don (dan), donas
—focla a mbaintear leas astu in aisfhreagra. Má chuirtear ceist nach dtaitníonn leis ar dhuine, nó má tá duine eicínt ag dilleoireacht leis, nó dhá shárú ag fiafraí rud eicínt dhe, deir sé: (a) donas (don is?) diabhail (nó deamhain /d′əun′/) h'fhiafraí ort; (b) don h'fhiafraí agus mo chuid tubaiste ort; (c) donas t'fhiafraí (/tīərī/) ort; (d) ná raibh don fhiafraí ort; (e) ná raibh dan fhiafraí ort. (a) is mó a chuala mé: chuala mé (b) agus (c) i gCois Fharraige freisin, agus (d) agus (e) sa gCeathrúin Rua.
—
a.
+–
Don deamhain h'fhiafraí ort! Tá mé sáraithe agat. Gabh agus faigh amach é, má tá sé ag déanamh an oiread sin imní dhuit
Don is diabhail h'fhiafraí oraibh agus ligidh dhom. Tá mé reicthe agaibh ó mhaidin. Tá rud eicínt ar m'airese anois thar is a dhul ag inseacht scéalta dhaoibhse
TUILLEADH (5) ▼
Don h'fhiafraí agus mo chuid tubaiste ort — crosaim aríst thú! — murab ort atá an chabaireacht. Tá do dhá dhíol le rá agus le fiafraí uileag agat. Ní túisce rud fiafraithe agat ná rud eile. Cá bhfios domsa ó ardbhonnaíochaí an diabhail cá'il P. Sh. anois!
Don h'fhiafraí agus mo chuid tubaiste oraibh murab í an chaint atá ina díle oraibh. Breá nach dtabharfadh sibh scíth dhá dteanga (dho bhur) uair eicínt. Shílfeá gurb í an taoille atá ag teacht oraibh leis an anbhá cainte atá oraibh!
Ná raibh don h'fhiafraí ort mura beag an dochar dhuit náire a bheith ort ag fiafraí rud den tsórt sin
Ná raibh don fhiafraí ort agus éist do bhéal! Cá bhfios domsa céard is cor dóibh, agus ní miste liom cá dtitfidh a gcodladh orthu mar ní hé a gcuid cúrsaí atá ag déanamh imní dhom
Don is diabhail h'fhiafraí oraibh, an bhfuil a fhios agaibh anois é! Neart slaite a theastódh uaibh. Sin í an cailín a chuirfeadh ina sost (in bhur) sibh, agus a chuirfeadh faoi ndeara dhaoibh éirí as cainteannaí den tsórt sin
·
Donas t'fhiafraí ort agus éist liom. Nach thú atá caidéiseach. Nach mór a bhaineas sé dhuit céard a bhí sí a dhéanamh anseo. Bhí sí ag déanamh a gnaithe. Baineann chuile mhíle rud do chuid de na daoine, i leaba dóibh a bheith amuigh in éadan a gcuid oibre
b.
((don is (donas?) dóirne)) (cineál eascainí): tá sé tréan mar seo i seanscéalta ach bíonn sé i gcaint scaití freisin.
+–
Mo dhon is mo dhóirne orm má ligim as seo thú — mo chrá agus mo mhilleadh chugam má ligim as seo thú; ní ligfidh mé as seo thú nó is cinniúint dubh is dubh orm é
Mo dhon is mo dhóirne orm, mura bhfuil an gort foghlaithe uileag ag na beithígh
TUILLEADH (4) ▼
Mo dhon is mo dhóirne orm má imríonn aon bhacach as an L. B choíchin ormsa. Dar fia ní imreoidh, nó is fear caillte mé
Mo dhon is mo dhóirne ort le cleas a dhéanamh! Is beag an dochar dhuit náire bhruite a bheith ort, ach níl, mar níl aon náire ag siúl leat ná tada dhá shórt
Mo dhon is mo dhóirne ort a dhiabhlánach asail! Tá sé imithe ar an scoir aríst. Nach gearr gairid a bhí sé ag leagan an chlaí!
Mo dhon is mo dhóirne ort nach ligeann dom. Ar ndóigh ní comórtas duit mise le bheith ag séideadh fúm an tráth seo de mo shaol. Téirigh ag plé le do mhatch féin agus fág mise le m'anó féin. 'Sé is córa dhuit a dhéanamh, sé sin.
Féach freisin
→
donas 2
don in iontrálacha eile (50+)
→
faoisc
Má thugann tú aon fhata don bhó sin, tabhair faoisceadh beag orthu. Ní ghabhfadh fataí fuara go maith di anois
Ní bheidh earasbarr ar bith agat pé ar bith céard a dhéanfas tú le easpa. Is mór an lear feamainne nach foláir don gharraí siúd. Tá sé buan
+
→
fearadh
M'anam muise má tá sí sin sa mbaile gur fearadh don phobal í (cuirfidh sí maith ar an bparóiste). Diabhal bréag nach ea. Fágfaidh sí cupla toirtín eile ina diaidh shula n-imí sí. D'éireodh di!
