Foclóir Mháirtín Uí Chadhain: mall

→ daba

Bhí an-tóir aige ariamh fhéin ar an daba, ach ba bheag nár chuir sé a shúil thar a chuid inniu. Bhí a dhá shúil iontaithe ina cheann. Murach gur éirigh Dia leis an cnáimh a chur aniar, ní raibh an nóiméad féin moille air go mbeadh sé tachta

+

→ deachma

Má fhaigheann tusa fliuchán agus amlú íocfaidh tú deachma na sláinte luath nó mall. Bí chomh siúráilte dhó (dhe) sin agus atá grian ar aer.

TUILLEADH (1) ▼

Anois atá sé ag íoc deachma na sláinte. Thug sé sin drochthónáiste dhó fhéin as a óige, agus ní fhéadfadh sé rith leis. Chaithfeadh sé a dhul roimhe uair eicínt. Dheamhan fear dhá bhfaighidh an tónáiste nach bhfágfaidh sí a shéala air luath nó mall. Is olc an rud í an chois fhliuch, agus an ghail bhruite as do chuid éadaigh thuas ar do chraiceann. Ba in é a fhaisean sin muis. Ní bheadh géilliúint ar bith aige d'athrú éadaigh ná stocaí. 'Sé an chaoi a dtosódh sé ag flithmhagadh fút faoi. 'Níl siad ag cur tada asam dhom,' adéarfadh sé. Ar ndóigh bhí an scéal sin ceart go leor, go dtí leis an aimsir. Sin é an buille

→ déan 1

Is mall uaidh an seol a ardú. Tógann sé cosamar uair an chloig air seol a bheith déanta aige. Ach is beag a thaitneodh sé leis aon locht a fháil air ina dhiaidh sin. M'anam gurb é atá anglánta

→ déan le

Tuilleadh diabhail agus dúin (deamhain) anois acu! 'Sé a dhéanamh leo é. Tá sé ag teacht ar ais ar a méis féin anois acu. Bíonn cothromacan síne na huaire ann adeir siad. Má ghníonn duine an éagóir, agróidh Dia air é luath nó mall

→ deifir

"Mhall Dia an deifir" (seanfhocal, fc. mall)

+

→ deireadh 1

Sin é an deireadh a bhí ag a leithead ariamh. Má tá muiltí Dé mall, meileann siad go mín

TUILLEADH (2) ▼

Deir sibhse gur i ndeireadh na bliana a rugadh mise, ach deirimse nach bhfuil a fhios cé is fhearr a thús ná a dheireadh. Má tá mé mall féin, is minic freisin a rug cú mhall ar a cuid, agus ní bhíonn de chailleadh ar dheireadh an mhála féin

Foighid ort go mbeidh muid ag deireadh na scríbe. Ansin tig linn a (ár) rogha rud a dhéanamh. Maidir lena dhul ag déanamh moille faoi bhealach!

→ deoladh

Tabhair deoladh beag le n-ithe don ghasúr sin agus scaoil ina bhealach é. Cén mhaith a bheith ag coinneáil moille air má tá siad ag súil leis sa mbaile

+

→ diaidh

Ní raibh a fhios agam é go dtí ina dhiaidh sin. Bhí sé buille mall ansin — tar éis sin; tar éis an ruda

TUILLEADH (3) ▼

B'aisteach an rud é sin, nárbh aisteach. Deir sé gur chuala sé an choisméig ina dhiaidh aniar aníos ar feadh an bhóithrín uilig. Sheas sé míle uair, agus sheasadh an choisméig freisin. Chinn air duine ná deoraí a fheiceáil luath nó mall

Tá sé mall agat anois fios a bheith agat céard a bhí agat a dhéanamh, agus an rud déanta. B'fhearr dhuit breathnú amháin romhat an uair sin, ná dhá bhreathnú in do dhiaidh anois

