeirg = chun feirge

Chuaidh sé ingealta

Chuaidh sé i bhfaitíos air, nuair a chonnaic sé an rud a bhí déanta aige

+–Níl aon-bhaoghal air a bheith réidh fós.  Tá sé ag dul ins an tríomhadh bliain anois = duine a mbeadh dhá bhliain déanta aige i gcoláiste nó a mhacsamhail
Níl baol ar bith air a chuid príosúntacht' a bheith réidh fós aige.  Chuaidh seacht mbliana air.  Gheobhaidh sé lascainí as sin — an ceathramhadh cuid sílim.  Caithfidh sé cúig bhliana agus ráithe a dhéanamh.  Agus níl sé ach ag dul ins an gceathramhadh bliain anois

                                TUILLEADH (7) ▼
                            
Is gearr go mbeidh mo théarma istigh agam.  Tá mé ag dul ins an tríomhadh bliain, agus níl orm ach na trí bliana.  Beidh mé réidh glan annsin
Is maith an scathamh istigh í anois — ó fhéil' Brighde.  Tá sí ag dul ins an cúigeadh mí
Níor thug mé áird ar bith air, nó go ndeachaidh sí ins an tríomhadh lá.  Dubhairt mé liom fhéin annsin go raibh sé in am a dhul roimhe, agus chuaidh mé soir ag an dochtúr leis
Is fada ionlaoigh í.  Tá sí ins an gcúigeadh mí anois.  Tá scáird mhaith bhainne fós aice mar sin féin
M'anam go bhfuil aois thairis sin aige, té (cé) nach gceapfá dhó é.  Tá sé ag dul in a naomhadh bliain anois.  Bhí sé h-ocht mbliana faoi Fhéil' Mártan
Tá sí ag dul in aois a ráithe anois.
Tá sé ag dul in aois a cheithre scóir.  Beidh sé é an bhliain seo chugainn

+–

Chuaidh tú ins na fir mhóra le goirid = chuaidh tú isteach le na fir mhóra, nó is daoine ar foghnamh a bhíos tú ag cuimilt anois, agus ní le do leithide fhéin

Má d'iarr sé inghean A. Uí Th. tá sé ag iarraidh a dhul ins na fir mhóra. Ní bhfuigheadh í sin ach céithearnach

TUILLEADH (6) ▼

Ní comórtas ar bith dhomsa do leithide-sa. Nach bhfeicim thú ag dul ins na fir mhóra 'chuile phuínte anois. Le máistrí scoile, le póilíos, le fir fataí, agus le sagairt atá tú ag caitheamh do shaoghail. Is beag 'e mheas a bheadh ag a leithidí sin ar scráibín mar mise

Chuaidh sé ins na fir mhóra an uair sin a bhfuair sé an t-airgead, ach cho luath agus a bhí sé caithte aige, ba bheag an ghnaoi a bhí ag na fir mhóra air

Chreidim go bhfuil J. G. féin ag dul ins na fir mhóra. Cheal nachar chuala tú é. Tá mótar ceannuighthe aige

Gabhfaidh sé ins na fir mhóra anois ach a mbeidh an teach nuadh déanta aige. Is fada an lá é ag tnuthán le teach nuadh. Feicfidh tú féin nach mbeidh seasamh ar bith leis anois, le 'mbeidh de fhloscaí aige

Cuirfidh sí an mac ins na fir mhóra nó is cinneamhaint críochnuighthe uirre é. Ar chuala tú ag caint an oíche cheana í: go raibh inghean Ph. ag dul as a craiceann in a dhiaidh. Dar príosta muise, is fiú dhi. Beidh féirín aice, ach é siúd a bheith in a chéile leabthan aice

Ní raibh ag dul síos len athair fhéin 'chuile lá ariamh ach a dhul ins na fir mhóra. Bhí sé cho suimeamhail le pisín chuit. Ní raibh ariamh aige, aindeoin sin ach ag mianadóireacht idir dhá leachta thiar annsiúd

Tá tú ag brath ar a dhul ins an onóir = éadaigh galánta a chur ort féin, nó a dhul ag cuimilt le na daoine móra