TUILLEADH (2) ▼
Ba fearadh don áit seo dhá gcuireadh sé sin siopa suas ann. Bhrisfeadh sé na cneámhairí eile seo atá ag feannadh na ndaoine
Ní fearadh mór don bhaile seo í sin a bheith ann ar aon nós. Hé brí cén dochar a dhéanfas sí, ní dhéanfaidh sí sochar ar bith
→
feart
"Is fhearr é sin le Dia na bhfeart, ná a dhul faoi sheacht don Róimh" as rann: an dá líne tosaigh dhe: "Foighid in aghaidh gach locht, agus déirce don duine bhocht gan treoir"
+
→
fiar
Th'anam ón diabhal, thug tú fiar rómhór don chlaí sin. Breá nach bhfuair tú dorú talúna agus a chur leis. Ní caoi ar bith é sin le claí a dhéanamh. Tá go leor talúna diomalaithe agat ansin
TUILLEADH (1) ▼
Tá an-fhiar ó thuaidh le tabhairt don bhóthar ag an ngleann. Gabhfaidh sé isteach cúig nó sé de throithe ar chuid T. Mh. Nach é a bheas goilliúnach má chailleann sé mórán talúna. Ach céard atá ann ach leac?
+
→
fios
Ní chasfaí in do shiúl lae leat fear a bhfuil fios a labhartha aige chomh maith le M. Bh. ansin thoir. Is clú don tír é agus an chaoi a bhfuil sé in ann a scéal a cheartú do shagart agus do bhráthair, agus do dhuine uasal
TUILLEADH (2) ▼
Chuir sé fios ar an dochtúr don tseanbhean
I ngan fhios don dlí is cóir a bheith ann
→
focal
Deir tú leis an lá faoi dheireadh a thosaigh ag tabhairt cor na bhfocal don mháistir. Nach mór an éisteacht a bhí ag an máistir leis nár thosaigh dhá ghreasáil. Dheamhan greasáil muis. 'Sé an chaoi ar thosaigh sé ag gáirí
→
foirm
Tá foghlaim ortsa, bail ó Dhia agus ó Mhuire ort, ach más in í do chuid cainte anois go raibh dhá Naomh Pádraig ann, ná bactar leat! Nach deas uait a dhul ag cumadóireacht … Eiriceach a bhí sa té adúirt é sin. Níl an rud sin i gclár ná i bhfoirm, agus ná géill thusa don fhear sin. Nár chuala muid ariamh nach raibh ann ach aon Naomh Pádraig amháin, moladh go deo leis
+
Is follasach don tsaol Fódlach nach bhfuil a cheird aige
TUILLEADH (1) ▼
Is follasach dom anois nach ndearna mé an ceart. Ach ina dhiaidh a fheictear a leas don Éireannach, adeir siad
+
→
foláir
Tá aitealla beag aige, ach ní foláir don lá fós chomh maith agus atá sé. Ní mian leis éirí as (an mbáistigh) shílfeá
TUILLEADH (2) ▼
Ní foláir don lá a fheabhas — níl an lá ach réasúnta
Níorbh fholáir don talamh múirín báistí a fháil anois. Tá sé dóite dhá uireasa
→
fothair
Bíonn féar agus fothair ansin mar is mínleach ar fónamh é, ní hé sin don spíontán bradach atá anuas anseo. An bhfeiceann tú an baile sin thiar. Dheamhan dhá sheamaide istigh ar a fhuaid. Go deimhin ní talamh féir atá ann
→
framsóg
Cé leis an fhramsóg sin? Is aoibhinn don té a gheobhas í. Coinneoidh sí an croí dhó ar chaoi ar bith!
→
freagair
An bhfuil aon chlaibín eile ansin. Ní hin é an claibín atá ag freagairt (atá freagrach) don bhosca seo
Murach gur casadh isteach thusa chugainn ní bheadh an fhudairnéis seo sa teach. Don riabhach dhuit nach áit eicínt eile a thug ort fhéin. Tá an breathas ort i gcónaí
→
fáinne
Rinne muid fhéin fáinne féir don bheirt agus thosaigh siad ag plancadh a chéile. Tabhair plancadh air! Más ea fhéin, ní raibh gair ná gaobhar ag an mbleitheach mór ar Th.
