Foclóir Mháirtín Uí Chadhain: don

Nualitriú Bunlitriú

don, dan, donas

—focla a mbaintear leas asta in aisfhreagra. Má chuirtear ceist nach dtaithníonn leis ar dhuine, nó má tá duine eicínt ag dilleoireacht leis, nó dhá shárú ag fiafraí rud eicínt dhe, deir sé: (a) donas (dona agus?) diabhail (nó deamhain: /d′əun′/) h-iaraí (fhiafraí?) ort; (b) don h-iaraí agus mo chuid tubaiste ort; (c) donas t'iaraí (/tīərī/) ort; (d) ná raibh don iaraí ort; (e) ná raibh dan iaraí ort. (a) is mó a chuala mé: chuala mé (b) agus (c) i gCois Fhairrge freisin, agus (d) agus (e) san gCeathramhain Ruaidh

—

+–

Don deamhain h-iaraí ort! Tá mé sáruithe agad. Gabh agus fagh amach é, má tá sé ag déanamh an oiread sin imní dhuit

Don agus diabhail h-iaraí oraibh agus leigidh dhom. Tá mé reicthe agaibh ó mhaidin. Tá rud eicínt ar m'aire-sa anois thar agus a dhul ag innseacht scéalta dhaoibse

TUILLEADH (5) ▼

Don h-iaraí agus mo chuid tubaiste ort — croisim aríst thú! — marab ort atá an chabaireacht. Tá do dhá dhíol le rá agus le fiafraí uiliog agad. Ní túisce rud fiafruithe agad ná rud eile. Cá bhfios domsa ó árd-bhonnaíochaí an diabhail cá'il P. Sh. anois!

Don h-iaraí agus mo chuid tubaiste oraibh marab í an chaint atá in a díle oraibh. Breá nach dtiúrfadh sibh scí dhá dteanga (dho ur) uair eicínt. Shílfeá gurb í an taoille atá ag teacht oraibh leis an anbhá cainte atá oraibh!

Ná raibh don h-iaraí ort mara beag an dochar dhuit náire a bheith ort ag fiafraí rud den tsórt sin.

Ná raibh dan iaraí ort agus éist do bhéal! Cá bhfios domsa céard is cor dóib, agus ní miste liom cá dtuitfidh a gcodladh orra mar ní hé a gcuid cúrsaí atá ag déanamh imní dhom

Don agus diabhail h-iaraí oraibh, an bhfuil a fhios agaibh anois é! Neart slaite a thastódh uaib. Sin í an cailín a chuirfeadh in a sost (in ur) sib, agus a chuirfeadh faoi ndeara dhaoib eirghe as cainteannaí de'n tsórt sin

Donas t'iaraí ort agus éist liom. Nach thú atá caidéiseach. Nach mór a bhaineas sé dhuit céard a bhí sí a dhéanamh annseo. Bhí sí ag déanamh a gnatha. Baineann chuile mhíle rud do chuid de na daoine i leabaidh dóib a bheith amuigh in éadan a gcuid oibre

Dona (donas?) agus dóirne (cineál eascainí). Tá sé tréan mar seo i sean-scéalta ach bíonn sé i gcaint scaithtí freisin.

+–

Mo dhona agus mo dhóirne orm má leigim as seo thú = mo chrádh agus mo mhilleadh chugam má leigim as seo thú; ní leigfidh mé as seo thú nó is cinniúint dubh agus dubh orm é

Mo dhona agus mo dhóirne orm, mara bhfuil an gort foghluithe uiliog ag na beithigh

TUILLEADH (4) ▼

Mo dhona agus mo dhóirne orm má imríonn aon-bhacach as an L. B choíchin ormsa. Dar fiadh ní imreóidh, nó is fear cáillte mé

Mo dhona agus mo dhóirne ort le cleas a dhéanamh! Is beag an dochar dhuit náire bhruithte a bheith ort, ach níl, mar níl aon-náire ag siúl leat ná tada dhá shórt

Mo dhona agus mo dhóirne ort a dhiabhlánach asail! Tá sé imithe ar an scuir aríst. Nach gearr goirid a bhí sé ag leagan an chlaidhe!

