→
dún
dúinte (57)
→
dallán
Bhí bó annsin thoir ar an aonach agus nuair a chuaidh siad dhá bleaghán bhí an úgh cho rithte len a bhfaca tú ariamh. Ach deoir féin ní raibh sí a thál in a dhiaidh sin. Chuaidh 'chuile dhuine di ach ba aon-mhaith amháin é. Tháinig an fear seo — ceannachthóir a bhí ann — agus chuaidh sé féin ag méirínteacht léithe. Chuir sé soipín tuighe isteach ins na dalláin aice, mar dhóigh dhe go raibh siad tachttha … ach dheamhan tachtadh ná cuid de thachtadh. Ní ar na dalláin ná ar a cuid sineadhachaí a bhí an "demur" (marach, locht) chor ar bith. Fear sáthach símplí — bádóir as Conamara — a casadh timcheall ann ins an deire agus é ar a ghlas-mheisce. Ní thiubharfá deich triuf air len a fheiceál. Sáthach adhartha a bhí sé ag imeacht. D'fhiafruigh sé céard a bhí orra, agus h-innsigheadh dó. Bhí an ceannóchthair an uair seo in éadan na ndalláin aice. "Leig do na dalláin" adeir an bádóir. "Tá na dalláin cho "freeáilte" agus a bhíos mo pholláirí-sa, agus an bád ag tabhairt leath-bhord ins an ngaoith thar an gCeann lá flichshneachta. Ach innseochaidh mise dhaoib céard a dhéanfas sibh. Stopainn an bhainne atá ar an mbó. Má tá bairille ann agus a lán uisce, árduigidh suas é ar áit árd eicínt. Tugaighidh an bhó len a ais. Coinnigidh annsin í. Scárdaigidh anuas an t-uisce as an mbairille de réir a chéile. Mara ndéanaidh an bairille sin, líonaigidh bairille eile, agus déanaigidh an cleas céadna. Nach mairg gan galún taosca an bháid agam, agus is gearr a bheinnse dhá cur ag tál." Tugadh isteach i "ngárd" Sh. í. Tá a fhios agad an bairille árd siúd a raibh an "teaip" air a bhí thiar le balla. Thiomáil siad an bhó suas len a thaobh, agus chuir siad an "teaip" ag rith. Leigeadh cho maith le trí bhuicéad uisce as. Ná raibh ann nar thosuigh an bhó ag tál an bhainne cho briosc agus dhá mbadh as béal gloine a bheadh sé ag teacht. B'éigin buicéad a chur fúithe de léim. "Anois" adeir an bádóir "ab iad na dalláin a bhí dúinte" agus "haway" leis isteach indorus cúil Bh. gur chuir cáthadh pórtair ar an smut aige féin. Cé a mb'fhearr é sin ná do "wireen"-sa ar ball?
Déarfadh sé go maith annseo é, ach cuirfidh mé geall leat nach n-abróchaidh sé in mo láthair-sa é. Ní abróchaidh a mhaisce, mar tá faitíos air go dtóigfinn é. Sin é a bhfuil aige, Laoi na Mná Móire, agus tá sé cho práidhinneach as sin agus a bheadh cut as póca. Ní bheidh sé ag aon-duine eile nó is cinneamhaint air é. Sin é an fear daoitheamhail i gcomhnuí. Nach mbíodh L. ar an gcaoi chéadna le M. Ní abróchadh sé píosa Fiannuidheachta a bhí aige in áit ar bith dá gcasfaí M. faitíos a dtóigfeadh M. é. Mheabhruigh M. do dhuine eicínt eile a dhul isteach agus é a chur dhá rádh, agus sheas sé féin ins an dorus dúinte ag éisteacht. Chuaidh sé isteach de mhaol a mhainge an oíche dhár gcíonn agus dubhairt sé 'chuile mhíle focal di do L. An uair a chuala L. é, bhí sé indiaidh sásamh ar chuma eicínt. "Tá trí ceathramhnaí nar chuir mé ann" arsa seisean. "Bhí a fhios agam go raibh tú ins an dorus iadhta." Bhrath sé é … Dheamhan ceathramha ná cuid de cheathramha a bhí ar iarraidh ach bhí air (aige) marach eicínt a fháil air …
