Foclóir Mháirtín Uí Chadhain
deil
deilim, dheileodh srl.
1.
 ceird an deileadóra; clár nó a leithide a shnoíchan amach, a phointeáil, agus a chur faoi réir lena chur ag obair.
+
Tá sé in ann clár a dheil go maith — a dheilbh, a shnoíchan, a phointeáil, a chur faoi réir le aghaidh oibre, é a ghlanadh go deas nó a phlánáil
Fan go dteaga an C. agus deileoidh sé an maide sin duit. Dar príosta bheinnse in ann a gcur suas dhá bhfaighinn ullmhaithe iad.
TUILLEADH (3) ▼
Dheil sé rud! Ní dheileodh sé fód móna le cur sa tine, ní áirím dual le cur i rata.
Dhá ndeiltheá an staic de mhaide sin thoir agat, sé a dhéanfadh ceart críochnaithe ann. Deirimse leat go mbeadh sé ar deil ansin
Duine an-deaslámhach é le clár a dheil nó rud mar sin a dhéanamh ach é a bheith ar a mhian ceart agus dalladh tobac a bheith aige. Ach má bhíonn uireasa an tobac air, fan uaidh. Is fear le dúchas an uair sin é
2.
cóiriú; gléas; cur síos; aithris.
+
Nach é a dheil iad! — a chóirigh nó a ghléas iad; a chuir caoi ar a gcuid oibre, ar a gcuid faisean, ar a gcuid cainte, ar a gcuid éadaigh srl.; a rinne aithris nó athléamh orthu; take them off
Siúd é atá in ann a ndeil. Dhá bhfeictheá é ag cur straince air fhéin, thabharfá an leabhar gurb é P. Ph. déanta é. Buachaill báire é. Ní tada eile é, i nDomhnach
TUILLEADH (3) ▼
Nach é atá in ann a deil. "'B'éigean dom foireann nua a fháil do na scorachaí. Bhí siad ag stróiceadh, agus shílfeá nach daorbhasctha a bhí siad mar a bhí siad.' 'Tá sé chomh maith dhuit anois froc nua a fháil domsa ó tá do láimh ann,' adeir Peadar." A Mhuire agus a Chríosta, nach é atá in ann an aithris a dhéanamh uirthi! An chaint chéanna agus na goití ceannann céanna, chomh maith agus dhá mba í fhéin a bheadh ann idir chlár is chuinneoig
Níl neart agat focal cainte a rá os a choinne nach mbeidh sé ag aithrist ort. 'Sé atá deas air freisin. Ba aige siúd a bheadh an ghnaithe sna drámaí agus ní ag an dream a bhíos iontu. Dar fiagaí dhá mbeadh caint ar leithide Mh. Mh. in aon dráma bheadh sé in ann a dheil ar chaoi ar bith … Nathaíodóirí a bhí sna Coilm sin fréna chéile. Ba bia agus ba beatha leo a bheith ar an gceird sin
Níl aon fhear in ann an sáirsint a dheil ach M. An bhfuil a fhios agat an cor sin a thugas sé don mhaide agus é ag tarraingt ort ar an mbóthar. B'fhiú dhuit M. a fheiceáil ag aithrist air sin

Féach freisin

deil in iontrálacha eile (50+)

 
Cén fáth ar imigh sé? Faitíos dhá bhualadh (faitíos a theacht air). Deile?
 
An gcuimhníonn tú ar an Lá Nollag a raibh muid ag ól thoir tigh Ph. Sh.? Tháinig M. P. Th. isteach agus d'ól sé buidéal pórtair. Chuaigh an láimh síos sa mbrollach, agus go deimhin tháinig sí aníos (le) sparán a raibh ceangal air! D'iontaigh sé a chúl linn gur thug sé an t-airgead aníos as agus gur chuir sé taisce aríst ar an sparán faoin gcích. An dara buidéal a d'ól sé, chuaigh sé siar sa sáinn siúd ar chúla an tsiopa leis an sparán a bhaint aníos aríst. Le earasbarr a chur ar an gcuibhiúlacht. Deile? — chuaigh sé ar cúlráid i riocht is go mbeadh cuibhiúlacht ní b'fhearr aige le luach na dí a fháil
+
Rinne sé fearacht an athar. Deile céard a dhéanfadh sé. Nach cuid den mhuic an drioball?
TUILLEADH (1) ▼
Chas bean an Ch. léithe é, a fhearacht siúd, nach mór a bhain bean an Ch. di. An iomarca fad a bheith ar a teanga ar ndóigh. Deile! Sílim muise nach róbhuíoch di fhéin atá sí as ucht bean an Ch. a tharraingt uirthi fhéin. Roinn sí an onóir léithe. 'Sí atá i riocht
 
