Foclóir Mháirtín Uí Chadhain: mall

→ fearacht

Deir siad go bhfuil sé leis an leoraí a dhíol aríst. A fhearacht siúd ba bheag an ghnatha a bhí aige dhó luath ná mall

→ fios

Ní bhfuair mise fios rúin ná soiscéil ar an troid luath ná mall. Tusa an chéad duine a chaintigh liom uirre

+

→ foilsigh

Foillsíonn Dia an droch-ní i gcomhnaí dhá fhada go dtí é. Deir siad go bhfuil muilte Dé mall ach go meileann siad mín … Feacha an fear sin thiar. Mharuigh sé comrádaí leis ar an sliabh. Dheamhan a fhios agam ar mharuigh nós marar mharuigh — diúltaíomuid dhó — ach go raibh sé ráite leis. Nach maith a tháinig sé san saol gur thárluigh an cleas céanna dhá mhac fhéin. Thug an t-athair an eang leis. Ar an mac a hídíodh é

TUILLEADH (2) ▼

Nar leige Dia go bhfearfadh Sé a chionnta air. Tá an rud thart anois, agus níl muid ag guidhe an oilc dó, th'éis a ndeárna sé orainn. Ach foillseóidh Dia an chréatúlacht luath nó mall

Ná bacaighidh léithe. Leigidh di. Fágaidh ag Dia í. Foillseóidh Dia É fhéin uirre. Más mall is trom í díoltas Dé, adeir siad

→ freagair

Rinne siad leath-chuma ar an dá shean-díriúch a bhí annsin agus feacha fhéin gur fhreagair Dia orra é dhá fhada dhá ndeachaidh sé. Tá muilte Dé mall, adeir siad, ach mileann siad go mín

→ fáir

Scríobhadh aige (chuige) tá mí ó shoin, ach níor fríothadh fáir ná freagra uaidh ó shoin. Marach gur anshógh eicínt atá air scríobhfadh sé feasta. Ní raibh an oiread seo moille ariamh air

→ fálach

Socruigh an clog sin anois go siúráilte ar fhaitíos nach n-aireódh muid eirí le fálach thuas ar bith. Ba bheag nach raibh mé mall ag an Aifreann Dé Domhnaigh seo caite. = sleamchúis; go gcodlódh muid thar an am

→ cleite

Tuilleadh ghéar do'n mhíádh aige! Is beag a h-iarradh air a chleite a chur ann, luath ná mall, marach é 'bheith conórach, é fhéin.

→ céithireacht

Nach mór a' t-iongnadh nach scarfadh a' chéithireacht leis luath ná mall.

+

→ bealach

Is maith a rinne tú cead a bhealaigh a leigean leis. Ní raibh gna(ithe) ar bith aghad, a' coinneál moille air.

TUILLEADH (1) ▼

Ní raibh aon-lá ariamh, nach raibh sé as bealach le daoine bochta. Scrios sé iad, ach dheamhan mórán dhá bharr aige fhéin anois, th'éis a' tsaoghail. 'Tá muileann Dé mall, ach meileann sé go mín'.

→ créatúlacht

Má rinne sé an chréatúlacht foillseocha Dia é fhéin air, luath nó mall.

→ críoch

Is olc a' chríoch a' bheidheas air sin fós, tús na breithe ag Mac Dé. Dheamhan duine dhá ndéanfa an éagcóir nach bhfoillseocha Dia É Fhéin air, luath nó mall. = is olc a' deire a bheidheas aige sin fós (gheobhfa sé anbhás, bás le droch-thinneas, déanfa sé do-ní air fhéin, tiubharfa sé droch-chor dó fhéin, beidh an anachain ar a thí, go ngiorruighe sí leis etc.), ach níl muide ag dul imbarr A bhreitheamhnas ar Dhia. Nar leige Dia go rachadh! An té a ghníos eagcóir, tuiteann dioghaltas Dé air má's fad gearr go dtí é.

→ beo 1

Má's leat breith beo air, níl noiméad moille le deanamh agad. Tá sé ar a chailleadh ó mhaidin indiu.

→ aibigh

Tá'n eorna mall ag aibiughadh imbliadhna, arae is beag an ghrian a fuair sí

→ buail suas

Is suarach a' t-iongnadh é 'bheith buailte suas, a's a bhfuair sé de fhliuchán, a's de chruadhtan ariamh. An té a gheobhfas a' fliuchán tiocfa sé roimhe uair eicínt, luath nó mall.

→ buail

Chuaidh sé dhá h-iarraidh (ag iarraidh mná) ach b'éigin dó bóthar a bhualadh aríst, gan mórán moille = ní raibh le faghail aige, ach bóthar a's bonnaidheachaí.

→ buille

Mara bhfana sé as mo bhealach, tiubharfa mé buille na speirthe dó, luath nó mall.