Chuaidh tú ins an onóir ar fad le scathamh. Ní aithneochthá daoine dona anois

+–Chuaidh sí ins na mná riaghalta
Gabhfaidh sé ins an arm

                                TUILLEADH (13) ▼
                            
Tá sé le dhul ins an ngunna mór = an chabhlach
Rachadh sé ins na póilíos dhá mbeadh a dhóthain scoláireacht' air
Tá sé le dhul ins na bráithre
Chuaidh sé in a shagart
Tá mac leis ins na póilíos, agus chuaidh an mac eile in a bhráthair
Ná teirigh in do chrochadóir pé'r bith céard a dhéanfas tú
Tá sé le dhul in a thiomálaidhe (tiománaidhe) mótair
B'ait liom a dhul in mo bhuachaill siopa.  D'fhéadfainn mo chrúib a bheith ins an airgead i gcomhnaí agam
B'fhearr liom a dhul in mo mháirnéalach ná aon-cheird eile faoi'n domhan.  Tá an-fhonn orm na réigiúin choimhigheacha a shiubhal
Dheamhan a fhios agam nach fear thú a ghabhfadh in do bháicéara fós.  Tá an-tóir ar an bhfuint agad
Is fadó an lá ó a chuaidh mé in ord Mhuire (fc. ord)
Chuaidh sí in ord eicínt — níl a fhios agam cé'n t-ord
Chuaidh an bromaire seo thíos in a cheann ar na scaibhtéaraí beaga seo ar fad

+–

Shíl sé a dhul ins an bpíobán agam (ins an dúdán etc.) = breith ingreim muiníl orm

Is maith gasta a rachadh sé sin ins an gcraiceann agad anois = thú a ionnsuighe

TUILLEADH (1) ▼

Ag iarraidh a dhul inglacamas lámh

+–

Chuaidh na maidí rámha in ascar (fc. ascar)

Chuaidh sé in ascar ar an gcapall

TUILLEADH (2) ▼

Chuaidh sé in ascar an chlaidhe

Tá sé ag dul len a bhromach in ascar

Gabhfaidh do láimh i bpaca má dhéanann tú [é] sin aríst (fc. láimh)

+–

Chuaidh sé i bhfalach

Teirigh i bhfalach

TUILLEADH (1) ▼

Chuaidh sé i leath taobh uaim

Ná teirigh imbannaí choidhchin

+–

Tá mé ag dul i bhfiacha = mo chuid fiacha ag méadú

Níl aon-mhaith a dhul i gcostas faoi. = there is no use to incur cost over it

TUILLEADH (1) ▼

Sin é a bhfuil dhá bharr agam th'éis go ndeachaidh mé i gcostas faoi

+–

Chuaidh mé deich bpighne in a scilling annsin ar ball, ach cuireadh aisti aríst mé agus deifir orm = imirt chártaí; dhá leagadh duine de na cearrbhachaí scilling amach, agus an scilling a bheith gnóithte ag duine eile cé's moite de dhá phighinn

Ní fhéadfaidh sib a dhul isteach thar thrí pighne innte 'chuile gheábh, agus níor h-imrigheadh ach dhá chluiche ó a chuaidh sí amach. Mar sin, ní fhéadfainn a bheith taobh le trí pighne innte mé féin

TUILLEADH (4) ▼

Chreidim nach bhfuil mé ach ag imirt anois ins an "ngandailín" (fc. gandal), th'éis go ndeachaidh mé isteach dhá phighinn go leith ann faoi dhó anocht. Cuirfidh mé amach leithphighinn eile agus caithigidh pighinn air (ar an mbun)

Bhí do leath-choróin ag cur alluis an uair sin. Nach ndeachaidh muid dhá scilling isteach innte. Tá muid anuas aríst ar an sé pighne chreidim

Bhí an oiread cantail air faoi dheireadh agus gur bhuail sé núta (nóta) puint amach ar an mbord. "Bíodh sé sin agaibh" adeir sé "in aoinfheacht leis an gcuid eile". Chuaidh muid poll maith in a phunt freisin

Ní ghabhfaidh tú isteach aon-cheo eile in mo shé pighne nó is cinneamhaint orainne é. Dúisigh suas annsin a chomrádaí agus caith cíonán, cuileata agus aona hairt asta, nó go nglanamuid an písín sin

+–

Chuaidh scéin (scanradh, geit, lionradh agus rl.) ann = cuireadh scéin ann

Tá an rabharta ag dul i bhfairrge (fc. fairrge)

TUILLEADH (5) ▼

Chuaidh an eitinn ins na cosa aice

Chuaidh an phian ins an gcorróig orm

Gabhfaidh tochas ins an tóin agad, má ghníonn tú sin aríst = cuirfear

Gabhfaidh glugar ins an gcluais agad mara n-eirighidh tú as anois

Chuaidh teas ins an gcraiceann aige deirimse leat. 'Sé a bhí sé a thuaradh dhó fhéin ar aon chor = cuireadh