→
deannóid
Oscail suas an dorus agus leig isteach dionnóidín ghaoithe. Is mór an fionnórtas ar na daoine í. Tá an oíche an-mheirbh … 'Bhfeiceann tú P. seo thuas nach dteagann aon-dionnóid in a ghoire ó bhliain go bliain ach an dá dhorus agus a bhfuil d'fhuinneoga ins an teach dúinte aige. Is mór an seasamh aige é
→
déanta
Níl ann ach malraichín ach is Curraoineach déanta é in a dheidh sin. Tá sé ag imeacht i ndoirse dúinte ag tóraidheacht scéalta cheana féin
→
deara
Tá coimhightheas aige le 'chuile dhuine. Mara bhfeiceadh sé ach S. Ph. atá i mbéal an doruis aige ag teacht faoi'n teairse (tairseach), ghreadfadh sé amach an dorus dúinte nó siar ins an seomra. Chuir an misinéara faoi deara dhó a dhul ag an Aifreann cupla uair ach níor thaobhuigh sé é ó shoin
→
deasaigh
Deasuigh anuas agus déan do ghoradh. Ní hí oíche an doruis dúinte í (ní oíche í le suidhe ag an dorus dúinte)
+
→
deis
Ní fheicimse go bhfuil deis dúinte ar bith air, nó má bhí, tá sé dhá fhuireasbhaidh anois
TUILLEADH (2) ▼
Is gránna í a dheis: ag imeacht ag éisteacht i ndoirse dúinte le faitíos a dtiocfadh scéal ar bith uaidh. Dhá mbeirtí air, 'séard a bhí le déanamh leis a bheith dhá lascadh go dtugtaí dath dubh air. Ro-mhaith a bheadh sé aige
Oscluigidh an dorus atá ar dheis na gréine. 'Ar ndú' ní gaoth atá ann le go mbeadh sib dhá choinneál dúinte
+
→
deoladh
Bhí an ghearradh-ghíonnach in mo phutóig, agus mar sin féin an uair a leagadh agam é, níor ith mé ach deoladh. Ní fhéadfainn. Ní raibh aon-tothlú agam leis. Is cosamhail go raibh mo ghoile dúinte
TUILLEADH (1) ▼
Oscluighidh na fuinneoga sin agus leigidh deoladh gaoithe oraibh féin. Nach bhfuil sib plúchtha mar atá sib. Is mór an mí-fhollántas an tráth seo 'bhliain 'chuile fhuinneog agus 'chuile dhorus a bheith dúinte
+
→
doras
An doras dúinte nó an doras iadhta = an doras a bhíos dúinte
TUILLEADH (1) ▼
Cé'n sórt mála é sin leis an doras dúinte?
→
dreach
'Bhfeiceann tú an dreach dorcha atá ar an spéir. Breathnuigh cho dúinte agus atá sé agus na túineanna (tóineanna) dubha sin ó dheas. Crap do chuid féir nó beidh tú dhá fhuireasbhaidh
→
dreas 1
Fuair mé dreas fuaicht ar an tórramh sin aréir. Thiar leis an doras dúinte a bhí mé agus bhí an seoideadh isteach orm ann
→
driog
Is beag nar phréach mé thiar leis an dorus dúinte. Bhí an seoideadh isteach ann: gaoth thollta freisin. D'airigh mé drioganna ag rith síos le mo chaol-druim, agus bhí mo chroidhe ag eitealla leis an bhfuacht.
→
dualgas
Má tá féin thug sí é sin de dhualgas léithe. Nach mbíodh a h-athair ag imeacht i ndoirse dúinte ag éisteacht
→
duifean
Ná bac le aitealla! Tá a chuid aitealla ar iarraidh inniu. An bhfeiceann tú an duifean sin thiar agus é dúinte uiliog?