→ aire

Bhí fuigheall slaghdáin air, agus níor thug sé aon-aire dhó fhéin, gur buaileadh síos in ath-uair é. Bhí sé mall aige annsin (aire a thabhairt dó fhéin).

→ foighid

Is íontas é nach n-agródh Dia orra é, agus a bhfuil siad a dhéanamh de chréatúlacht, ach is tuar feirge foighid Dé. Tá muiltí Dé mall ach meileann siad go mín

→ fuasaoid

Níor fhuasaoid sé go raibh sé mall aige

→ feasta

Ba cheart go mbeadh an béilí réidh feastain. Ní fhéadfadh mórán eile moille a bheith air

→ daba

Bhí an-tóir aige ariamh fhéin ar an daba, ach ba bheag nachar chuir sé a shúil thar a chuid indiu. Bhí a dhá shúil ionntuighthe ina cheann. Marach gur eirigh Dia leis an cnáimh a chuir aniar, ní raibh an nóiméad féin moille air go mbeadh sé tachttha

+

→ deachma

Má fhaghann tusa fliuchán agus amlú íocfaidh tú deachma na sláinte luath nó mall. Bí cho siúráilte dhó (dhe) sin agus atá grian ar aer.

TUILLEADH (1) ▼

Anois atá sé ag íoc deachma na sláinte. Thug sé sin droch-thúnnáiste dhó fhéin as a óige, agus ní fhéadfadh sé rith leis. Chaithfeadh sé a dhul roimhe uair eicínt. Dheamhan fear dhá bhfuighidh an túnnáiste nach bhfágfaidh sí a shéala air luath nó mall. Is olc an rud í an chois fhliuch, agus an ghail bhruithte as do chuid éadaigh thuas ar do chraiceann. Ba shin é a fhaisean sin muis. Ní bheadh géilleamhaint ar bith aige d'athrú éadaigh ná stocaí. 'Sé an chaoi a dtosóchadh sé ag flith-mhagadh fút faoi. "Níl siad ag cur tada asam dhom" adéarfadh sé. 'Ar ndú' bhí an scéal sin ceart go leor, go dtí leis an aimsir. Sin é an buille

→ deifir

"Mhall Dia an deifir" (sean-fhocal fc. mall)

+

→ deireadh 1

Sin é an deireadh a bhí ag a leithead ariamh. Má tá muiltí Dé mall, meileann siad go mín

TUILLEADH (2) ▼

Deir sibse gur indeireadh na bliana a rugadh mise, ach deirimse nach bhfuil a fhios cé's fhearr a thús ná a dheireadh. Má tá mé mall féin, is minic freisin a rug cú mhall ar a cuid, agus ní bhíonn de chailleadh ar dheireadh an mhála féin

Foighid ort go mbeidh muid ag deireadh na scríbe. Annsin tig linn a' (ar) rogha rud a dhéanamh. Maidir len a dhul ag déanamh moille faoi bhealach!

→ deoladh

Tabhair deoladh beag len ithe do'n ghasúr sin agus scaoil in a bhealach é. Cé'n mhaith a bheith ag coinneál moille air, má tá siad ag súil leis ins an mbaile

+

→ diaidh

Ní raibh fhios agam é go dtí ina dhiaidh sin. Bhí sé buille mall annsin = tar éis sin; taréis an ruda

TUILLEADH (3) ▼

B'aisteach an rud é sin, nacharbh aisteach. Deir sé gur chuala sé an choisméig (coiscéim) in a dhiaidh aniar aníos ar feadh an bhóithrín uilig. Sheas sé míle uair, agus sheasadh an choisméig freisin. Chinn air duine ná deoruidhe a fheiceál luath nó mall

Tá sé mall agad anois fios a bheith agad céard a bhí agad a dhéanamh, agus an rud déanta. B'fhearr dhuit breathnú amháin romhat an uair sin, ná dhá bhreathnú in do dhiaidh anois

Tá sé mall aca anois a dhul ina dhiaidh air, agus é dhá bhliain ann. Dhá dtapuighidís é an uair a tháinic sé isteach ins an ngabhaltas i dtosach, b'fhéidir go n-eireochadh leo a chur as amach, ach an rud a theigheas i bhfad, mar adeir an sean-fhocal teigheann sé i roighineadas

→ dlisteanach

Má's airgead dlisteanach é, tá cead aige a rogha rud a dhéanamh leis, ach má's airgead mailíseach é, b'fhearr dhó báithte ins an bpoll is doimhne ins an bhfairrge é. Agróchaidh Dia ar fhear na mailíse é luath nó mall