+–

Teigheann caitheamh is 'chuile ní annseo = ithtear gach cineál rud ann; tugann gach rud uaidh, nó ídigheann gach rud

Má ba iad na h-oinniúin féin iad ghabh caitheamh ionnta

TUILLEADH (2) ▼

Rachaidh caitheamh ins na h-ailltreachaí móra sin fhéin leis an aimsir. Níl goir ag rud ar bith seasamh in aghaidh oibriú na fairrge

Tá caitheamh ag dul ins an talamh! Nach breagh an scéal atá agad! Ní hé an talamh is cás linn faraor. Tá caitheamh ag dul ionainn fhéin, agus is mó an scéal muid ná an talamh

+–

Chuaigh ionnta ó cuireadh san uisce iad = tháinic fad ar na bróga sin ó cuireadh ar bogadh iad

Shíl sé go ndeachaidh ionnta, ach is cosúil nach ndeachaidh in a dheidh sin. Aon-fhad amháin igcomhnaí iad

TUILLEADH (3) ▼

Má chuireann tú ar bogadh é rachaidh ann = tiocfaidh fad air

Chuaidh sna stocaí sin go mór ó a baineadh a n-úradh

Cheannaigh mé cóitín beag i siopa in Gaillimh. Ba é mo dhíol ceart é. Bhuail mé baslach air faoi cheann míosa, agus chuaigh ann agus sceith sé cho mór, agus go ndéanfadh sé beirt mar mé

+–

Tá sé "ag dul ann" léithe = béarlagar ar shuirghe; tá sé ag suirghe léithe, nó in éindigh léithe anois (thúsaigh an leagan seo go fánach timpeall Rosmuc nó ceanntar na n-Oileán ó chúig bhliana déag go dtí scór bliain ó shoin, ach tá sé coitianta cho fada le Gaillimh soir anois)

Ní "dheachaidh tú ann" léithe?

TUILLEADH (4) ▼

Pádraic! Tá sé "ag dul ann"! D'eile!

Chonnaic mé "ag dul ann" le inín Sh. Mh. é thiar ar an mbóthar aréir

Tá saol maith agadsa "ag dul ann" gach oíche

Fuair tú amach an té a bheadh "ag dul ann" muis. Dhá mbeadh mil orra — rud nach bhfuil — ní ghabhfadh sé sin "ann" le aon-bhean

+–

Chuaidh an scéal sin i bhfad = scaipeadh é

Chuaidh an ráfla i bhfad agus ingearr

TUILLEADH (2) ▼

Chuaidh a cháil sin i bhfad agus ingearr = cuireadh a cháil ins gach áit

Chuaidh an chruach mhóna in aer = leagadh í agus rl.

+–

Tá an gnás sin ag dul in aer go mór le tamall = táthar ag eirghe as

Tá sé ag dul in aer = le cuthach

TUILLEADH (3) ▼

Chuaidh sé ins na fraghthacha faoi rádh agus rud ar bith a rádh leis = le buile, le cuthach

Chuaidh an poitín ins an gceann air = d'eirigh sé in a chloigeann; tháinic saobhchan céille air

Chuaidh an scéal sin ins an gceann air

+–

Bhí an deirbhshiúr ag iarraidh an talamh a cheannacht, ach chuaidh mac Ph. Ch. seo thoir in a bhéal uirre. Chuir sé scór eile é, agus fuair sé é. Níl aon-fhear beo ach túatachán críochnuighthe a ghabhfadh in a bhéal uirre (chuaidh sé in a bhéal uirre = níor fhága sé an margadh fúithe-se, ach d'fhéach sé féin leis an talamh a cheannacht)

Níl duine ar bith ag dul in a bharr ort. Croch leat í. Dheamhan mórán éadáil í ag aonduine, agus is furasta duinn mná a fháil thairti = níl muid ag iarraidh a tabhairt uait; bíodh sí agad féin

TUILLEADH (2) ▼

Seol leat. Tóig do chúig. Ní rachaidh mise in a bharr ort = ní imreochaidh mé cárta i gcruth agus go bhféachfaidh mé leis an gcúig a thógáil dom féin

Breagh nach dtóigeann sé í. Nach bhfuil feamainn an chladaigh faoi fhéin aige. Ní fheicimse go bhfuil duine ar bith ag dul in a béal air

Féach freisin

→ ascar

→ i

Dul i in iontrálacha eile (50+)

→ faitíos

Tá faitíos orm nach bhféadfaidh tú a dhul ann anocht muis

TUILLEADH (1) ▼

Cuir an sceach san mbearna faitíos na heirimisce. Tá asail ag fálróid ar na bóithrí sin, agus ghabhfaidís isteach ann ar an bpuinnte. Cén bhrí ach dhá leagaidís an claidhe thoir agus a dhul san iothlainn!