+
→
dún
Coinnigh do bhéal dúinte.
TUILLEADH (37) ▼
Coinnigh do bhéal dúinte ar a chéile
Coinnigh do chlab dúinte ar fad. 'Ar ndú' ní éirim atá in do chuid cainte-sa
Coinnigh do chaiseal dúinte ar a chéile agus ná cloisim gig uait aríst anocht
Nach dúinte a bhí an drad anois aige agus go mb'éigin spúnógaí a chur dhá oscal
Tá an bhearna siúd dúinte anois aca, agus gan iad ag leigean duine ar bith an bealach sin = tóigthe, árduighthe
Tá an casán sin dúinte ar fad anois, agus iad ag bacadh daoine faoi dhul ann
Bhí taobh amháin den bhrocach sean-dúinte, ach bhí talltúchán ag an taobh eile = í dúinte le fada; ní le goirid a dúineadh an béal sin di.
Tá na clascanna siúd ar fad dúinte ar a chéile. Mara dtóigidh sé na bruachannaí is gearr go mbeidh an pháirc siúd ó rath
Tá an píopa seo dúinte ar a chéile uiliog cheal a charttha. Caithfidh mé scian mhaith ghéar a fháil, agus a shnuigheachan amach. Mara ndéanad, cinnfidh orm a líonadh go goirid
Bhí an dorna dúinte aige le dul ag bualadh, ach d'fhastuigh mise a láimh
Is minic leis an gceann céadna an dorna a bheith dúinte aige. Ach b'fhéidir go bhfuair sé fear a bhárrtha faoi dheireadh
Tá an gearradh dúinte anois. Is gearr go mbeidh sé cneasuighthe
Tá mo phíobán dúinte ar fad ag slócht agus ag cochaillí. Is olc an earradh é an slaghdán céadna
Dá naomhtaí mé anois, chinnfeadh orm aon amhrán a rádh, agus ná bíodh aon-ghuth agad orm. Tá buinneán an ghotha ar fad dúinte le seachtain ag "fliú" nó cat mara eicínt
Má tá do sceadamán dúinte réidhteochaidh sé seo é. Seo(d) é an íocshláinte: "Níor fhás sé thríd an talamh aníos máistir an ghráinne eorna; Ba mhaith an stuf len ithe é, ach b'fhearr ná sin len ól é". Oibrigh ort thú féin anois agus abair an chuid eile dhó (dhe)
Tá mo cholainn ar fad dúinte le dul 'un míosa. Diabhal bréag nach bhfuil mise dhá shaothrú
Tá mo chroidhe dúinte ó a fuair sé bás (le brón)
Ó'n lá sin amach bhí a croidhe dúinte, agus níor labhair sí in a ainm amháin air. Ach d'fhága sé guirín ar a croidhe in a dhiaidh sin
Ó'n lá ar imigh an malrach beag uaim, tá mo chroidhe dúinte. Ba mheasa liom é ná gealacán mo shúl, ach thug Dia Aige Féin é.