→ doicheall

Deir sé nach gcuirfeadh sé a chois chlí ná dheas isteach thar an tairsigh aríst go deo aca leis an doicheall a bhí aca roimhe Dé Domhnaigh seo caithte. Is beag nar dhubhairt siad leis go mb'fhearr leo go bhfanfadh sé uatha. Ní dhearna sé dhá mhionnóid moille ann gur ghlan sé leis gan greim gan blogam

→ doirb 1

Má tá sí líonta ní doirb a ghlac sí. Níl doirb ag gabhail le na garrantaí siúd agus ní raibh ariamh. Rud eicínt eile atá uirre. Teigheadh sé faoi dhéint dhochtúr na mbeithidheach agus ná leigeadh sé 'un moille é ach an oiread

→ domhain 1

Bhí mé amuigh indomhainn an criathraigh uiliog, nuair a ghoin m'aire mé. Ach bhí sé mall agam an uair sin a theacht ar ais = amuigh i lár an chriathraigh; i bhfad amach ar an gcriathrach

→ drad

Is beag a bhéarfadh orm a rádh suas len a drad gurb ise ba cionntaighe luath agus mall. Déarfadh freisin, má chaintigheann sé duth ná dath faoi

→ driopás

Cé'n sórt driopás atá ort. Mhall Dia an deifir, adeir siad. Glac go réidh thú féin. Beidh móin ann in diaidh ar mbáis!

→ dromán

Bhain sé cannda as bairille agus d'áitigh sé dhá rúscadh leis aniar ar an dromán. Dheamhan fuaim dhá raibh sé a bhaint as an dromán aige nach gcloisfeá in iar na tuatha. Tá ceart aige ar chuma ar bith, learsachaí (léasrachaí) a bheith ar an druim aige anocht. Dheamhan focal arranta adubhairt sé leis th'éise sin, ach é a thabhairt dhá shiubhal ar an dá luath agus a bhfuair sé é féin ar an mbóthar. Ghlac mé truaighe dhó, arae ní raibh láimh ná cois aige sin ins an míllteanas luath ná mall.

→ druid 2

Tá an posta ar ghort an bhaile anois. Nach shin é ceathramha do'n dó é! Níor cheart dó faice moille a bheith anois air

→ déan le

Tuilleadh diabhail agus dúin (deamhain) anois aca! 'Sé a dhéanamh leo é. Tá sé ag teacht ar ais ar a méis féin anois aca. Bíonn cothromacan síne na h-uaire ann adeir siad. Má ghníonn duine an éagcóir, agróchaidh Dia air é luath nó mall

→ déan 1

Is mall uaidh an seol a árdú. Tóigeann sé cosamar uair an chluig air seol a bheith déanta aige. Ach is beag a thaithneochadh sé leis aon-locht a fháil air in a dheidh sin. M'anam gurb é atá anglánta

+

→ díoltas

Is mall, ach is trom é díoghaltas Dé (sean-fhocal) = muilte Dé, meileann siad mall, ach go mín

TUILLEADH (1) ▼

Ar chuala tú ariamh é: díoghaltas Dé, bíonn sé mall ach bíonn sé trom. 'Sé a thuar siad dóib féin ar aon-chor, ní ag tabhairt bhreithe orra é — nar leigidh Dia go mbadh eadh. Ní hé leath-chóir Dé anois an bhail sin a bheith orra, agus an dícheannadh a rinne siad féin ar an tsean-lánamhuin a bhí annsin rúb (rómpab)

→ díon 1

'Sé an chaoi a bhfuil na bróga atá amuigh anois, níl díon ar bith ionnta nó go gcaithidh tú na buinn go grinneal i dtosach, agus ní mórán moille é sin ar dhuine. Níl le déanamh annsin agad má tá na h-uachtair réasúnta chor ar bith, ach péire tosaigh a bhualadh orra thú féin, agus b'fhéidir go dtiubharfaidís caitheamh eicínt uatha annsin. Scéal cinnte ar chaoi ar bith gur mó an teolthuidheacht a bhéas ionntu ná ar an gcéad iarraidh

→ díth

A, níl aon-mhaith a bheith ag caint. Dícéille a bhain an mhéir de Mhurrchadha. Dhá dteagadh sé sin suas ar chomhairle duine ar bith a bhí ar mhaith leis, ní thaobhóchadh sé an áit sin luath nó mall. Ach mo léan géar. Bhí sé mí-chomhairleach 'chuile lá ariamh

→ dólámh

Sin é an chaoi a bhfuil sé anois, cuirfidh sé amach a bhfuil 'sa teach le dóláimh. Ach a mhaisce féadfaidh sé ó atá "saighneáil" (signing) faighte aige ar an áit. Is mór an díol truaighe na dílleachtaí bochta eile. Nach diabhlaí nachar chuir an t-athair contar eicínt sa n-udhachta, ach tá sé mall anois …

mall (50+)