Fágaim le m'ais gurb é. Deile cé a dhéanfadh é?
 
ceal 1
Deile céard adéarfadh an bobarún — cheal fios, cheal stuaim.
 
Deile céard a dhéanfadh sí an chloigis, ach na fataí a bhí curtha de leithrigh le aghaidh an tsuipéir agam a thabhairt do na laonta! Dheamhan meabhair ar bith fanta inti sin le gairid.
 
Níor cheil mise lúd mo láimhe air ó fuair mé faoi mo neart é. Ach deile céard a dhéanfainn leis — comaoin a láimhe fhéin a thabhairt.
 
Deile cé a dhéanfadh é, ach é. Nach raibh a chosúlacht lena chois, an té a thogair a fheiceáil.
 
Deile céard a dhéanfadh mac an chait ach luch a mharú. Nár thug sé sin an chneámhaireacht abhaile leis!
 
baile
Ní bhfuair mé dubh ná dath ná tuairisc mo chaoirín amuigh ná i mbaile, ariamh ó shin. Cneámhaire eicínt a d'ardaigh leis í agus a d'ith í. Deile!
+
Deile cé atá as bealach ach é; nó síleann tú gur leis an pump ar íoc mé mo leathchoróin thíos tigh W. i nGaillimh air mí ó shin!
TUILLEADH (1) ▼
Ní raibh a fhios agam gurbh in é an bealach a raibh sé — ina chráiteachán de thútachán. Anois deile!
 
'Sé Seán ar ndóigh a bhí ar béalóg. Deile! Ar ndóigh ní in ann í a chinnireacht atá an scraiste eile.
 
coiric
Tá coiric suas ar a hata. Le galántacht, deile!
 
Tá chuile áit ina mhoirt ag an mbáistigh, ach chreidim gurb é nádúr na haire é. Deile cén chaoi a mbeadh sí ar choraice dhubh na bliana.
 
crinn
Bail ó Dhia ort! Nach bhfuil Garraí an Bhóthair crinnte go leic cheana, agus dhá cholpa ann ó Shamhain seo chuaigh thart. Deile cén chaoi a mbeadh sé.
 
Deile cár nigh sí iad ach sa tobar. Nach bhfaca mé na cuilíní gallaoireach air nuair a chuaigh mé amach ag iarraidh an aistir uisce sin! Is beag an dochar di náire a bheith uirthi feasta choíchin gan fios a gnaithe a bheith aici thairis sin, ach ní hí is measa ach sibhse a lig amach í.
 
bocht 2
Níl cló stiúrtha ar bith anois air, níl sin, ach deile cén chóir a bheadh ar a leithide. Ó téanns bocht go nocht, téann sé go gabháil éadain.
 
Breoíodh sé leis anois: dheamhan neart againne air. Tá muid sáraithe dhá ghiollacht agus é ag cinnt orainn ina dhiaidh sin. Deile cén chaoi a mbeadh sé ach breoite agus an chaoi a bhí ar an aimsir.
 
Deile céard a dhéanfaidís leis! Ar chuala tú ariamh é: an té a bhíonns thíos buailtear cois air.
 
ainm
Más fear dhá ainm é, deile céard a dhéanfadh sé — má tá sé chomh dona is atá a cháil, deile céard a dhéanfadh sé ach an rud a rinne sé
 
Antlachán a bhéarfainnse (a thabharfainnse) ar a leithide. Deile.
 
Deile cé thug leis é ach Pádraig. Cén chaoi a mbeadh a fhios ag a athrú cá raibh sé i dtaisce agam?
 