→ feadhain

Níl garraí ar an bhfeáin agam nach bhfuil foirghe mar sin. Dheamhan uabhar i dtada ar chuma ar bith, ach i ngiosadáin. Níl ann ach an uair a bhíodh feamainn ghaineamh ag dul idir stucaí go mbíodh an talamh salach. M'anam gur sailighe go fada anois é tharéis nach bhfágtar gionnóid shalachair ann

→ feadhnach

Sin feánach atá ag dul chuig an damhsa atá ag an sagart. Ar chuala tú céard adúirt S. an Gh. faoi? "Is gradha an saol é! Is gradha muis", adeir sé. "Cuimnímse fhéin — agus ní hé an fhad sin ar an saol mé — go mbíodh sagairt ag sciolladh agus ag scóladh den altóir ar dhuine ar bith a ghabhfadh amach ag damhsa, de shiúl oíche. Anois tá siad dhá bhfuagairt ón altóir, agus ag maoidheachtáil leo a dhul ann, agus mara dteighe, dar fia is cam a bhreathnós siad orra lár na mháireach má chastar leo i mbóthar ná i mbealach iad! Is gradha an saol e! Is gradha sin!

→ fearacht

A fhearacht siúd, bhí aige fanacht san mbaile, agus gan a dhul ann chor ar bith. Ní hanna d'fheil dó: fear pósta agus muirín air

TUILLEADH (1) ▼

Chaith sé deich bpunt ag dul ann agus ag tiacht abhaile aríst. Ní raibh call ar bith dhó a dhul ann 'fhearacht sin (a fhearacht siúd) = ach an oiread le scéal, ní raibh call ar bith dó a dhul ann

→ feithideach

Níorbh fhiú d'aonduine a dhul ag fiachadh ar an bhfeithideach bocht sin. Níl ann ach na cheithre eite. Is beag le go bhfuil sé indiaidh a chéile chor ar bith

→ fios

Buaileadh tuí shrathair air ag an mbainis. Bhí a fhios sin aige agus a dhul ann = ní fhéadfadh tada eile tarlachtáil; níor cheart dó a dhul ann

→ fobhairne

Dhá mbeadh fear fobhairne ar fónamh san gcurach agam an lá sin, ní loicfinn. Bhí an-fharabógaí farraige ann, ach bheadh cóir againn isteach. Ba bheag an stró a bheadh ar dhá churachóir mhaithe a theacht abhaile. Maidir leis an gceann a bhí in éindigh liomsa ní raibh ann ach sbogán nar cheart dó a dhul chun farraige chor ar bith

→ focal

D'aithin mé ón (ar [an]) bhfocal adúirt sé nach raibh fonn ar bith air a dhul ann, dhá bhféadadh sé fanacht as

→ foirm

Tá fólaim ortsa, bail ó Dhia agus ó Mhuire ort, ach má sin í do chuid cainte anois go raibh dhá Naomh Pádraig ann, ná bactar leat! Nach deas uait a dhul ag cumadóireacht … Eiriceach a bhí san té adúirt é sin. Níl an rud sin i gclár ná i bhfoirm, agus ná géill thusa do'n fhear sin. Nachar chuala muid ariamh nach raibh ann ach aon-Naomh Pádraig amháin, moladh go deó leis

→ follasach

Ní fhéadfaí gan breith air. Theigheadh sé ro-fhollasach ar an abhainn. Nar fhéad na maora é a fheiceál ag dul ann chuile phuinnte

→ fothair

Thiomáil muid an dá chaora aniar romhainn, agus muid ag stríocáil na maidí ar an mbóthar le neart lagair. Ag teacht aniar ag tí Ph. Ph. ní raibh a sheasamh againn ní b'fhuide. "Gabhfaidh mise isteach annseo ag iarraidh cannda aráin", adeir S. Ní raibh mise indon a dhul isteach ann. Bhí tuitim feóir ionam leis an ocras.