→
fálach
Ní chuirfidh muid níos mó sprae (spray) ar an ngarraí siúd faitíos na fálach thuas. Gabhfaidh sé rite linn an oiread a bheith againn agus a riarfas uileag é (an cur ar fad). M'anam muise nach ndéanfadh ceobáinín beag eile aon dochar don gharraí siúd féin mar go bhfuil muid gann
+
→
féar
Dar fia muis, d'inis tú do rún don fhear cheart. Ní ligfidh sé sin do mhórán féir fás faoina chosa go gcuire sé seoladh faoi. Ní chasfadh duine ar bith leat is craobhscaoiltí
TUILLEADH (2) ▼
Imigh anois, agus ná tabhair cead don fhéar fás faoi do chosa go dté tú ann agus go ndeire tú leis a theacht
Sin é an fear nach ligfidh don fhéar fás faoina chosa ag dul ina ghnaithe dhó. Mo léan géar! Ní bleid a bheas buailte aige ar chuile fhear ar an mbóthar
+
Dheamhan ar chuala mise ariamh go ndéanann an chaológ riabhach aon mhaith don chuaich ach go mbíonn sí ina bail i chuile áit.
TUILLEADH (1) ▼
Dheamhan samhail atá le tabhairt di fhéin agus don tseanbhean anois, ach an chaolóid riabhach agus an chuach. Ach m'anam nach ar mhaithe leis an tseanbhean atá C. ag cothú na coise aici, ach féint a n-éireodh brabach ná solamar ar bith léithe.
+
Go bhfóire Dia anois air muis, más ag imeacht ar a chaomhúint mar sin atá sé. I ngan fhios don dlí is cóir a bheith ann.
TUILLEADH (2) ▼
A thiarna is beag an chaomhúint thú, má tá i ndán is gur inis tú an méid sin don laisceach bhradach sin, théis gur chuir mé seacht bpearúl ort gan caintiú air.
Dheamhan gnaithe agat tada a mbeidh aon chás agat ann a inseacht dó sin, arae níl caomhúint ar bith ann. D'inseodh sé an rud ba mheasa leat beo don té nach bhfaca sé ariamh.
Ní mór don duine bhocht carraeireacht a dhéanamh le snáth a choinneáil faoin bhfiacail.
→
claibín
Níorbh fholáir don tobar sin thuas claibín i riocht is nach bhféadfadh na gamhna a dhul ina ghaire.
+
→
cleite
Ní cleite deas é sin le tarraingt anuas i láthair comhluadair. Agus ní abrófá fiú is i gcead don chomhluadar, agus fios agat na daoine gnaíúla a bhí ann!
TUILLEADH (1) ▼
Is mór an feall gur thug lucht cuarta cúl uileag don teach sin, arae is iomaí cleite comhrá agus greann a bhíodh ann. Ach ó phós M. héiríodh as an obair sin.
+
→
coirpéis
Dhá bhfaighinn seachtain eile as éadan air, bheadh iarracht mhaith agam ar an gcoirpéis, ach ní mór alúntas a dhéanamh don aimsir bhriste.
TUILLEADH (1) ▼
Níor thug sé a dhóthain coirpéise chor ar bith don teach sin. Sách cúng a bheas an chisteanach, feicfidh tú féin, nuair a bheas seomra bainte as chaon cheann dhe.
→
comaoin
Is comaoin di aire mhaith a thabhairt don tseanchailligh agus a liachtaí punt mór pinsean ar rug sí air dá barr.
+
Bhí sé chomh maith dhó a dhul agus í a iarraidh i gcomhfhios le bheith ag imeacht i ngan fhios mar sin. Mar dhóigh dhe go bhfuil an oiread de chaomhúint ina muintir sise agus nach n-inseoidh siad don tír é! A mhaisce, sé a bhfuil uathu é!
TUILLEADH (1) ▼
Níl aon pheaca ná aon drochrud dhá ndearna tú i ngan fhios ná i gcomhfhios, nár cheart a inseacht don sagart sa bhfaoistin. Mura n-insí tú iad, ní mhaithfear duit iad.
+
→
corcán
Níor mhór don chorcán sin leaba faoi fhéin ar fad. Mura bhfuil sé suas is anuas ann, tá sé siar is aniar ann. Agus nach é atá craosach dearg as a cheann aghaidh!
TUILLEADH (1) ▼
Is beag an dochar don dream sin a bheith ina gcorcáin agus a n-itheann siad de bhia cladaigh, agus chuile sholamar den tsórt sin.
→
corradh
Tá sé corradh ar leathchéad míle as seo don Ch. agus shiúil mo sheanmháthair chuile mhíle coisméig dhe ina cosa boinn! Siar go gceadaíodh sí cailleach luibheannaí a chuaigh sí. Is beag a dhéanfadh anois é. Dheamhan aon duine!"
Is diabhaltaí atá sé ag dul in aghaidh a chosúlacht muis, murab é an chaoi nach dtéann sé sa mbile buaic leis fhéin. Chonaic mise scorachaí nach gcuirfeá suntas ar bith iontub ag tabhairt gaoithe (ag ardú) don chloich sin, agus shílfeá nach bhfaigheadh forránach fir mar eisean croitheadh ar bith inti ná dhá mbeadh sí faoi dhó an oiread meáchain agus atá sí.