Is fada an lá mo chroidhe-sa dúinte, ní ag ceasacht ar Dhia é. Tugadh m'fhear uaim agus mo thriúr mac i mbláth a n-óige. Fuair mise mo cheart ní ag comhaireamh na h-anachain é
Tá mo ghoile dúinte ar fad = tá mé tolgtha de'n bhiadh
M'anam nach ag ceasacht ar Dhia é muis gur beag é m'fhoghail-sa air. Tá mo ghoile dúinte uiliog. An oiread agus a bhuailfeá ar shúil dreoilín, ní bheadh ithte agam go ceann seachtaine
Tá mo ghoile dúinte i gceann mar tá mé. Chreidim gurb í an phian chráidhte a d'fhullaing mé a rinne orm é. Shíl mé go raibh mé in aer. Bhí mé ag dul i ngealta críochnuighthe aice (ag an bpian)
Tá a ghoile dúinte ar an aimsir seo, agus tá sé ag cínnt ar chineál ar bith beaduidheacht' a oscal. Tá sé gránuighthe de'n fheoil, de'n iasc, de phutógaí agus d'aobha. Rud a dtugann siad "jelly" air atá sé a thóruidheacht anois. Mara indán agus go n-osclóchaidh sé sin é, sílim go gcaithfear oscal uiliog air
Tá sé dúinte thiar ar fad = duibhthean ins an spéir agus na néalta buailte anuas ar an talamh, agus an-chosamhlacht glas-aimsire air
Tá an spéir dúinte isteach thar timcheall. Is gearr uaidh sinneán
Cé'n sórt claochmú! Tá baoghal air go deimhin. M'anam nach h-eadh, ach sneachta as ucht. An bhfeiceann tú cho dúinte agus atá an taobh ó thuaidh
Mo chreach t'uair bhreagh. Breathnuigh ar na tóineannaí dubha sin thiar. 'Bhfeiceann [tú] cho dúinte agus atá sé. Tiocfaidh sé in a bháistigh shul a fheicfeas tú uair an chluig. Uair bhriste í adéarfainnse pébrí céard adéarfas tusa
Tá sé dúinte go maith, déanadh sé aon-deoir nó ná déanadh
Tá sé dúinte isteach 'un báistighe ar fad. Ní dhéanfaidh sé aon-aithdeal anois go faoithin. Nar dhéanaidh cheana le faitíos go ndéanfadh!
Ná bac leis an uair anois. Nach bhfeiceann tú go bhfuil sé dúinte isteach 'un sneachta ar fad. Is gearr a d'fhan an ghaoth andeas. M'anam gur anois atá an ghaoth cho luainneach le intinn mná óige. Andeas ar maidin, thiar in am dinnéir agus thoir anois aríst. Dhá seaduigheadh sí ins an mbun a raibh sí ar maidin, dar príosta, ba ghearr uait claochmú
Tá sé an-dúinte in a n-aghaidh anois = an-mhór in a n-aghaidh; námhadamhail leo
'Siad a bhí in a dhá gcuid déag le chéile tamall, ach in a leabaidh sin, tá siad an-dúinte in aghaidh a chéile anois. Tá sé ráidhte ariamh nach mbíonn grádh dhá mhéid nach dteagann fuath dhá réir
Chonnaic mise an dream sin ag imeacht ar a gcaomhamhaint annsin agus na Black & Tans ar a dtí. Bhí siad cho mór le chéile agus a bheadh máthair agus aon-mhac. Dar brigh an leabhair chonnaic mé cuid aca ag imeacht ó'n gcuid eile bliain in a dhiaidh sin, agus ba dúinte a bhí siad in aghaidh a chéile, ná a bhí siad féin agus na Black & Tans ariamh. Cé'n mhaith ag caint?
'Nuair a bhí a h-áilín sin ar aon-chéill agus í ag iarraidh a dtógáil le strapadóireacht, mo choinsias 's dar m'anam ba mhaith léithe aice an dearbhráthair sin le brughadh air. Ach ar an dá luath agus ar dhaingnigh sí isteach ins an saoghal roint níor fhan meas ar bith aice ar an dearbhráthair ná ar a bhean. Tá sí cho dúinte in a éadan anois, agus a bheadh sí in éadan an duine is fuide amach uaithe ins an tír. Is gránna an chaoi é sin — nach gránna — do dheirbhshiúr agus do dhearbhráthair
Ara, níl siad cho dúinte sin in aghaidh a chéile. Beannuigheann siad dhá chéile agus thiocfaidís ag a'n a chéile le anshógh, ach níos airde ná sin níl ann. Is maith mór le chéile a bhí siad scathamh
Is gránna an chaoi do chomharsanaí a bheith cho dúinte sin in aghaidh a chéile. Deir siad gur ar scáth a chéile a mhaireas na daoine. Má seadh muis, ní ag ithe agus ag gearradh ar a chéile, ná ag plioncadh a chéile a dhéanfas siad cúis. Cé a bhéas agad lá an anshógha. M'anam nach hé an fear i bhfad ó bhaile é