Deile céard a dhéanfadh sé ach an D. a mholadh? Nach as aon áit amháin iad. Fianaise ghiolla bhréige ar a bhean
 
Má bhíonn braon ar bith caite aige, is duine an-neamúch é. Níl neart agat smid a rá nach bhfostóidh sé é … Ag ullmhúchan achrainn deile?
 
frapa
M'anam dhá gcastaí liomsa é go n-inseoinn amach dó gan frapa gan taca gurb eisean a ghoid mo chuid móna. Deile cé a ghoid í: an sconnachán bradach
 
D'fhuagair sé Up Cosgrave, agus muid ag dul thairis amach. Ag iarraidh a bheith ag lonnú an achrainn! Deile!
 
Dheamhan a bhfuil folláin dhó (dhe) déarfainn. Nach mbíonn an creatán sin air i gcónaí. Deile cén chaoi a mbíonn sé sin air ach le mífhollántas
 
ionadh
Sin é a raibh d'ionadh air muis (deile)
 
Deile cé a dhéanfadh é ach muintir íochtar an bhaile
 
feadh
Tá na léasáin soir feadh na hiomaire ón gclaise sruth go claí. Deile céard a chart í (feamainn) ach cearca?
 
feall 1
Bhain sé amach an talamh le feall. Deile!
 
Fleascach aerach go maith é sin. Ní tada eile é. Tá sé dealaithe leis chuile phointe a bhfaighidh sé an dóigh. Damhsaí! Deile!
 
feire
Deir tú le céard a bhí sé a iarraidh? Deil. Theastaigh uaidh feire a thógáil ar thobán. Is fada ón stuaim an stocaireacht, adeirim féin: a theacht ag iarraidh deil anseo. ’Ar ndóigh ní deil a thógfas duit é ar aon chor
 
Tá sé buí ón bhfréimh agus deile cén chaoi a mbeadh sé?
 
fuarú
Nach bhfuil a fhios agat go maith gur le teann donacht a theagas an fuarú allais sin orm! Deile? Murab ea, ní le maith é. Tá sé do mo chothú ar fad anois. Dheamhan agam ach siúl soir chomh fada leis an doras nuair a bheas an sruth liom
 
Cuir an píosa páipéar sin sa tine, agus bíodh sé dubhdhearg agus cródhearg shula dtuga tú dhom é … Le aghaidh mo phíopa! Deile!
 
An gceapann tusa dá ndéantaí rud den tsórt sin nach é an chóir a ndaighneodh sé iad i leaba a lagachan. 'Sé deile
 
Níl dalláin ar bith i leath na síolta seo. Ní fhaca mé a leithide de ghrifisc fhataí ó rugadh mé. Cén poll a raibh siad seo. Poill gharraí an chladaigh. Deile. Tabhair suas do gharraí an chladaigh ariamh féin é
 
danra
hIarradh air fanacht sa mbaile. Bhí siad ina suí go te, agus ar ndóigh is dó a shroichfeadh a raibh ann. Deile, agus é ina bhior in aon tsúil. Ach ní bheadh aon tsástaíocht air go dtugadh sé ruaig go Sasana. Is glas iad na cnoic i bhfad uainn ar ndóigh. Duine aerach a bhí ann agus bhí an dream a bhí i Sasana dhá shaighdeadh. D'imigh leis. Chaoin a mháthair uisce a cinn ag iarraidh a choinneáil ach ba bheag an mhaith dhi é. Dheamhan ar dhúirt an t-athair drúcht ná báisteach ach: 'A chomhairle féin do mhac dhanra,' adeir sé, 'agus ní bhfuair sé ariamh níos measa.' B'fhíor dhó. Fuair sé fód a bháis i Sasana. Dhá mhí a bhí sé ann nuair a thit ceann de na rudaí eile sin air — na bombs
 