Tá sé mall acu anois a dhul ina dhiaidh air, agus é dhá bhliain ann. Dhá dtapaídís é nuair a tháinig sé isteach sa ngabháltas i dtosach, b'fhéidir go n-éireodh leo a chur as amach, ach an rud a théas i bhfad, mar adeir an seanfhocal, téann sé i righneadas

+

→ díoltas

Is mall, ach is trom é díoltas Dé (seanfhocal) — muilte Dé, meileann siad mall, ach go mín

TUILLEADH (1) ▼

Ar chuala tú ariamh é: díoltas Dé, bíonn sé mall ach bíonn sé trom. 'Sé a thuar siad dóibh féin ar aon chor, ní ag tabhairt bhreithe orthu é — nár lige Dia go mba ea. Ní hé leathchóir Dé anois an bhail sin a bheith orthu, agus an dícheannadh a rinne siad féin ar an tseanlánúin a bhí ansin rúb (rompub)

→ díon 1

'Sé an chaoi a bhfuil na bróga atá amuigh anois, níl díon ar bith iontu nó go gcaithe tú na boinn go grinneall i dtosach, agus ní mórán moille é sin ar dhuine. Níl le déanamh ansin agat má tá na huachtair réasúnta chor ar bith, ach péire tosaigh a bhualadh orthu thú féin agus b'fhéidir go dtabharfaidís caitheamh eicínt uathu ansin. Scéal cinnte ar chaoi ar bith gur mó an teolaíocht a bheas iontu ná ar an gcéad iarraidh

→ díth

A, níl aon mhaith a bheith ag caint. Díth céille a bhain an mhéir de Mhurchadh. Dhá dteagadh sé sin suas ar chomhairle duine ar bith a bhí ar mhaithe leis, ní thaobhódh sé an áit sin luath nó mall. Ach mo léan géar. Bhí sé míchomhairleach chuile lá ariamh

→ dlisteanach

Más airgead dlisteanach é, tá cead aige a rogha rud a dhéanamh leis, ach más airgead mailíseach é, b'fhearr dhó báite sa bpoll is doimhne sa bhfarraige é. Agróidh Dia ar fhear na mailíse é luath nó mall

→ doicheall

Deir sé nach gcuirfeadh sé a chois chlí ná dheas isteach thar an tairsigh aríst go deo acu leis an doicheall a bhí acu roimhe Dé Domhnaigh seo caite. Is beag nár dhúirt siad leis go mb'fhearr leo go bhfanfadh sé uathu. Ní dhearna sé dhá mhionóid moille ann gur ghlan sé leis gan greim gan blogam

→ doirb 1

Má tá sí líonta, ní doirb a ghlac sí. Níl doirb ag gabháil le na garrantaí siúd agus ní raibh ariamh. Rud eicínt eile atá uirthi. Téadh sé faoi dhéint dhochtúr na mbeithíoch agus ná ligeadh sé chun moille é ach an oiread

→ dólámh

Sin é an chaoi a bhfuil sé anois, cuirfidh sé amach a bhfuil sa teach le dóláimh. Ach a mhaisce, féadfaidh sé ó tá saighneáil (signing) faighte aige ar an áit. Is mór an díol trua na dílleachtaí bochta eile. Nach diabhlaí nár chuir an t-athair cuntar eicínt sa n-uachta, ach tá sé mall anois …

→ domhain 1

Bhí mé amuigh i ndomhain an criathraigh uileag nuair a ghoin m'aire mé. Ach bhí sé mall agam an uair sin a theacht ar ais — amuigh i lár an chriathraigh; i bhfad amach ar an gcriathrach

→ drad

Is beag a bhéarfadh orm a rá suas lena drad gurb ise ba ciontaí luath agus mall. Déarfadh freisin, má chaintíonn sé dubh ná dath faoi

→ driopás

Cén sórt driopás atá ort. Mhall Dia an deifir, adeir siad. Glac go réidh thú féin. Beidh móin ann i ndiaidh ár mbáis!