Mo dhona agus mo dhóirne ort nach leigeann dom. 'Ar ndú ní comórtas duit mise le bheith ag séideadh fúm an tráth seo de mo shaol. Teirigh ag plé le do "mhatch" féin agus fág mise le m'anshógh féin. Sé is córa dhuit a dhéanamh, sé sin

Féach freisin

→ donas 2

don in iontrálacha eile (51)

→ dá

Níor mór don bhréim sin dhá uisce a bheith faoi: uisce anois agus uisce aríst = an t-uisce a bhaint uaidh nuair a bheadh sé faosctha agus uisce eile a chur faoi

→ daingnigh

Tá fear an airgid in don é féin a dhaingniughadh isteach in a rogha áit. Ní comórtas ar bith do dhaoine dhona é

TUILLEADH (1) ▼

Ná leig don tslaghdán sin daingniú istigh ionnad, nó beidh moill ort shul a chuirfeas tú as do chrioslaí é

→ dallán

Bhí bean as C. annsin thoir san gcúirt agus í ag mionnú ar fhear. Ceist eicínt a chur an giúistís uirre: "go deimhin a dhuine chóir" adeir sí, "tá sé sin cho glan orm leis an sagart. Ní dheachaidh a shlat ní ba ghoire don dallán agam ná a chuaigh do shlatsa, bail ó Dhia ort." Spréach an giúistís. Fhobair gur b'ise a chuirfí isteach agus ní hé an té a chionntaigh léithe

→ de

Is don ádh an tráthúlacht = an té a bhíos tráthúil bíonn an t-ádh air

→ dea-cheann

Tuilleadh diabhail aice anois. Sin cothromacan síne na h-uaire. Ní raibh sí féin in a deácheann don tsean-bhean a bhí san teach sin roimpe

→ déan 1

Tá sé in don nuaidheacht a léigheamh! Tá sé indon rud a dhéanamh go deimhin! Diabhal é muis!

TUILLEADH (3) ▼

Is maith uait cúirtéaracht a dhéanamh, mara bhfuil tú in don tada eile a dhéanamh

Ar chuala tú faoin gcailligh siúd a h-iompraíodh go dtí an roillig. Ba gearr go raibh na cosa déanta aice, nuair a theann an faitíos léithe. Deir siad é: nuair is crua don chailligh caithfidh sí rith

Tá an sean-fhaoilleán ag múineadh "flyála" don fhaoilleán óg. An bhfeiceann tú é. Níl a sciatháin déanta ag an gceánn óg fós

→ dearg- 3

Rinne sé dearg-mhístáid tímpeall an bhaile cho uain agus a bhí sé ann. Ba mhaith an scéal don bhaile gur bhailigh sé leis

→ deasaigh

Ní mór don teach sin deasú go goirid = brat tuí a chur air, mar a déantar in áiteachaí é (Rosmuc, Árainn agus rl.) le caghnaí agus ceathrúnaí. Ní mar sin a dhéantar in áiteachaí eile é, mar ní theigheann brat ar na tithe ach in éadan 'chaon deich mbliana nó mar sin

→ deaslámhach

Fear deaslámhach thusa bail ó Dhia ort! Diabhal mé go mb'fhéidir go mbeitheá in don caoi a chur ar an mbróig seo. Chinn sí orm féin. Tá sí caithte isteach go feire.

→ deil 2

Níl aon-fhear indon an sáirsint a dheil ach M. 'Bhfuil a fhios agad an cor sin a thugas sé don mhaide agus é ag tarraint ort ar an mbóthar. B'fhiú dhuit M. a fheiceál ag aithrist air sin

→ deis

Gabharmint (Government) ar bith nach bhfuil in don deis tóigthe a chur ar na daoine, is gearr é a shaoghal. Nach len a aghaidh sin atá siad ann. 'Deile?

TUILLEADH (1) ▼

Níl a fhios aige cén deis ar chóir don láidhe a bheith (deiseall nó tuaifeall). Nach deacair a bheith ag iarraidh maitheasa air sin!