TUILLEADH (1) ▼

Sách rite a chuaigh sé liom a dhul an fhad sin fhéin, ní áirím dhá mhíle eile a chur orm fhéin. Bhí tuitim feóir ionam leis an tuirse. Ní fearrde mé é, go ceann fada aríst

→ froigisí

Sin é an ciseadóir! Rinne sé ciseán domsa annseo fadó, agus chuir sé an oiread frugaisí air, agus nach ngabhfadh mo láimh síos ann! B'fhada a chaith sé thiar annsin san seomra. Bhí sé ro-dheas le dhul ag strachailleacht leis

→ frídeoir

Ní dhéanann an frídeóirín eile siúd ann, ach siobáil bheag timpeall an tí: rud a thabhairt do chearca agus do laoghanntaí, agus an luaith a chur amach. 'Ar ndó' ní indon a dhul i ngarraí atá sé! Is fada uaidh é

→ fága

Ba deacair a dhul ar farraige inniu tharéis go bhfuil an aimsir suaimnithe. Tá fágaí ann

→ fág

Badh í (bó). Ní raibh troigh uisce ann. Shílfeá nach mbáifí seangán ann, ní áirím bó. Ach cár fhága tú an míádh mór? Nuair a bhíos an míádh ar dhuine, níl aon-dul uaidh aige. Sin é an chaoi a bhfuil sé

→ fágtha

Tá muinntir an oileáin sin an-fhágha má theagann gairfean ar bith. Níl bád ar bith in araíocht a dhul i dtír ann. Is minic a fhás siad ocras

→ fáideog

An bhfeiceann tú an changailt atá ar an asal san síol féir! Dar brí an leabhair tharraing sé (cic) orm, nuair a shíl mé a dhul in a éadan! Sin é an diabhlánach! Tá sé mar bheadh cut ann ag cangailt páideóige anois. Beidh scéal agad air a bhithiúnaigh, ar feadh mise maide maith téagarach a fháil!

→ fánach

Buail isteach ann go fánach mar dhoigh dhe gur soir chuig an S. atá tú ag dul, agus má fhaghann tú deis ar bith tarraing anuas é

→ féar

Tá na beithigh ag dul go glúine i bhféar ann, agus ní mian leo fanacht ann in a dheidh sin

TUILLEADH (2) ▼

Tá barr baile annseo againne muis agus is gearr le dhul é. Níl ann fré chéile ach féar gortach. Is fhearr aon-phóicín amháin istigh agaibhse le cruth a chur ar bheitheach ná a bhfuil de thalamh istigh ar na bailteachaí seo. Tá substaint san bhféar agaibhse

Is féar tirm do dhuine i gcomhnaí teach. Mara dteastuighe sé uaidh fhéin ní bheidh sé d'uireasa duine le dhul ann. = féadfaidh sé a leigean ar cíos

→ fíóg

Tá na híochtair annsiúd faoi fhíógaí móra millteacha. An té atá ag iarraidh broibh is ann atá aige a dhul

→ cairín

Má's leat a dhul ar cúlóig, ní f'learr dhuit mála 'fhaghail le cur fút fhéin ar chairthín a' chapaill. Tá'n capall sin chomh suaidhte sin, a's go dtiocfadh a goramhnaí thríot mar bheadh snáthadaí ann.

→ ciseadóir

'Sé M. tír na gciseadóirí a's na gcaoladóirí. Nach as a thaga(nn)s cléibh, ciseáin, a's cléibhíní ime na tíre. Ach is dhóibh is fusa: nach bhfuil sail ag dul siar in a mbéal ann!

→ ciste

Fhobair ciste a bheith faighte ag mo shean-athair 'sa gcnocán sin thiar. Neach a tháinic go dtí é a's adubhairt leis a dhul ann, ach ní dhearna sé a chomhairle, arae is fear de mhuinntir Dh. a thug sé leis i leaba C. Bhí leac a' phota nochtuighthe aca(b), nuair a tháinic an marcach — marcach a bhí chomh h-árd leis an aer — go dtí iad, a's d'fhuagair sé orra(b) staonadh. Sin é 'raibh na thimcheall. D'fhan a' ciste mar sin ariamh ó shoin, a's chreidim go bhfanfa, ar ar son se'aghainne.

→ clóic

Cé'n chlóic a bheadh air (asal)? Nach bhfuil sé 'faghail greadadh le n'ithe, a's tá teálta annsiúd aige má thogruigheann sé a dhul isteach ann.

→ coilgneach

InDomhnach, má tá ort a dhul siar 'sna breaclachaí sin, is coilgneach an áit. Tá sé druidthe le droighean is driseachaí, a's níl tada uaibhreach ann ach neanntógaí.