Le neart dea-uaire atá an chlagarnaíl sin ag na cladaí. Deile!
+
Céard a rinne mé leis an scaipiúch sprémhóna? D'fhága mé ansiúd ag an deachma í. Deile céard a dhéanfainn léithe. Ar ndóigh níl tú ag síleachtáil go gceannódh fear lorry í, agus ní bheadh sí ach ag cur áite amú orainn féin lena cruachadh.
TUILLEADH (1) ▼
Maidir le na murlacha sin atá thíos ansin aige, ní bhuachfaidh sé aon phínn go brách orthu. Dheamhan pínn muis. Nach mór den leibideacht atá air a bheith dhá gcoinneáil fálaithe. Cén bhrí ach bíonn claíochaí chomh hard aige orthu le balla an phríosúin: ag iarraidh daoine a bhascadh, agus treampán a chur orthu, deile. Dhéanfadh an draíodóirín siúd lena chuid aisiléireachta é. An bhfuil a fhios agat céard adúirt sé liom an lá cheana: go raibh sé ag brath ar an gcurach thoir acu a leasú i mbliana. 'Go gcuire Dia an t-ádh ort,' adeirimse. 'Tabhair don deachma iad agus ná bídís ansin in do bhealach féin, agus i mbealach an bhaile, scáth an tairbhe atá orthu'
 
Bhí beirt cheannaí ag dul an bóthar fadó. Thosaigh siad ag sáraíocht. Dúirt ceann acu go mb'fhearr an bhréag ná an fhírinne. Sháraigh an ceann eile air nárbh fhearr. 'Fágfaidh muid ar bhreithiúnas an chéad rud a chasfas linn ar an mbóthar é,' adeir duine acu. 'Tá go maith,' adeir an ceann eile. Chuir siad geall as. D'imigh leo dhá siúl ionsaí. Ba ghearr go dtáinig siad ar dheargadaol ar an mbóthar. Chrom an ceannaí bréagach síos. 'Cé is fhearr an fhírinne ná an bhréag,' adeir sé leis an deargadaol. 'An bhréag, go deile,' adeir an deargadaol. 'Sín amach mo gheall agam,' adeir an Ceannaí bréagach. Shín. Scar siad lena chéile. Ba ghearr a chuaigh an ceannaí bréagach nuair a thosaigh sé ag cur scrúdaidh air féin. Dheamhan easna dhó nach bhfilleann ar a chois aríst, nó go dtáinig sé suas leis an deargadaol. Cromann sé síos agus baineann sé póg dó. Ghreamaigh an deargadaol dhá bhéal. Is gearr go raibh seacht mbrat deargadaoil air, agus bhí siad dhá ithe isteach go grinneall. Cuireadh fios ar an sagart dó. Tháinig an sagart. Nuair a chonaic sé an deis a bhí air, chuaigh sé amach as an seomra agus thosaigh sé ag léamh a leabhair. 'Gabh isteach,' adeir sé leis an gcailín faoi cheann tamaill, 'agus féacha cén chaoi a bhfuil sé.' Chuaigh an cailín isteach. 'Tá sé faoi dheargadaoil ar fad,' adeir sí. 'Níl scioltar fágtha air nach bhfuil ite dhó.' Léigh sé leis eadra eile. 'Gabh isteach anois,' adeir sé, 'agus féacha cén chaoi atá air.' 'Tá fiche brat deargadaoil anois air,' adeir sí. 'Níl ann ach na cnámha geala. Is gearr an bás uaidh.' 'Tá an cholainn ag an diabhal,' adeir an sagart, 'ach beidh an t-anam agamsa dhá bhuíochas.' Tháinig an oiread eile díocais air ag léamh … (Scéal a fuair mé ó m'athair faoi na deargadaoil)
 
dearg- 3
Deargbhligeardacht í sin. Deile céard í?
 
dearmad 1
Tá an cat ar an mbord aríst. Dearmad bhean an tí, deile — d'fhága sí bainne, im, arán srl. ann
 
An deidearún! Deile cén chaoi a mbeadh sé. Sin é an chuma atá sé a chur air fhéin!
 
Tá faobhar ar a deimheas aici anois. Feicfidh tú píosa sciolladóireacht anseo roimh an oíche, nár chuala tú a leithide ariamh, má ionsaíonn sí féin agus an rúisc thuas a chéile. M'anam, nach í an ribín réidh í an bhean thuas muise ach an oiread leis an gceann síos, má bheoíonn sí féin amach chun siúite. Bhí an chéad eadra den achrann seo [...] inné … Cearca deile … nach é an sionnach a fhéadfas a [...] a dhéanamh fúthu!
 
Agus nach é S. a raibh an ceart aige as deireadh na cúise. Deile?