→ dromán

Bhain sé canta as bairille agus d'áitigh sé dhá rúscadh leis aniar ar an dromán. Dheamhan fuaim dhá raibh sé a bhaint as an dromán aige nach gcloisfeá in iar na tuatha. Tá ceart aige ar chuma ar bith, learsachaí (léasrachaí) a bheith ar an droim aige anocht. Dheamhan focal aranta adúirt sé leis théise sin, ach é a thabhairt dhá shiúl ar an dá luath is a bhfuair sé é féin ar an mbóthar. Ghlac mé trua dhó, arae ní raibh láimh ná cois aige sin sa millteanas luath ná mall

→ druid 2

Tá an posta ar ghort an bhaile anois. Nach in é ceathrú don dó é! Níor cheart dó faice moille a bheith anois air

→ dúnárasach

Más dúnárasaí é ná an t-athair muise, sháraigh sé loirgne dóite. Thóg sé lá mé ag dul suas an bóthar lathaí: bhí carr aige. Suas L. A. a bhí mise ag dul. Tá go leor daoine muintreacha aige suas ansiúd. Tá siad an-scaipthe: i L., ar an gC., i gC. na B., i gC. E. Dá mbeinn in éindí leis go dtéadh soir siar, ní inseodh sé dhom cá raibh sé ag gabháil. Diabhal inseacht muis. Ná ar chaith sé trí fhocal cainte ó d'fhága muid Ard an Bh. nó gur lig sé anuas mé ag bóthar L. Chas sé an capall aríst agus as go brách siar leis. Sin é an uair a chuimhnigh mé nach raibh sé ag teacht thar Ch. E. ach go dtáinig sé an chuid eile liomsa. Nár ghnaíúil an mhaise dhó é ina dhiaidh sin. Ach ní inseodh sé dhom ar bhás an domhain cá raibh sé ag dul é féin, luath ná mall

→ dúradán

Chuaigh dúradán faoi shúil an chapaill agus tá sí caoch anois i leathshúil nó i ndáil leis. Deir an sórt dochtúr beithíoch sin atá ag dul thart gur fionn atá ar a súil, ach diabhal fionn ná fionn. B'fhurasta a aithinte an dúradán istigh inti na chéad laethantaí, dá dtapaínn an uair sin í, ach ó fuair sé ionú, bhí sé mall a dhul di. Is mór an babhta uirthi é pé acu sin é

→ téigh ar

Ghabhfadh comaoin orm dhá bhfanainn agus níor thráth moille é i bhfad ó bhaile

→ téigh ó

Tá an scéal sin féin barrúil go leor. An chéad oíche ar chuir sé seo thíos an radio ar siúl, amach ar an tsráid a bhí an chaint uileag ag dul. Cén bhrí ach bhí an teach ag dul thar maoil. Chasadh sí féin cnó. 'Na bheailbheannaí atá calctha,' adeireadh sí. 'Go gcalca an diabhal agat iad, nár fhága é san áit a raibh sé,' adeir sé féin. 'Ní raibh muid dhá iarraidh luath ná mall.' Chuaigh duine eicínt amach ar an tsráid. Ba ghearr go ndeachaigh duine agus duine eile amach. Níorbh fhada go raibh an teach fré chéile amuigh, agus a raibh a dul thart an bóthar … Ba í an oíche ab fhearr ariamh í a fuair Haw-Haw nó gur thosaigh na madraí ag tafann … Na buachaillí báire seo síos a chuaigh ag méirínteacht lena wireannaí agus chuir siad an bhail sin air. Cá'il an rud atá ag dul uathu …

→ téigh siar ar

Níor ghoin m'aire mé nó nach raibh aon dhul siar agam ar an scéal. Bhí sé mall an uair sin arsa tusa. Ach ní imreofar orm chomh héasca aríst le cúnamh Dé

mall (32)