→ coirt

Níor mhór dhom a dhul ar faoistean, lá 'bith feasta, a's an chairt atá ar m'anam ó bhí mé cheana ann.

→ comaoin

'Sé'n chumaoin a chaithfidhear leat sa teach sin: goile géar a' dul ann: goile níos géire a' teacht as. = tá siad gortach faoi'n mbiadh.

→ comhfhios

Dar fiadh, dhá mbadh liom a dhul ann chor a' bith, igcoimhfhios a ghabhfainn ann, a's ní i ngan-fhios. Cé'n bheann a bheadh agam ar aon-duine faoi?

→ cosúlacht

Breagh, má's leat a dhul ann, nach gcuireann tú cosamhlacht (imtheachta) eicínt ort fhéin feasta!

TUILLEADH (1) ▼

'Bhfeiceann tú an gort fataí sin? Ní fhaca tú ariamh aon-rud atá ag dul in aghaidh a chosamhlacht' mar é. Shílfeá ar a' mbarrann atá air sin, go mbeadh gruadháin d'fhataí ann, ach ar a shon sin, níl oiread cubharláin is chuile cheann aca(b). Bhí sé ro-leasuighthe, a's chuir sé suas an iomarca barrainne idtús bliadhna. Ná bac le cur a' bith a dhéanfas é sin.

→ cuideáin

Go deimhin is beag a bheadh le deanamh agam a dhul suas in m'éan choideáin go Conndae na Midhe, 'san áit nach bhfuil aithne ná eolas orm, ná fios ó Dhia anuas agham céard a dhéanfainn ann. Fuireocha mé scathamh eile 'sa tsean-ghrainsigh seo, pé'r bith céard a dhéanfas Dia liom.

→ abhaile

Ní fhaca tú a leithide de bhail ariamh dhá chur ar dhuine. Bhí an 'bicycle' árduighthe uaidh, ag S., a's b'éigean dó siubhal aníos, aindeoin gur gearr a bhí le dhul aige. 'Marcuigheacht go Gaillimh, a's cead siubhal abhaile' a bhí ann.

→ baile

Níl aon-bhaile aige le dhul ann.

→ bealach

'Sé bealach a' mhíádha é, an t-aithgiorra céadna, le na dhul ann 'san oidhche = bealach achrannach nó dona críochnuighthe; bealach céasta é.

TUILLEADH (8) ▼

Ní fhaca mé aon-áit ariamh, mar é, nach mbeadh bóthar nó bealach eicínt ag dul ann.

Níl bóthar ná bealach aca(b) a's dheamhan a' fearr leo(b) a bheith, mar b'fhusa do na póilíos a dhul ann dhá mbeadh.

Ní mó ná duine a rugadh a's a tóigeadh ann, a dhéanfadh eolus a bhealaigh ann, le na bhfuil de chorannaí a's de chasaidheachaí a' dul isteach go dtí é.

Sin é siar a' bealach aghad, má tá an oiread sin fonn ort a dhul ann!

Mara mbí tú an-áirdeallach, is furasta a dhul as a' mbealach ann.

Ní dhéanfa mé cuairt annseo. Níl ann ach teach leath-bealaigh agham. Caithfe mé a dhul go barr a' bhaile.

Buaileadh suas faoi bhealach é, a's b'éigean dó a dhul isteach i dteaichín a bhí ar shúil a' bhóthair, go leigeadh sé an oidhche thairis ann.

Tá fonn orm a dhul ann, ar bhealach, a's ar bhealach eile, níl = tá fonn orm a dhul ann ar mhodh, a's nuair a smaoinighim orm fhéin aríst níl; nó tá fonn orm a dhul ann, a's tá rud eile do mo choinneál as.

→ beart

Ní bheadh beart a' bith ab fhearr d'fhear bhocht a dheanamh ar a' saoghal atá ann, ná'n talamh a fhágáil annsin i dtigh an mhíádha, a's a dhul a' saothrú, in áit a' bith a bhfaighead sé saothrú.

→ béalóg

Nuair a shíl mé a dhul isteach an bhéalóg sa ngarrdha, ná raibh ann, marar thuit a' claidhe in aon-bhrúisc amháin go talamh. Bhí an t-ádh orm nar thuit ceann de na gruadháin (chloch) siúd ar mo chosa.

→ cromnasc

Má thogruigheann tú a dhul ann, níl cromnasc a' bith ort = níl bacainn a' bith ort.