→ deoin

Ní scarfaidh sé leis dhá dheoin ar chaoi ar bith. Ach sin é an buille: an bhfuil an dlí in don a bhaint dó. Dheamhan a fhios aghamsa an bhfuil

→ dia 2

Tárlóidh muid isteach é (arúr) amáireach. Beidh an lá cóiriúil aige. Is iondúil don Aoine a bheith in aghaidh na seachtaine

→ diaidh

Is furasta dhó sin a bheith ag boithreóireacht, agus triúr riadairí in a dhiaidh. Ní hé sin don té é nach bhfuil duine ná deoraidhe in a dhiaidh

→ diocach

Ní fheilfeadh áit ar bith don ghiocach údan ach istigh i gcomhnuí ag breacadh a luirgne, agus "fag" as a béal. Maidir le bheith amuigh ag scaradh síolta ar bhuirdín guirt, ní hí ab fhearr liom. Ní hí is fhearr ach an oiread. Is mór an t-iongnadh nach dtugann sé gaoth bhuird amach as an ngort di uiliog

→ díogha

A dhul ag baint mhóna don "Chouncil", nó a dhul ag obair ar bhóithrí — sin roghain an dá dhíogha go siúráilte. Ní ghabhfaidh mise ar cheachtar aca. Sílim go mbuailfidh mé anonn go Sasana, áit a bhfuil páighe mhaith agus gan buille ar bith

→ do 1

B'fhéidir don lá glanadh anois = b'fhéidir go nglanfadh an lá

TUILLEADH (9) ▼

Nuair ab íseal don chailligh b'árd don chú = nuair a bhíodh an chailleach san ngleann bhíodh an chú ar an árd

Nuair is cruadh don chailligh caithfidh sí rith

Nuair is teann don phortán sea is fann don ghearrán

Níor tháinic aon-aiteal (aithdeal) don lá fós ar aon-chor = ní dheárna sé aon-aiteal

B'fhéidir go dtiocfadh athrú don aimsir anois

Is mór a bhaineas don cheann céanna. Bíonn a ladar aige is 'chuile rud

Ceangal an t-asal don chlaidhe

Tá sé in am a dhul don bhaile mhór

Beidh sceimhle orra ag dul don Achréidh imbliana

→ dócúil

Beannacht Dé dhuit! Ní chuirfinn bó ar bith siar ann, agus gan fios agam nach basctha a bheadh sí trathnóna. Ní mó ná na gabhair atá in don docamhail na mbreaclachaí sin a mharaidheacht (bharraidheacht?)

→ dó ghorm

Dógh ghorm a chuirfeadh bail air sin. Dheamhan riasc dhá fhiadháine nach bhfuil sé in don a thabhairt 'un míneadais

→ dolaíocht

Is olc an ceart é go bhféadfaidh fear airgid a theacht agus an abhainn sin a thógáil le h-aghaidh 'dolaidheacht' agus gan comhaireamh na sop le fáil ag an dream atá tórainneach léithe. Ach tuilleadh diabhail againn! Nuair a roinneadh an talamh ní raibh mac an aoin bheo ar an dúithche nachar shaighneáil an abhainn don bhoc mhór seo thiar. Sin é a d'fhága aiste ó shoin iad. Ach cé'n mhaith ag caint! Cé'n fios a bhí ag na daoine!

→ dólámha

Tá a fhios agad go maith nach call lomadh le seisear ag imirt dólámha agus gan duine ar bith fiche. Dhá gcoinnightheá do chuileata, ní fhéadfadh sé a dhul amach. Ba bun istigh é. Ach thug tú tuitim imeartha dhó. 'Ar ndú' ní ghabhfadh duine ar bith ag lomadh mar sin, nuair nach mbeadh sé in don lomadh in ath-uair. Cé'n bhrígh ach thú ar an gcúig!

→ donacht

Chaith mise cheithre bliana abuil na Sasanaigh, agus ní fhaca mé thairis sin de dhonacht ionnta. Ba mheasa dhuit go fada leiciméara d'Éireannach a d'innseódh chuile mhíle rud don "bhoss" ort

→ donaigh

Donóidh sé sin duine eicínt sul a n-eirighidh sé as. Is furasta aithinte nach hí bara a leasa a bhí faoi an lá ar thosaigh sé ag tabhairt chomhlódair don bhithiúnach seo thoir. An bhfuil a fhios agad céard a rinne siad an oíche cheana?: a dhul isteach go dtí sean-N. bhocht agus an cúpla tosaí dhá phliuncadh eatorra. Marach T. Sh. a casadh isteach dheamhan deóir a d'fhágfaidís ann

→ doscúch

Bhí an fear is sine a bhí annsin an-doscúdhach. Bhí sé amhlaidh in a ghasúr féin. An bhfuil a fhios agad céard a rinne sé agus é ina stócach ag dul chuig an scoil? Bhí an cogadh ar siubhal an uair sin agus dream ag dul thart ag liostáil daoine. Diabhal easna dó nar liostáil agus b'éigin don athair agus do'n mháthair a dhul isteach agus é a cheannacht as aríst. Ara rinne sé sin an oiread rudaí …

TUILLEADH (1) ▼

Siúd é an diabhal doscúdhach. Bhí sé chomh maith dhuit a dhul ag cur chomhairle ar chloich le dhul i gcleitheamhnas comhairle a chur air siúd. Faghann sé na h-iarrantaí, ach ní mian leis gan a dhul i mbealach a bhasctha in a dheidh sin. Má sháruigheann sé é cupla bliain eile, ní bheidh aon-fhear faoi'n mbogha bán in don imeartas air, agus féadfaidh sé a dhul ina rogha áit.

→ drandailín

'Sé an dranndailín sin atá suimeamhail — agus bastalach. Diabhal aithne air nach obair atá sé in don a dhéanamh. 'Sé a leithide is measa a bheadh — duinín dona nach ndearna tada ariamh

→ droch-

Thug sé droch-chartadh don cheannaí (mála)

→ drochdhíolaí

Droch-dhíoluidhe ceart é. Níor íoc sé aon-cheo ariamh go gcinneadh air. An uair a bhíodh muid ag tabhairt cíosa don L. fadó, ní fhaca an lá cáirde ariamh ach salach é. Dhá mbeadh sé ag pléidh le aon-mháistir eile ins an tír bheadh scéal aige air. Ní fhágfaí ins an tseilbh chor ar bith é

→ dual 2

Tá mise in don na rataí a ollú agus duail a chur ionnta féin agus 'sna taobháin, ach níl mé indon a gcur suas ceart in a dheidh sin, th'éis go sílfeá gurb é an rud is réidhche ar fad é.

→ dubh 1

Cinnfidh sé dubh agus daite ort an oiread móna a bheith agad agus a chuirfeas go móin nua thú. Tuilleadh ghéar don diabhal agad! Ro-shanntach atá tú ag an airgead. Ní raibh aon-mhaith ann ach a díol as éadan = cinnfidh sé amach agus amach ort agus rl. (is treise é na "cinnfidh sé dubh agus dubh ort")

→ dubh- 5

Ba cheart don athair a bheith an dubh-aois anois. M'anam go bhfuil aois chothrom ag an mac féin anois

→ dubhléim

Tóig comhairle ó dhuine dhoscúch agus na tabhair dubhléim mar sin. Ní bhíonn aon-ghreim ar an gcloich ó chaitear í, agus deirtear gur ina dhiaidh is feicears (a fheictear) don Éireannach a leas.

→ dubhliathach

Níl amach annsin anois ach dubhliathach ar na storráin sin. Bheadh sí sách freagrach don chur óg dhá mbainteá do dhíol di, ach ní bheidh sí nocht aríst i mbliana. Ní bheidh na rabhartaí sách maith

→ dúchan

Chuala mé Michael se'agaibhse ag rá go raibh sé ag obair san taebh ó dheas do Shasana — Bournemouth — "D day" agus go raibh dúachan na gcéadta de bháid aeir ag dul don Fhrainc. Bhí an t-aer dubh uiliog aca, adeir sé. Nach h-iad a rinne an íosbairt ach a chuaigh siad go ceann cúrsa

→ dúchas

Cébí cé uaidh a dtug sé é muis, tá sé gnaoidheamhail, ní hé sin don chuid eile é. Teigheann éan as 'chuile ál in aghaidh dúchais.

→ dul

Dheamhan dul ar bith a bheadh orainn ar na h-oileáin seo marach an mhóin, ach bíonn muid in anchaoi dá fuireasa sin scaithtí. Is maith an chuid don mhuinntir amach í ar an saol seo. Tá brabach aca orra … Naoi bpunt atá ar lucht móna annseo, agus diabhal mé gur gearr le dhul lucht

TUILLEADH (1) ▼

Tá a chuid féin ag dul don dul amú (don deachma; caithfidh an dul amú a chuid féin a fháil (fc. deachma) = there is bound to be a certain amount of waste, (unfruitful expenditure, bad debts etc.) in every undertaking